Մուշից ձգվող երկար-բարակ մի ճամփա

Ֆաթիհ Գյոքհան Դիլեր

Իսլամաց(վ)ած հայերին նվիրված գիտաժողովի երրորդ օրը` «Հիշողություն և ինքնություն» խորագիրը կրող նիստի ժամանակ, գերմանացի սոցիոլոգ Ալիս ֆոն Բիեբեռշտայնը ներկայացրեց ««Ես–ը» որպես դատարկություն» զեկույցը: Իսլամացված հայերի թոռները դարձել են ֆոն Բիեբեռշտայնի` Մուշում կատարած դաշտային հետազոտության մի մասը, բացի այդ` էթնոգրաֆիական աշխատանքի հիմք հանդիսացող դիտարկման, հարցեր տալու և իմանալու գործընթացը նրա համար մեկ այլ բան բացահայտելու միջոց է հանդիսացել:

Երբ այլևս լռությանն անուն է տրվում, և նշմարվում է այնտեղ առկա տեղեկատվության պակասը, դատարկությունը կամաց–կամաց հասնում է մարմնին: Մարդիկ, ում կոչում են «իսլամացված հայեր», և այս անվանման հետևում թաքնված դատարկությունը, նրանց վերաբերյալ տեղեկության պակասը ստիպում են, որպեսզի շատերը եռանդով գործի անցնեն՝  դեպի մարմին ուղղորդելու այս դատարկությունը, որի մասին կարողանում են իմանալ լոկ շշուկով և պատմություններով: Այս մարդկանցից մեկն էլ գերմանացի սոցիոլոգ Ալիս ֆոն Բիեբեռշտայնն է, ով  Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած` Իսլամաց(վ)ած հայերին նվիրված գիտաժողովի երրորդ օրը «Հիշողություն և ինքնություն» խորագիրը կրող նիստի ժամանակ ներկայացրեց ««Ես–ը» որպես դատարկություն» զեկույցը… Իսլամացված հայերի թոռները դարձել են ֆոն Բիեբեռշտայնի` Մուշում կատարած դաշտային հետազոտության մի մասը, բացի այդ` էթնոգրաֆիական աշխատանքի հիմք հանդիսացող դիտարկման, հարցեր տալու և իմանալու գործընթացը նրա համար մեկ այլ բան բացահայտելու միջոց է հանդիսացել՝ վերջերս շրջանում կրկին կենդանացող «մուսուլման հայի» ինքնությունը և իր հետ երևան բերող գենդերային հարաբերությունները, ինքնության քաղաքականությունը և շրջանի փոխվող աշխարհաքաղաքականությունը…

Մուսուլման հայերի հետ դեմ առ դեմ հանդիպումը կարելի է ընկալել որպես մեզ հայտնի էթնոգրաֆիական աշխատանքների կատեգորիաներից մի հատված կամ էլ այս կատեգորիաների դեմ պայքար: Եվ երբ ուշադրությունը անտեսանելիության պատմությունից սահում է դեպի տեսանելին, ֆոն Բիեբեռշտայնը հայտնաբերում է ինքնության քաղաքականությունից դուրս մի նոր դատարկություն. «Կնոջ անունը չի նշվում: Այս իրավիճակը լայն իմաստով մատնանշում է շրջանում իշխող  ազգակցության հասկացությունը, որը ցայսօր «հայությունը», որպես կենսաբանական զարմ, կապվում է միայն ցեղասպանության ժամանակ կենդանի մնացած տղամարդկանց հետ»:   

ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՖՈՆ ԲԻԲԵՌՇՏԱՅՆԻ ՀԵՏ

Երբ ասում եք, թե կնոջ անունը չի մատնանշվում, ի՞նչ նկատի ունեք:

Դեռևս երկու շաբաթ առաջ մի գյուղում էի, որի կեսը կարելի է անվանել հայկական թաղ: Այս թաղի տների գրեթե մեծ մասում կան ընտանիքներ, որոնք սերում են երեք հայ որբ տղայից, ում իրենց մոտ են վերցրել Խիյան աշիրեթի անդամ ընտանիքները: Սկզբում տատանվում էի այս հարցի վերաբերյալ խոսել, սակայն, երբ սկսեցի ուսումնասիրել, իմացա, որ 1915 թ. հետո գյուղում վերցրել են նաև 3 կնոջ: Այս կանանց զարմը տեղական ազգակցական կառույցի շրջանակում չի կարևորվում, այսինքն՝ ազգության սահմանման հարցում ուշադրության արժանի չէ, անգամ անհնար է գտնել նրանց երեխաներին ու թոռներին: Երբ հարցրեցի այս երեք հայ տղայի աղջիկ երեխաների մասին, կրկին փակուղում հայտնվեցի՝ բոլորն ամուսնացել ու հեռացել են: 

«Այսօր» Մուշում ի՞նչ իրավիճակ է: Նմանատիպ բազմաթիվ պատմություններ ենք լսել, որ երբ մարդիկ իմանում են, որ հայկական արմատներ ունեն, իրենց նորովի են ընկալում, ներկայացնում և որևէ դժվարության չեն հանդիպում… Եթե նայենք Ձեր ներկայացրած հեռանկարից, ապա Մուշում ի՞նչ է կատարվում: 

Իսլամացված հայերին նվիրվաշ գիտաժողովի ողջ ընթացքում հաճախ բարձրացվող հարցերից է` ո՞վ է կամ ի՞նչ է հայը: Պատմությունների և քննարկումնների ներկայացման ձևաչափը ևս մեկ անգամ ցույց տվեց, որ ձուլման և մեկ տիպին դասելու քաղաքականությունը չի սահմանափակվել լոկ կյանքի որևէ բնագավառում կիրառված բռնությամբ, միևնույն ժամանակ այս քաղաքականությունը նպաստել է, որպեսզի «արյան» և «ցեղի» վերաբերյալ գաղափարների գերիշխանությունը շարունակվի: Այն, որ հայտնագործում են իրենց տարբեր արմատները, չի նշանակում, որ փոխվում է այս մտածելակերպի կառուցվածքը, նման իրավիճակ առկա է նաև այն ժամանակ, երբ հայկականությունը զատում են քրիստոնեությունից: Մուշում իրենց որպես «հայ» ներկայացնողների մեծամասնությանը, երբ հարցնում էի, թե դա ինչ է նշանակում, հղում էին կատարում իրենց պապերին: Օրինակ՝ նրանցից մեկն ասաց. «Ալի՛ս, դու ուր էլ գնաս, գերմանացի ես մնալու, այնպես չէ՞: Որովհետև ծնողներդ գերմանացի են: Պապս հայ էր: Էս գործերն էսպես են: Անժխտելի են»: Այսինքն՝ հայկականությունը ներկայացվում է պապերից փոխանցված և թոռների երակներով հոսող անհերքելի արյուն:

Ըստ Ձեզ՝ այս վիճակն ինչպե՞ս է արտացոլվում Մուշում:

Մուշում կատարած աշխատանքիս ընթացքում ինձ համար ամենաուշագրավը հասարակական ոլորտում հայ տղամարդկանց գոյությունն է: Տղամարդիկ դուրս են գալիս, կանայք մնում են տանը: Մուշում հայկականության վերաբերյալ ինչ էլ որ կա՝ ինքնություն, գոյություն, մշակույթ, ծանոթացել եմ տղամարդկանց միջոցով: Հայկականությունը պահպանում են տղամարդիկ: Օրինակ՝ եթե կինը հարս գնա քուրդ ընտանիք, ապա նրա հայկական ինքնությամբ և  մշակութային ժառանգությամբ չեն հետաքրքրվի: Ով եմ, ինչ եմ, ուր եմ եկել, ահա նման հարցեր…  Գոյության, պահպանման խնդիր է… Սրանցից ոչ մեկը կանանց համար ի հայտ չի գալիս: Իրենց ձևավորող նախագիծը՝ ով եմ դառնալու, ինչ եմ կատարելու, տղամարդկանց իրավունքն է, որը կյանքի է կոչվում առանց կնոջ ազդեցության՝ նրան արհամարհելով: Երբ այցելում էի ոչ հայ ընտանիքների, անմիջապես ծանոթանում էի գրեթե ողջ ընտանիքի հետ, սակայն հայկական ընտանիքներում միայն տղամարդկանց հետ էի ծանոթանում, մնացածներից հեռու էին պահում ինձ:  

Կանայք այն անձինք են, ովքեր պատմում են իրենց պատմությունները, սովորեցնում են լեզուն, կրում հայկականությունը, սնվում մշակույթով, սակայն երբեք խոսքի իրավունք չեն ունեցել:

Ձեր զեկույցի ժամանակ նշցիք, որ Մուշի մուսուլմանները, ովքեր իմացել են իրենց հայկական ինքնության մասին կամ ինչ-որ կերպ վերագտել են այն, փորձել են այս ինքնությունը հայտնաբերել, որևէ կերպ հասկանալ: Հաճախ հայկականությունը ճանաչելը հավասարազոր է քրիստոնեությունը ճանաչելուն: Մուշի մուսուլման հայերը նման հանդիպում են ունենում: Բամբասանքները, թե որոշ տղամարդիկ Հայաստանում երկրորդ կին, ընտանիք ունեն, կարո՞ղ է հանդիսանալ այս ինքնության բախման պտուղը:

Երկրորդ կին ունենալու մասին լուրերը միշտ էլ բամբասանքներ, փսփսոցներ են եղել, երբեք էլ իրականությանը չեն համապատասխանել: Հայաստանում երկրորդ կին ունենալու ցանկություն կարող է լինել, կամ էլ այն արդեն հավանաբար իրականացված ցանկություն կարող է լինել: Այդ տղամարդկանց համար այն անհատականության մեջ, որ նրանք ուզում են լինել, այն հայկականության մեջ, որը ցանկանում են վերստին հայտնագործել, որին ուզում են տեր կանգնել, հայ ինքնության մեջ միևնույն ժամանակ ընտանիքն էլ տեղ ունի, իրենց երազած այդ ինքնության մեջ առկա է դրան համապատասխան ընտանիքի պատկերը: Եվ, անշուշտ, այս ընտանիքը Մուշում գտնվող իր ընտանիքից տարբեր և ուրիշ է… Հայաստանի այս կանանց հետ կապ են հաստատում կա՛մ սոցցանցերի միջոցով, կամ Հայաստան կատարած աշխատանքային գործուղումների ժամանակ: Լսել եմ, որ կա մեկը, ով ասում է, թե Հայաստանում մի այլ կնոջ հետ է ամուսնացած, միգուցե նաև երեխաներ ունեն:  

Եթե սա ճիշտ է, ապա երեխաներին ինչպե՞ս են մեծացնում, ի՞նչ եք կարծում: Եվ, վերջապես, ինքնության մեջ, որը փորձում են ձեռք բերել, մեծ է քրիստոնեության դերը, սակայն, միևնույն ժամանակ, բավական օտար են այդ կրոնի գործնական կիրառությանը: 

Այս հարցի վերաբերյալ բնականաբար հստակ չեմ կարող ոչինչ ասել, Մուշում ճանաչում եմ մեկին, ով երեխային ուղարկել է Հայաստան` համալսարանում սովորելու. հայկականության այդ մասի, այսինքն` կրոնին վերաբերող հատվածի հետ առնչվում է երեխաների և այլ տեսակի կապերի միջոցով, թերևս այդ կերպ է հասու դառնում դրան:

Այս տղամարդիկ ինձ հետ հաճախ էին կիսվում, որ Հայաստանի հետ մերձեցումն այնտեղ ընդունվում է, անգամ շատ լավ են նայում այդ փաստին, մինչդեռ Ստամբուլում, ցավոք, չեն կարողանում տեսնել նույն լավ մոտեցումը: Բազմաթիվ իսլամացած հայեր կան, ովքեր փորձում են Պոլսո հայ համայնքի հետ կապ հաստատել, սակայն երբ դուռը փակում են երեսներին, իրենց նպատակներին հասնելու համար այլ ճանապարհ են գտնում: Հայաստանից Մուշ եկող և Մուշից Հայաստան գնացող շատ մարդ կա: Այս մարդկանց համար նման հարաբերություններ հաստատելու փաստը շատ ոգևորիչ է, հայրենիքի գիտակցությունը նրանց համար առավելություն է:

Հայաստանից եկող մարդկանց 90 տոկոսը տղամարդիկ են, ովքեր համարվում են կարծես թե մեծ քաջություն պահանջվող գործը հաջողությամբ կատարածներ, իսկ կանայք չեն կարողանում գալ, քանի որ անցյալից սկիզբ առնող փախցվնելու վախեր ունեն:    

Այս մարդկանց համար վերստին կապեր հաստատելը, հայկականության հետ կապված լինելը շատ կարևոր մի բան է, և այդ իսկ պատճառով կապեր են փնտրում: Իսկ Մուշը շատ աղքատ տեղ է, աղբյուրներն էլ սուղ են: Այնտեղ հայկական ընկերություն բացել ցանկացող մեկի հետ զրուցեցի, ով ասաց, որ այս հարցում անհրաժեշտ է Պոլսո պատրիարքի օգնությունը, միջոցների տրամադրում:

Արևելքում ապրող հայերի համար նման հասկացություն կա՝ տեր կանգնել, տիրություն անել: Ըստ նրանց՝ Պոլսո հայ համայնքը պետք է իր գիրկն առնի իսլամացած հայերին: Այս տեսնակյունից շատ հետաքրքիր իրավիճակ է. պատրիարքությունը դիտարկվում է ոչ թե կրոնական, այլ էթնիկ հաստատություն: Ասում են, թե կրոնը կարևոր չէ, կարևորը էթնիկ ինքնությունն է: 

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=mustan-uzanan-uzun-ince-bir-yol&haberid=6104

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net