Ֆաթիհ Գյոքհան Դիլեր
«1915 թ. հունիսի 20-ին Ներքին գործերի նախարարությունը տեղահանությունը ընդարձակեց ողջ Երրորդ բանակի շրջանով մեկ: Իսկ երկու օր հետո հայտնի դարձավ հայերի այն խումբը, որոնց տեղահանության չէին ենթարկելու, իսկ շրջանի նահանգապետերին տեղեկացրեցին, որ իսլամ ընդունած հայերը մնալու են իրենց տեղերում: Կարևորը, որ իրավասուները հավատային, ու կրոնափոխ լինելու դիմումներն «անկեղծ» լինեին: Իրավասուները պետք է վստահ լինեին, որ «վտանգավոր անձինք», օրինակ՝ քաղաքական կամ այլ կազմակերպությունների հետ կապ ունեցող հայերը կրոնափոխ էին եղել: Ավելին՝ չպետք է թույլատրեին, որ կրոնափոխները մի շրջանում հոծ խմբերով բնակվեն: Հենց այդ պատճառով մասսայական կրոնափոխ եղածներին ցրում էին այդ վիլայեթի կամ էլ շրջանի մուսուլման գյուղերով մեկ: Իսլամաց(վ)ած հայերի վերաբերյալ գիտաժողովի երկրորդ օրը «1915 թ. իսլամացումը. պատմություն և վկայություն» խորագրով նիստի ժամանակ պատմաբան Հիլմար Քայզերը, ով հանդես եկավ «Ձուլում, որը տեղի ունեցավ 1915-1917 թթ. աքսորների հետևանքով» թեմայով, իր ելույթում լույս սփռեց իսլամացման և ձուլման բուն էության վրա.«Ձուլման քաղաքականությունը բավականին ազդեցիկ ճանապարհ էր` նվազեցնելու այն հայերի շարքերը, որոնք ինչ–որ կերպ կարողացել էին փրկվել ցեղասպանությունից, սակայն բացի նրանից, որ պետական քաղաքականություն էր, որը մի կողմից օգտագործվում էր որպես ցեղասպանության շարունակության միջոց, մյուս կողմից էլ պետության ղեկավար աստիճաններում քննարկումների և բևեռացման պատճառ էր հանդիսանում, այսօր սա կարևոր խնդիր է, որը կարիք ունի լուսաբանման. հասկանալ և իմանալ երկար ժամանակ լռության շղարշով պատված իսլամացած հայերի իրականությունը»»:
- Հիմնականում որտե՞ղ և ի՞նչ մեթոդներով են իրականացրել հայ երեխաների իսլամացումը: Ո՞րն էր որբանոցների գործառույթը:
Օսմանյան ղեկավարները շատ հաճախ տեղական ղեկավարների նախաձեռնությամբ փակել էին տալիս ամերիկացիների և գերմանացիների բացած որբանոցները՝ այս երեխաներին ընդգրկելով թուրքական կառավարության հսկողության տակ գտնվող որբանոցներ, սակայն սա շատ թանկ էր՝ ուտելիք, հագուստ… Սա շատ թանկ բանաձև էր օտար ազդեցություն կրող երեխաների ձուլման համար, հատկապես` Հալեպի, Կեսարիայի, Սվազի և Խարբերդի շրջաններում: Ընդհանրապես ձուլման քաղաքականությունը պետությունը որբանոցներում չի իրականացրել, որովհետև օսմանյան կառավարությունը գումարներ չուներ: Ըստ էության, գերագնահատում ենք որբանոցների դերը: Հայ երեխաներին դևշիրմեի ենթարկելու համար օգտագործված ինստիտուտը մուսուլման ընտանիքների ինստիտուտն էր, որն ավելի էժան էր:
- Ասում են, թե մի շարք վիլայեթներում Թալեաթ փաշայի հրամանին չեն ենթարկվել:
Տեսակետի տարբերություն կար, սակայն կարելի է ասել, որ սա Թալեաթ փաշայի տեսակետից ավելի արմատական էր: Ոմանք անգամ ավելի ագրեսիվ մեթոդների կողմնակից էին: Չի կարելի ասել, թե Թալեաթ փաշային դեմ եղողները պաշտպանել են հայերին, ընդհակառակը, ավելի սարսափելի վերաբերմունքի կարող էին արժանացրել: Օրինակ՝ Քավալալը Ռեշիդ բեյը դեմ էր հայ երեխաների ձուլմանը: Նույնը կարելի է ասել Տրապիզոնի վալի Ջեմալ Ազմի բեյի և Խարբերդի վալի Սաբիթ բեյի համար: Այս մարդիկ Թալեաթ փաշային ասել էին, որ սա լավ միտք չէ: Այսինքն՝ նրանք միայն հրամաններին չէին հակառակվել, ցանկացել էին փոխել նաև պետության քաղաքականությունը:
Վալի Սաբիթ բեյն իր զեկույցում հայտնել է, որ բազմաթիվ լքված երեխաներ Խարբերդի ամերիկացի, գերմանացի և իտալացի ընտանիքներում կամ էլ հաստատություննեում են, սակայն հավանություն չի տալիս, որ այս երեխաները բնակվեն քաղաքում, անգամ զգուշացնում է, որ ապագայում նրանցից վնաս պետք է սպասել: Այդ իսկ պատճառով վալին խնդրում է այս երեխաներին Եդեսիա ուղարկելու թույլատվություն տալ: Տրապիզոնի վալի Ջեմալ Ազմի բեյը ևս կիսում էր Խարբերդի իր կոլեգայի մտորումները: Բացահայտ դեմ է արտահայտվում այս երեխաներին մուսուլման գյուղերի ընտանիքներ ուղարկելու գաղափարին: Բացի այդ, հիշեցնում է, որ 1890-ական թթ. կոտորածներից հետո կրոնափոխ եղածները վերադարձել էին իրենց համայքներ և երկրի համար խնդիր դարձել: Ավելին՝ մուսուլման դարձածները նոր շրջանակներում կարևոր դիրքեր էին զբաղեցնում: Կարճ ասած՝ վալին չէր հավատում հայերի կրոնափոխությանը՝ դեմ դուրս գալով կառավարության ծրագրին: Դիարբեքիրի վալի Ռեշիդ բեյը ևս շեշտում էր, որ նախկինում կրոնափոխությունների արդյունքները գոհացուցիչ չեն: Ավելին՝ երեխաներին և աղջիկներին հայտնի ընտանիքներին տալու հանգամանքը գրավում է ժողովրդի ուշադրությունը: Վալին նաև վստահ էր, որ այս կրոնափոխություններն ապագայում միայն վնասակար էին լինելու, ավելին՝ հորդորում էր ոչ մի կերպ թույլ չտալ կրոնափոխությունը:
Վալիների այս հակազդեցությունները մատնանշում են, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ներսում մի խումբ է եղել, որը հայերի դեմ ավելի արմատական քաղաքականություն է կիրառել: Որպես կուսակցության հայտնի առաջնորդներ՝ բացահայտ քննադատում և կառավարության վարած քաղաքականության մեջ փոփոխություններ էին պահանջում: Այս ամենից երևում է, որ նրանք լոկ հրամաններ կատարող պաշտոնյաներ չէին, միաժամանակ փորձում էին ձևավորել կառավարության քաղաքականությունը: Իսկ արդյունքում Թալեաթ փաշան նրանց չլսեց, ասաց, որ պետք է համաձայնվեն, նրանք այդպես էլ վարվեցին: Ըստ էության, եթե նայեք ձուլված երեխաների իրական թվին, կհասկանանք, որ այդքան էլ չեն գլուխ խոնարհել, արել են այն, ինչ ցանկացել են:
Բացի այդ, ի հավելումն այս անունների, ծայրահեղ արմատական իսլամական շրջան հանդիսացող Յոզղաթի ուլեման (աստվածաբան, գիտնական) դևշիրմեի կողմնակից էր և դեմ` կոտոածին: Երեխաներին հավաքագրելուց հետո նրանց համարում էին ումմայի՝ մուսուլմանական համայնքի անդամ: Երբ Թալեթ փաշան ասում է, որ նրանք ումմայի անդամ չեն, արմատական մուսուլմանները դեմ են արտահայտվում Թալեաթ փաշային՝ որոշելով պաշտպանել այս նորադարձ մուսուլմաններին: Իսլամիստները Թալեաթ փաշային ասում էին, որ նա չի ենթարկվում շարիաթին, այսինքն՝ ըստ էության, անհավատը Թալեաթ փաշան էր:
- Որոշ տեղերում կրոնափոխությունը կիրառել են որպես տեղահանության քաղաքականության շարունակություն: Սակայն պարզ է դառնում, որ ձուլման հարցում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ներսում տարբեր տեսակետներ են գոյություն ունեցել, այսինքն՝ բևեռացում է կատարվել: Ձեր ելույթի ժամանակ այս կապակցությամբ հետաքրքիր մի բան ասացիք՝ «ամենամեծ փրկիչը Ջեմալ փաշան էր»: Չե՞ք կարող մանրամասնել:
Քաղաքականության իրականացման մակարդակում տարբերություններ է եղել: 1917 թ. մարտ ամսվա բնակչության տվյալները ցույց են տալիս, որ հայկական տեղահանություններ կատարված շրջաններից ամենաշատը կենդանի են մնացել Չորրորդ բանակային կորպուսի շրջանում: Այնտեղ կենդանի մնացածների թիվը տեղահանության շրջանում կենդանի մնացծների թվից 30 տոկոսից ավել էր: Երբ համեմատենք այն իրականության հետ, որ Դիարբեքիրի և Բիթլիսի նահանգների շրջակա հայ բնակչությունը ամբողջությամբ բնաջնջվել է, ապա կտեսնենք, որ այս տվյալները ցույց են տալիս որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարության մեջ ճեղք է եղել: Մարաշի, Հալեպի և Դիարբեքիրի վալիները հայերին ներկայացնում են «մանրէ» նվստատցուցիչ արտայատությամբ, սակայն իրենց գործողություններն իրարից տարբերվում էին: Երբ Դիրաբեքիրում Ռեշիդ բեյը մասսայական կոտորածներ էր իրագործում, Բեքիր Սամի բեյը դեմ էր նման քաղաքականություանը: Մարաշի վալի Քեմալ բեյը իր շրջանը ցանկանում էր հայերից ամբողջությամբ մաքրել, նրա հետ համակարծիք Կոնիայի վալի Սամի Ռըֆաթ բեյը մտածում էր, որ պետք է իր վիլայեթը վերածել «թյուրքականության կենտրոնի», սակայն երկու վալին էլ չէին ընտրել կոտորածի ճամփան: Միություն և առաջադիմության կուսակցության ծայրահեղականները տեղահանության վերաբերյալ իրենց կարծիքն ունեին. ցանկանում էին Թալեաթ փաշայի հանձնարարականներից շատ ավելի խիստ միջոցներ կիրառել: Նրանց շրջաններում կատարված մահացության մասշտաբը շատ լավ ցույց է տալիս նրանց պաշտպնած տեսակետները:
Ջեմալ փաշայի և նրա շրջապատի այս իթթիհադական բևեռացման շնորհիվ հայերը փրկվեցին: Այո՛, ոմանց կարող է խենթություն թվալ, սակայն մենք գիտենք, որ շատ հայեր իրնց պապերի փրկությամբ պարտական են Ջեմալ փաշային:
«Հալիդե Էդիփ Ադըվարը մի ազգայնական էր, ով դեմ էր հայերին սպանելու գաղափարի հետ»
«Ադըվարը մասսայական կոտորածների գաղափարների առաջամարտիկներից Զիյա Գյոքալփի հետ վիճում էր այդ հարցի շուրջ, բացի այդ, Ադըվարը վստահ էր, որ հայերին սպանել են տվել իթթիհադականները: Ըստ նրա՝ Հայկական հարց կոչվածից պետք է ազատվեին ոչ թե կոտորածների, այլ` ձուլման միջոցով: Այո՛, նա երեխաներին ձուլեց: Հետագայում շատ ավելի ազգայնական էր, քան ինքն էր կարծում, սակայն Ջեմալ փաշայի պես նրա ձեռքերն արյունոտ չէին: Ջեմալ բեյն այնքան էլ ձուլման կողմնակից չէր և ցանկանում էր` հայերը ողջ մնան: Այսինքն՝ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ներսում կայն անձինք, ովքեր դեմ էին այս ոճրագործությանը և կարող էին Սիրիայում և Հալեպում այս քաղաքականությունը կյանքի կոչել: Եվ սրանք Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայի, Ալի Ֆուադ Էրդենի, Մուստաֆա Քեմալի և Հալիդե Էդիպի պես անձինք էին, ովքեր կարևոր դեր խաղացին նաև հանրապետության շրջանում: Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունից հանրապետություն անցած երիտթուրքերի կապը իթթիհադականների փոքրամասնություն կազմող ֆրակցիան էր: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ ոճրագործները ստվերում են մնում, սակայն պարտությունից հետո Հալիդե Էդիփ Ադըվարի և Մուստաֆա Քեմալի պես անձիք առաջ են անցնում»:
«Կանանց, ովքեր բարեկամներ չունեին, ստիպեցին կրոնափոխ լինել»
«Հակառակ կենտրոնական իշխանության բոլոր ծրագրերին՝ խնդիրներ առաջ եկան: Էրզրումից տեղահանված և այլևս ճանապարհը շարունակել չկարողացող բազմաթիվ կանայք և երեխաներ, ովքեր իրենց գլխին տղամարդ չունեին, որ հոգ տաներ իրենց մասին, ցանկանում էին կրոնափոխ լինել: Վալի Սաբիթ բեյն, այս մարդկանց 2-3 հոգու բաժանելով և մուսուլմանական գյուղեր ուղարկելով, մտածում էր ամուսնացնել նրանց մուսուլմանների հետ, սակայն տագնապում էր, քանի որ այս կանանց և երեխաների` ԱՄՆ-ում բնակվող հայ բարեկամները կարող էին բողոքել այս կրոնափոխության դեմ, ինչն էլ հեագայում կարող էր քաղաքական խնդիրներ հարուցել: Տրապիզոնի վալի Ջեմալ Ազմի բեյը տեղահանության ընթացքում ժամանակավոր կամ էլ երկարաժամկետ առավելություններ է սահմանում՝ տեղահանության չէին ենթարկվում այն հայերը, որոնց առողջական վիճակը չէր ներում, հայերն իրենց ընտանիքներով հանդերձ, որոնք պետական պաշտոն են զբաղեցնում կամ մոտ ապագայում պաշտոնից ազատվելու են, դեռևս քաղաքում գտնվող տեղացի հայ կաթոլիկներ, անփոխարինելի արհեստավորներ, աղքատ և ընտանիք չունեցող կանայք ու երեխաներ: Սակայն վիլայեթի որոշ վայրերում, որպեսզի կարողանան հայերին տեղահանությունից փրկել, սկսեցին մասսայական կրոնափոխության պատրաստություն տեսնել: Հենց այդ պատճառով էլ կրոնափոխներին չվստահեցին ու տեղահանեցին: Ջեմալ Ազմի բեյը զգուշացրեց, որ այդ կրոնափոխները առաջիկա հաշտության բանակցությունների ժամանակ երկրին քաղաքական վնաս են պատճառելու: Մինչև 1915 թ. հուլիսի 24-ը 1400 հայ երեխաներից միայն հարյուրն է մնացել Տրապիզոնում: Սվազում իրավասուները թողել են բազմաթիվ հայ արհեստավորների, որոնք ստիպված կրոնափոխ են եղել: Երեխաներին ուղարկում էին որբանոց, մինչդեռ երիտասարդ աղջիկներին ու կանանց, ովքեր ազգականներ չունեին, կրոնափոխ էին անում և տալիս իրենց գյուղի վստահելի մարդկանց: Վալի Մուամմեր բեյը կառավարությանը նախազգուշացրեց, որ այլ շրջաններում կրոնափոխ եղած հայերը բնակվում են իրենց տներում: Նմանատիպ պնդումները պատճառ հանդիսացան, որ Թալեաթ բեյը «շինծու» կրոնափոխությունների դեմ միջոցներ ձեռնարկի և ցուցումներ տա: Ջեմալ Ազմի բեյը դեռևս հակադիր դիրքորոշում ուներ կրոնափոխության գաղափարի դեմ: Կրոնափոխ կին ունեցող ընտանիքներում կատարված բռնություններում մեղադրում էր զոհերին՝ ասելով, թե մուսուլմանների գույքն ու կյանքը վտանգի են ենթարկել:
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply