Թուրքիայի իսլամացված հայերը

Աննա Մուրադյան

Թեպետ հարկադրաբար կրոնափոխ եղած հայերի մասին տարեգրությունը սկսվում է սելջուկյան ցեղերի` տարածաշրջան ներթափանցման ժամանակներից ի վեր, սակայն ժամանակակից գիտական դիսկուրսում այն դիտարկվում է 1915թ. Ցեղասպանությունից սկսած, երբ կյանքը պահպանելու համար հայերը համատարած սկսեցին մահմեդականություն ընդունել:

Իսլամացման պրոցեսը շարունակվել է 1923թ. Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո նույնպես, քանի որ Թուրքիան որդեգրել էր քուրդ, հայ, գազա, ալևի, չերքեզ, ասորի և այլ ազգերից միատարր էթնիկ պատկանելությամբ ազգային պետություն կառուցելու քաղաքականությունը, որը մասնակիորեն հաջողվեց: Այդ քաղաքականության արդյունքում Կեսարիայից, Տիգրանակերտից, Սեբաստիայից և հայաբնակ այլ վայրերից՝ Ցեղասպանությունից ինչ-որ կերպ մազապուրծ եղած մոտ 200 հազար հայերի մի հատվածը զանգվածայնորեն մահմեդականացավ, իսկ մի մասն էլ տեղափոխվեց Ստամբուլ կամ այլ երկրներ, քանի որ ըստ հրամանի՝ միայն Ստամբուլում էին գործում հայկական դպրոցներ և եկեղեցիներ:

Թուրքիայի տարբեր բնակավայրերում գտնվող անգամ իսլամացած հայերը մշտապես վախեցել և խնամքով թաքցրել են իրենց հայկական արմատները, հատկապես, գավառներում: Ահա մի հատված Հրանտ Դինք հիմնադրամի հրատարակած, Ֆերդա Բալանջարի կողմից խմբագրված և հավաքագրված «Լռության ձայները. Դիարբեքիրի հայերը խոսում են» գրքում տեղ գտած 16 մարդկային պատմություններից մեկից. «1950թ. Կարապետին սպանեց մի քուրդ: Նա մոտեցել և նրան ասել էր. «Դու հայ ես: Քո ոսկորները մեղսալից են, եթե անգամ դու դարձել ես մահմեդական»: Եվ սպանեց նրան: Հենց այնպես: Ցերեկվա լույսով: Ահա թե ինչպես սպանվեց Կարապետը, ով դարձել էր Սուլեյման»:

Հայ գիտական միտքը Թուրքայի իսլամացված հայերին դասակարգում է երկու խմբով. ծպտյալ հայեր, որոնք թեպետ ընդունել են իսլամ և պահպանում են մահմեդական կրոնի պարտադիր ծեսերը, սակայն ներքուստ ունեն հայ ինքնության գիտակցում և իրենց կենցաղային մշակույթում շարունակում են պահպանել հայ ինքնությունը բնորոշող որոշ տարրեր և մարդիկ, որոնք թեպետ տեղյակ են, որ իրենց նախնիները հայ են եղել, բայց նրանց կենցաղավարության և ինքնության մեջ հայկական ինքնությունը չափազանց աննշան է:

Հայ համայնքը կենտրոնացված է Ստամբուլում, և թեպետ որևէ պաշտոնական տվյալ չկա թվաքանակի մասին, քանի որ մարդահամարը էթնիկ պատկանելության մասին որևէ տեղեկություն չի պարունակում, սակայն շրջանառության մեջ է 50 հազար թիվը: 

«Ակօս» շաբաթաթերթի խմբագիր Բագրատ Էսթուքյանն ասում է, որ միգուցե նրանք 80 000 են: «Մենք գիտենք, որ Մուշի մեջ 12.000 հայեր են ապրում. սա թուրքերն են ասում, ու պատրիարքն էլ հաստատում է,- ասում է նա,- սակայն մենք նրանցից ոչ մի լուր չունենք: Մենք ազգից վերածվեցինք համայնքի, որը մեր համար ծանր է իհարկե, բայց դա այդպես է»:

2002թ. տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում իշխանության եկած Արդարություն և զարգացում կուսակցության հաղթանակը նոր էջ բացեց Թուրքիայի պատմության մեջ, այդ թվում նաև` կրոնական և էթնիկ փոքրամասնությունների համատեքստում: Թեպետ այն իսմալիստական ուղղվածություն ունի՝ հենվելով Ֆեթուլլահ Գյուլենի գաղափարախոսության վրա, սակայն վերջինիս ուսմունքը ենթադրում է իսլամի համադրություն արդիականության հետ և ժողովրդավարական ֆորմաների կիրառմամբ  արևմտյան քաղաքակրթության օգտակարի զուգահեռում իսլամական մշակույթի հետ:

«Այդ ընթացքին իշխանափոխություն տեղի ունեցավ, և վարագույրից այս կողմ գտնվող դերակատարները սկսեցին գործել ու հաջողեցին չեզոքացնել վարագույրի հետևում գտնվող դերակատարներին, որոնք էին հիմանակում բանակն ու խոշոր գեներալները,- ասում է «Ակօս» շաբաթաթերթի խմբագրապետ Ռոբեր Քոփթաշը,- և այս՝ գլուխը կապած կրոնականները մեր համար ավելի լավ են, քան քեմալիստները»:

Ըստ այդմ, որոշակի քայլեր արվեցին մարդու և ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները հարգելու ուղղությամբ, որի արդյունքում որոշակի թվով հայեր սկսեցին խոսել իրենց հայ ինքնության մասին, նրանցից ոմանք քրիստոնեություն ընդունեցին:

Տիգրանակերտից 83-ամյա Սարգիսը (թուրքերեն անունը Սիթխիս), պատմում է, որ 2002թ. քրիստոնեություն է ընդունել: «Հենց հնարավորություն եղավ՝ ես քրիստոնեություն ընդունեցի,- ասում է նա,- բազմաթիվ հայեր կան, որոնք իրենց մահմեդական են ներկայացնում, սակայն ես ինձ միշտ քրիստոնյա եմ զգացել, քանի որ հայ լինել՝ նշանակում է լինել քրիստոնյա»:

Սա ևս մեկ այլ հանգամանք է, որը մեծ ազդեցություն ուներ և շարունակում է ունենալ մարդկանց ճակատագրերի վրա: Քանի որ մարդիկ հարկադրաբար կրոնափոխ են եղել, նրանց գիտակցության մեջ ամուր նստած է եղել միտքը, որ նրանք այլևս հայ չեն: Մարդիկ կան, սակայն, որ սերունդների միջով կրում են հայ լինելու հիշողությունը՝ չիմանալով, թե ինչ անել դրա հետ: 

Մեկ այլ տիգրանակերտցի՝ 40-ամյա Արամը, ով, շարունակում է մահմեդական լինել, օրեցօր ավելի լայն շրջանառվող խոսակցությունների արդյունքում հանկարծ հասկացել է, որ մահմեդական լիենլով հնարավոր է իրեն նաև հայ զգալ: «Ես հայ եմ,- ասում է նա,- ու դա անասելի թեթևացում բերեց իմ սրտին, երբ ես հասկացա, որ մահմեդական լինելով` կարող եմ ինձ հայ զգալ»:

Քոփթաշն ասում է, որ Թուրքիան, թեպետ, այս տարիների ընթացքում ժողովրդավար երկիր չդարձավ, այնուամենայնիվ, ԵՄ թեկնածու լինելու, քրդական հարցի և համաշխարհային փոփոխությունների համատեքստում՝ ներքին զարգացումների շնորհիվ որոշակիորեն փոխվեց:

«Հայությունն էլ օրակարգում տեղ գտավ իր համար, և մուսուլմանացած հայերի մասին գրքեր գրվեցին, ու  այս հարցը ավելի շատ կծեծվի ու օրեցօր մեծ լսարան կունենա,- ասում է Ռոբեր Քոփթաշը,- այս շնորհիվ մուսուլմանացված հայերը ավելի շատ սկսեցին բացվել, ու Հրանտ Դինքը «Ակօսում» սյունակներ բացեց ծպտյալ հայերի մասին, ու շատ մարդիկ հայտնվեցին և քաջալերվեցին խոսելու այս մասին: 

Ամենալուրջ արձագանք գտած հոդվածներից մեկն էլ առաջին կին թուրք օդաչու, Քեմալ Աթաթուրքի հոգեզավակ դստեր`Սաբիհա Գյոքչենի մասին էր, որտեղ Դինքը բացահայտեց, որ աղջիկը Այնթափի հայկական որբանոցից որդեգրած Խաթուն Սեբիլչյանն է:

Այս զարգացումներից հետո Թուրքիայում ավելի ու ավելի հնչեղություն ստացավ մուսուլմանացած հայերի հարցը:

Հրանտ Դինքը, ով մուսուլմանացած հայերի հարցերը բարձրաձայնող ջատագովներից էր, մշտապես հանդես էր գալիս այդ թեմային նվիրված կոնֆերանս կազմակերպելու ակտիվ նախաձեռնությամբ: Նա միշտ կրկնում էր, որ Թուրքիայում արդեն մեծ թվով մարդիկ կան, որոնք բավական քաջություն ունեն բարձրաձայն ասելու, որ իրենց նախնիները հայ են: «Եթե Թուրքիան միանա ԵՄ-ին, ապա ոչ պակաս, քան 2 մլն. հայ կլինի այստեղ»,- ասել է  նա:

Իսլամացված հայերին նվիրված առաջին կոնֆերանսը

Հրանտ Դինքն ու «Ակօս» թերթն այս քննարկման ծավալման համար առանցքային դեր են ունեցել, և Դինքի մահից հետո «Ակօսը» շարունակում է իրականացնել այդ նախաձեռնությունը: Թեմայի նկատմամբ հետաքրքրությունը գնալով ավելի էր աճում, և այն արտահայտվում է նաև գրականության մեջ և տարաբնույթ գիտական ու լրագրողական հոդվածներում: Այս ընթացքում մուսուլմանացած հայերի մասին 18 գիրք է գրվել, որից առաջինը՝ Սերդար Ջանի «Տատիկիս հեքիաթները», լույս է տեսել 1991թ., սակայն մեծ տարածում չի գտել, թերևս, ժամանակների պատճառով:  

Իսկ արդեն 2004 թ. լույս տեսած Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» վիպակը, որը նրա Սեհեր անունով մայրական տատի՝  մահմեդական տղամարդու հետ ամուսնացած Հրանուշ Կատարյանի պատմությունն է, շատ լայն արձագանք ունեցավ ու թարգմանվեց տարբեր լեզուներով, այդ թվում նաև հայերեն՝ թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանի կողմից, ընդ որում 2011թ. այն վերահրատարակվեց:

Ընդհանրապես «տատիկների» կամ մեծ մայրերի թեման շատ արդիական է իսլամացված հայերի շրջանում, քանի որ կոտորածից փրկված բազմաթիվ հայ աղջիկներ բռնի իսլամացվել ու հարկադրաբար ամուսնացվել են մահմեդականների հետ, սակայն չմոռանալով իրենց հայ ինքնության մասին՝ ժամանակի ընթացքում պատմել են իրենց պատմություններն իրենց թոռներին, որոնք էլ սկսել են խոսել այդ մասին:

«Ինչո՞ւ են այսքան կանայք խոսում այս մասին,- ասում է Սաբանջը համալսարանի դասախոս, հայ արմատներով Այշե Գյուլ Ալթընայը,- որովհետև 1915 բազմաթիվ տղամարդիկ սպանվեցին. իմ տատը ևս մահմեդակացված հայ կին էր»:

Իրականում, թեպետ եղել են նաև փրկված արական սեռի հայ մանուկներ, սակայն մեծ հայրերի թեման հիմնականում չի շոշափվում: Այդ մասին Ֆեթհիյե Չեթինի ու Այշե Գյուլ Ալթընայի հեղինակությամբ հրատարակված «Թոռներ» գրքում անդրադարձ կա.  «Քանի որ մայրական կողմիս տատիկն էր հայ, ապա մեզ «հայի վիժվածք» չէին ասում, սակայն մի ընկեր ունեի, ում հոր մայրն էր հայ, շարունակ հայհոյում էին նրան»: 

Եվ 8 տարի անց՝ այս տարվա նոյեմբերի 2-4-ը նույն համալսարանում՝ Հրանտ Դինք հիմնադրամի նախաձեռնությամբ վերջապես, տեղի ունեցավ իսլամացած հայերին նվիրված կոնֆերանսը, որը մեծ լսարան էր հավաքել ու լայն ռեզոնանս առաջացրել: 200 մասնակցի համար նախատեսված կոնֆերանսին մասնակցելու հայտ էին ներկայացրել 600 մարդ:  

Բացման խոսքում համալսարանի ռեկտոր Գյուլայ Բարբարոսօղլուն նշեց, որ միջոցառումը շատ կարևոր նախաձեռնություն է, սակայն նպատակը չէ ողբալ անցյալի համար:

«Մեր համար ամենակարևորը այս փորձառությունը բոլորի հետ կիսելն է,- ասաց նա,-մենք ուզում ենք ազատվել կեղծիքից ու ստից, որ կա մեր հասարակության մեջ: Մեր հիշողությունները հետ են գալիս, ու մենք բացում ենք մեր ինքնագիտակցության դռները»:

Կոնֆերանսին մասնակցում էին թուրք, հայ, ամերիկացի և եվրոպացի գիտնականներ, մտավորականներ, ինչպես նաև եկել էին մարդիկ, որոնք պատմում էին իրենց անձնական պատմությունները: 26 զեկուցում լսվեց այս հարցերի շուրջ, պատմվեցին անձնական պատմություններ:

Շշունջներ և մրմունջներ 100 տարվա լռությունից

Ֆեթհիյե Չեթինը խոսեց իր մեծ մոր մասին` վերապատմելով 9 տարեկան հասակում նրա կրած մի անցքի տպավորությունը, թե ինչպես է իր տատը գետը նետում հորեղբոր երկու աղջիկներին, որպեսզի նրանք ծառա չլինեին թուրք ընտանիքներում, ու հետո ինքը նետվում ջուրը:

«Նա միշտ պատմում էր այդ պատմությունը, թե ինչպես այդ երեխաները նետվեցին Տիգրիս գետը, երեխաներից մեկը գլուխը բարձրացրել է ջրից, սակայն նրա տատը ձեռքով հրել է գլուխը դեպի ջուրը, որից հետո նրանք բոլորն անհետացան,- ասում է Չեթինը,- մենք շշնջալով էինք խոսում այդ մասին՝ ցածր ձայնով, մենք խոսում էինք այն երեխաների մասին, որոնք մեզ թողեցին՝ առանց խոսելու հնարավորություն ունենալու»:

Չեթինն ասաց, որ ջրի մեջ շպրտված երեխաները միշտ իր հետ են, ու երբ «Մեծ մայրս» հրապարակվեց, հասարակությունը շատ ծանր տարավ այդ պատմությունը:

«Սակայն երիտասարդություն կար իմ թիկունքին կանգնած, ու դա ինձ ոգեշնչում էր,- ասաց նա,- ինչի՞ համար էր այս լռությունը: Մենք չէինք կարող խոսել այդ մասին նույնիսկ մեր համար, մենք պետք է շշնջայինք, սակայն այդ շշունջները այժմ խոսում են գերեզմաններից»:

Այշե Գյուլ Ալթընայը ելույթում ասաց, որ պատրաստվում են խզել մեկ դար ձգվող լռությունն ու երջանիկ են դա անելու:

«90 և ավելի տարի շարունակ այդ մասին միայն մրմունջներ են եղել, ու հիմա սառույցը կոտրվել է,- ասաց նա,- սակայն մենք նոր ենք սկսել քննարկել այս խնդիրը և չգիտենք, թե ինչ եզրեր գործածել»:

Քանի որ մահմեդականցված հայերի թեման գիտական դիսկուրս մուտք է գործել վերջերս, այս հարցով զբաղվող գիտնականները դեռևս չունեն միասնաբար ընդունված եզրեր, թե ինչպես դասակարգել նրանց: Որովհետև տարբերակում կա այն մարդկանց միջև, որոնք բռնի իսլամացվել են, և որոնք հոժարակամ են մահմեդականություն ընդունել:

«Մարդիկ շատ տարբեր ձևով են վերաբերվում իրենք էթնիկ ինքնության հարցերին,- մեկնաբանում է Այշե Գյուլը,-  մենք կարևոր պատասխատվություն ունենք ստանձնած մեր վրա՝ հասկանալու համար, թե ինչպես պիտի մոտենանք նրանց թոռներին, ասելով, թե նրանք ծպտյալ հայ են՞, քո՞ւրդ են կամ ալև՞ի են, թե՞ ուրիշ եզրեր պիտի հնարենք»:

Կոնֆերանսի մեկ այլ խոսնակ՝ Նեբահաթ Աքոչը, ևս խոսեց իր արմատների մասին` ասելով, որ սկզբից նա կարծում էր, որ թուրք է, հետո մտածեց, որ քուրդ է, հետո՝ ալևի, իսկ վերջում պարզվեց, որ հոր կողմից հայ է:

«Հորս մոր անունը Սոնա էր, բայց մենք նրան գիտեինք Սունա անունով,- ասում է նա,- շատ մարդիկ, այդ թվում և իմ տատը, ցույց էին տալիս, թե շատ երջանիկ են՝ մահմեդական լինելով, բայց մենք երբեք չգիտեինք ու երբեք չիմացանք, թե նրանք իրենց զգո՞ւմ էին արդյոք մահմեդական և կամ ինչ էին մտածում այդ մասին»:

Ներկայացվեց էթնիկ հայ ինքնության ընկալման տրանսֆորմացիան տարբեր սերունդների համար. «Ես հայ եմ, բայց հիմա մահմեդական եմ: Նրանց երեխաները. ես հայ եմ ու մահմեդական: Հավատի հարցում ՝ ես մահեմեդական եմ, բայց իմ երակներում հոսում է հայի արյուն»: 

Հայ անտեր կանայք

Այշե Գյուլ Ալթընայը շեշտեց, որ անտեր բառի գործածությունն այս դեպքում շատ կարևոր է, որովհետև հայ կնոջը վերաբերվել են որպես առարկայի, որը պատկանում էր մահմեդական տղամարդուն:

«Հայ կանայք համարվել են մահմեդական տղամարդկանց սեփականությունը, և դա հովանավորվում էր պետության կողմից,- շեշտեց Այշե Գյուլը,-  կանանց մի որոշ մասին մահմեդական տղամարդիկ կիսում էին իրար մեջ»:

Կնոջ մահմեդականացումը եղել է տարբեր ձևերով. շատերը մշտապես ծեծվել են իրենց ամուսինների կողմից: Կոնֆերանսում շատ խոսվեց այն մասին, որ այդ կանանց մի մասն իրենց նվիրում էին մահմեդականությանը, այսինքն` Աստծուն, որպեսզի կարողանային հաղթահարել իրենց դժվարությունները:

Չեթինն ասաց, որ իր տատը շատ առողջ էր ու ամեն ինչ անելու կարողունակ, սակայն այդ կանանց մեծ մասն իրենց միայնակ ու լքված էին զգում:

«Նրանք մեծ ամոթ են զգում այն բանի համար, որ վկա են եղել մարդկանց կոտորածին ու չեն կարողացել խոսել ու ձայն բարձրացնել այդ մասին. սա մեզ խորապես հուզում է»,- ասաց նա:

Չեթինը շեշտեց, որ այս թեմայով խոսելու նոր ալիք է բարձրանում ու պետք է ամեն ինչ անել, որպեսզի դա հնարավորինս արագանա: 

«Քանի որ մեր հասարակությունը և մենք բոլորս կարիք ունենք բուժվելու,- մեկնաբանեց նա,- Ինչպե՞ս. խոսելով  այդ մասին ամեն տեղ՝ համալսարաններում և այլուր, որովհետև դա’ է առաջ շարժվելու միակ ճանապարհը»:

http://www.religions.am/arm/editorial/Թուրքիայի-իսլամացված-հայերը/