1938 թ. Դերսիմի կոտորածները սկսվել են` թիրախ ունենալով հայերին

Ույգար Գյուլթեքին

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող Հրանուշ Խառատյանը իր զեկույցում նշեց, թե 1915 թ. և Դերսիմում 1938 թ. կոտորածը հայերի համար ինչ է նշանակում:

Դերսիմն այն վայրերից մեկն է, որտեղ հայերի իսլամացման գործընթացը տարբերվել է մյուս շրջաններից: 1915 թ. հետո 1938 թ. տեղի ունեցած կոտորածը տակն ու վրա արեց Դերսիմի ժողովրդագրական և սոցիալական կառուցվածքը: Գիտաժողովի ամենակարևոր նիստերից մեկն էլ Դերսիմի վերաբերյալ սեկցիան էր: Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտից Հրանուշ Խառատյանը անդրադարձավ այն հարցին, թե 1915 թ. ցեղասպանությունն ու 1938 թ. կոտորածը Դերսիմի հայերի համար ինչ նշանակություն ուներ: Խառատյանը նշելով, որ 1915 թ. հայերի փրկության հարցում Դերսիմի աշխարհագրական առանձնահատկություններն ու զառիթափ լեռները ամենակարևոր գործոնն են եղել, ասաց՝ Դերսիմում եղել են քրդական աշիրեթներ, որոնք փրկել են հայերին: Ուշագրավ էր Խառատյանի այն հայտարարությունը, համաձայն որի՝ 1938 թ. կոտորածից առաջ հարձակվել են հայերի վրա:

«Ակօս» շաբաթաթերթի հետ զրույցի ժամանակ Խառատյանը հայտնեց, որ 1915 թ. ընթացքում և հետագայում Դերսիմի հարթավայրերում հայկական բազում կոտորածներ են կատարվել, սակայն հատկապես Քութուդերե հովտից Դեմենանի պես աշիրեթների օգնությամբ հազարավոր հայեր Կարսի վրայով գնացել են Հայաստան:

Ուշադրություն հրավիրելով Դերսիմի լեռնային աշխարհագրության կարևորության վրա՝ Խառատյանն ասաց. «Երզնկայի և Դերսիմի միջև բազմաթիվ հայեր են սպանվել: Լուրջ վտանգներ կային նաև Դերսիմում, սակայն լեռնային շրջաններում ապրողները բավականին պաշտպանված էին: Պատկերացրեք, որ Փուլումուրի հովտում գտնվող Վարդենիկ գյուղի բնակիչներն անգամ տեղյակ չէին 1915 թ. տեղի ունեցած մասին: Դերսիմում նման շատ գյուղեր կային»:

1938 թ. վանք ռմբակոծվեց

Խառատյանը նշելով, որ 1915 թ. կենդանի մնացած դերսիմցի հայերը մինչև 1938 թ. պահպանել են իրենց կրոնն ու ինքնությունը, ասաց, որ 1938 թ. կոտորածը սկսվել է Սուրբ Կարապետ վանքի ռմբակոծությամբ՝ թիրախ առնելով հայերին. «Վանքի ռմբակոծումից հետո պարզ դարձավ, որ կոտորածներ են սկսելու: Որոշ շրջաններում  հայերը սկսեցին հայտարարել, թե ալևի են: Նազիմիեում հայերն այդպես վարվեցին, սակայն երբ 1938 թ. կոտորածը սկսվեց, ըստ էության որևէ նշանակություն չկար՝ ալևի է, թե ոչ»:

Խառատյանը հղում կատարելով հայ ուսումնասիրողների աշխատություններին` ասաց. «Ըստ ականատեսների՝ հայ կամ ալևի տարանջատում չեն կատարել, սակայն համընդհանուր կարծիքի համաձայն՝ նախ թիրախ են ընտրված եղել հայերը: 1915 թ. փրկված Վարդենիկ գյուղը հիմնահատակ ոչնչացվել է: 1938 թ. հետո ողջ հայերն ալևիացվել են: 1944 թ. հետո կենդանի մնացածները, երիտասարդները, անգամ եթե ընտանիք չեն ունեցել, միայնակ վերադարձել են իրենց գյուղեր՝ այդուհետ ապրելով որպես ալևի: Անգամ հայ բառից են վախեցել: Բազմաթիվ հայկական գյուղեր դարձել են աշիրեթների մի մաս: Ընտանիքում հայերեն խոսելն անգամ արգելված է եղել: Նույնիսկ երեխաները չեն իմացել, որ իրենց ծնողները հայերեն են իմացել: Ընտանիքները ջանացել են իրենց երեխաների ներկայությամբ հայերեն չխոսել»:

Ալևիականությունը ևս փորձանք դարձավ

Խառատյանը հայտնելով, որ նրանց համար, ովքեր ստիպված էին փախչել Դերսիմից, և՛ հայկական, և՛ ալևիական ինքնությունը «ստորացուցիչ» հանգամանք է եղել, ասաց. «Մարդիկ սկսեցին նկատել, որ և՛ հայկականությունը, և՛ ալևիականությունը փորձանքի պես մի բան է: Մարդիկ իրենց գնացած վայրերում իրենց արմատների մասին ոչինչ չէին ասում: Ընդհանրապես օգտագործում էին «դերսիմցի եմ» արտահայտությունը: Սկսեցին նման ինքնություն կառուցել: Այս գործընթացում աշիրեթային կապերն ընդհատվեցին: Անգամ սկսեց իրենց գյուղ վերադարձածների հողերի հետ կապված բախումներ տեղի ունենալ:

Շատ դժվար է ասել, որ Դերսիմում հայերը զանգվածաբար փրկվել են: Փրկության մասին պատմությունները անհատական պատմություններ են»: Խառատյանը, հենվելով ականատեսների վկայությունների վրա, ասաց, որ բազմաթիվ շրջաններում զինվորները հայերին սպանելու համար օգտագործել են ալևիներին. «Բնականաբար, եղել են մարդիկ, ովքեր հակազդեցություն են ցուցաբերել: Ասում էին, թե «վաղն էլ ձեզ հետ են նույն բանը կատարելու: Ալևիներն իրենց հարևան հայերին փրկեցին, սակայն տիրացան նրանց ողջ ունեցվածքին: Նույն իրավիճակն էր նաև 1895-96 թթ.: Եվրոպացի ուսումնասիրողներն այս բոլորն այսպես են մեկնաբանում. քրդերը քաղաքական և կրոնական պառճառներ ունեին, մինչդեռ ալևիները նման պատճառներ չունեին»»:

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=dersim-38-ermenileri-hedef-alarak-basladi&haberid=6100

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net