Արա Գյուլեր. Ստամբուլի աչքը

ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՎՅԱՆ

«Ստամբուլի լուսանկարչի» նորավեպերը առաջին անգամ թարգմանվել են ֆրանսերեն: Դրանք կարելի է ըմբոշխնել որպես կյանքի վայրկենական լուսանկարներ` արված մի անհետացած աշխարհի թախծոտ երկնքի տակ: Հեղինակին նվիրված դրվատական խոսքում «Պարանթեզ» հրատարակչությունը մեր առջեւ բացահայտում է անսահմանորեն բանաստեղծական հայացքով այդ հետաքրքրական ու եզակի անձնավորության մեկ ուրիշ կողմը:

Արա Գյուլերը ծնվել է 1928 թ. օգոստոսի 16-ին Թաքսիմ թաղամասում, դեղագործի ընտանիքում: Նախնական կրթությունը ստացել է Մխիթարյանների մոտ, ընդունվել հեղինակավոր Կեդրոնական վարժարան, ապա տնտեսագիտության դասընթաց անցել Ստամբուլի համալսարանում: Նա աշխատակցել է քաղաքի հայալեզու «Մարմարա» եւ «Ժամանակ» օրաթերթերին, աշխատել «Yeni İstanbul»-ի խմբագրությունում եւ 1950-ականներին դարձել «Թայմի», «Պարի մատչի» եւ «Շթերնի» թղթակիցը: Լինելով «Hayat» հանդեսի լուսանկարների պատասխանատուն` աշխատակցել է «Magnum» միջազգային գործակալությանը: 1961-ին «Photography annual» հանդեսը նրան դասել է աշխարհի 7 լավագույն լուսանկարիչների շարքին: Ստացել է անթիվ-անհամար մրցանակներ: 1999-ին թուրքական մի մրցանակ նրան մկրտում է «դարի լուսանկարիչ»: Ճանաչված է որպես վավերագրական լուսանկարչության փորձագետ եւ աշխարհի 10 լավագույն լուսանկարիչներից մեկն է:

Կայացած արվեստագետ Արա Գյուլերը լուսանկարչական արվեստի կենդանի խորհրդանշան է: Նրա անունը միահյուսվում է իր քաղաքի անվան հետ: Վկա` վիպասան Օրհան Փամուքի աշխատությունը, որը Արա Գյուլերի հետ մեկտեղ նվիրված է Ստամբուլին: «Պարանթեզ» հրատարակչությունում հայերեն թարգմանությամբ լույս տեսած նրա նորավեպերը գրվել են 1940-1960 թթ., երբ Արա Գյուլերն աշխատակցում էր քաղաքի զանազան հայկական պարբերականներից. SAN, «Հանդես եւ մշակույթ», «Համայնապատկեր», «Ճառագայթ» եւ «Սուրբ Փրկիչ»: Նորաստեղծ «Արաս» հրատարակչությունը 1995-ին դրանք լույս ընծայեց որպես «Մենք կապրենք Բաբելոնից հետո» ժողովածու: Մարսելյան «Պարանթեզ» հրատարակչությունն այսօր առաջարկում է նրա առավել ինքնօրինակ ստեղծագործությունների հատընտիրը` համեմված 22 արտակարգ լուսանկարներով:

Պատանեկության տարիներին Արա Գյուլերը երազում էր դառնալ թատերագիր կամ կինոբեմադրիչ: Տասնհինգ տարեկանում կատարեց իր առաջին լուսանկարները: Քաղաքի երակազարկի նուրբ դիտարկումներից շնորհիվ նրա աշխատանքը «հայցող պատմաբանի» ստեղծագործություն է, ով գրում է այնքան ժամանակ, մինչեւ որ պատկերը ձեւ ստանա իր գրչի տակ: Վերջինս անցուդարձի պայծառ ու գորովալից ականատեսն է: Մոռացությունից փրկված նրա կարճ պատմվածքները հիշեցնում են մարդկային չափում ունեցած եւ այլեւս գոյություն չունեցող Կոստանդնուպոլիսը, որի կոսմոպոլիտիզմի փոշին դեռ չէին ջնջել պահպանողական իսլամիզմի նոր տիրակալները: Անտեղյակ ընթերցողը ժամանակ կունենա հայտնագործելու Գումգափու ձկնորսական թաղամասը, շնչել ճայերով եւ ընչազուրկներով բնակեցված առափնյակների բույրը: Այդ գրվածքների եւ գրավիչ ու ճշմարտացի լուսանկարների միջոցով մենք չենք անցնում Բերա եւ Բեյօղլու եվրոպական հարուստ թաղամասերով, մեզ ներկայացվող Ստամբուլը սեւ-սպիտակ, գեղեցիկ եւ դառնավուն քաղաք է, որը քարացած է հավերժության մեջ: Քաղաքի մշտահոս եւ ծփանքի պես շարժուն լեզուն արեւմտահայերենն է` ստամբուլյան ընտիր լեզուն, Գյուլերի նորավեպերի կերպարները, որոնք երբեմն օտար հնչողությամբ անուններով հասարակ մարդիկ են, ամեն տարիքի ու ցեղի գիշերային նավաստիներ, իրենց թախիծը փոխանակում են քաղաքի համուհոտի հետ: Անսահմանորեն փոքր բաներն անգին են նրա աչքին, եւ նա փորձում է անմահացնել անցողիկը: Արա Գյուլերի կերպարները հունական ողբերգության հերոսների պես գալիս են եւ մշուշապատ երկնքի տակ բախվում Բոսֆորի ալեկոծ ափերին:

Նրա կարճ եւ դրամատիկ տեքստերում բնավ չկա էսթետիզմի որոնում: Ամեն ինչ գտնվում է ձախողված սիրային հանդիպման մոլեգնության մեջ: Հարկավոր է այդ գեղեցիկ գիրքը կարդալ նրա էության խորքերից ժայթքող մեղմ ու արգասավոր թախիծը ընկալելու համար:

http://azg.am/AM/2013112019