Մահմեդականությունն ու քուրդ ազգայնականությունը երկու ընտանիքի հետքերում

Ույգար Գյուլթեքին

Փարիզի Սորբոնի համալսարանին կից Հասարակական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի (Ecole Des Hautes En Sciences Sociales) մարդաբանության բաժնի ասպիրանտ Ադնան Չելիքը Դիարբեքիրի Քուլփ գավառում երկու ընտանիքի հետ անցկացրած բանավոր պատմության վերաբերյալ իր դաշտային աշխատանքերի շրջանակում ներկայացրեց «Իսլամն ու քուրդ ազգայնականությունը» թեմայով զեկուցումը:

Չելիքն անդրադարձավ Քուլփում Ցեղասպանությունից հետ կենդանի մնալ հաջողած երկու հայ ընտանիքների պատմությանը: Չելիքը շեշտելով, թե որպեսզի նրանք կարողանային ապրել այն հողերի վրա, որտեղ ծնվել և մեծացել էին, ապա պետք է գոնե առնվազն մուսուլման դառնային, կանգ առավ այն կետի վրա, թե իսլամացած անձինք այս գործընթացն ինչպես են իմաստավորել և ինչպես այն փոխանցել հետագա սերունդներին:    

Այսօր այս երկու ընտանիքներից մեկը ներկայանում է որպես «հավատացյալ», իսկ մյուսը՝ «քուրդ ազգայնական»: Զեկուցման մեջ անդրադառնալով այս ընտանիքների պատմություններին՝ նա նշում է, որ Մալա Զաքոյի ընտանիքն իրեն ներկայացնում է որպես քուրդ ազգայնական, իսկ Ավետիսի և Միսակի ընտանիքները՝ Հեդադները՝ որպես մուսուլման ընտանիք:

Դամբարանի հրաշքը

Հեդադների ընտանիքից երկու հոգու՝ Ավետիսին և Միսակին, հաջողվում է ողջ մնալ Ցեղասպանության ժամանակ: Երբ վերադառնում են գյուղ, գյուղացիները նրանց հետևից են ընկնում: Թաքնվում են մի դամբարանում, թեև նրանց փնտրողները ման են գալիս նաև դամբարանում, սակայն չեն կարողանում գտնել: Ավետիսն ու Միսակը, այս դեպքը որակելով հրաշք, որոշում են իսլամ ընդունել: Մինչ այդ օրը բռնի իսլամացման դեմ պայքարող Ավետիսն ու Միսակը կամովին իսլամ են ընդունում: Ավետիսն ու Միսակը, ովքեր գնում են շրջանի ամենազորեղ իսլամական առաջնորդ Դուդերյա շեյխ Մուհամմեդի մեդրեսե (իսլամական հոգևոր դպրոց-Ակունքի խմբ.), հայտարարում են, որ մուսուլման են, ցանկանում են վերադառնալ իրենց գյուղ և շարունակել ապրել սեփական հողերի վրա, և եթե անգամ սրանից հետո որևէ բան պատահի իրենց հետ, ապա թող իմանան, որ որպես մուսուլման են մահանալու: Շեյխ Մուհամմեդը Ավետիսի անունը փոխում է Շյուքրյուի, իսկ Միսակի անունը՝ Ռեսուլի՝ հայտարարելով, որ եթե այս երկուսին կյանքից զրկեն, ապա կնշանակի` սպանել են երկու մուսուլմանի:

Իսկ Զաքո ընտանիքի անդամ իննամյա Տիգրանին Ցեղասպանության ժամանակ փրկում է մի գյուղապետ: Մյուս երեխաների հետ քարանձավ տանելու և այնտեղ սպանելու ճանապարհին գյուղապետը հրամանատարին ասում է ՝ «Այս երեխային արյունս քաշեց»: Հրամանատարը երեխային շպրտում է գյուղապետի առաջ: Տիգրանը մեծանում է գյուղապետի տանը՝ ստանալով Հասան անունը: 14 տարեկանում Հասանը գյուղապետի տնից փախչում-գալիս է իրենց գյուղ: Մուսուլման դարձած Հասանն ամուսնանալուց հետո իր ժամանակն անց է կացնում մզկիթում` Ղուրան կարդալով: Իսկ ցեղասպանության ժամանակ գլխովն անցածը լացելով պատմում է շրջապատին: Մեծ տղային՝ Մեհմեդին, կատացեղնում է հոր գլխով անցածները, և այն, որ հայրն իրեն նվիրել է կրոնին: Անդամակցում է Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցությանը: Որոշ ժամանակ անց բանտ է ընկնում և ենթարկվում կտտանքների:

Մոլեգնություն և զարմանք

Ադնան Չելիքն իր զեկուցման մեջ անդրադառնում է այն հարցին, թե շրջանում, որտեղ ապրում է երկու ընտանիքը, ինչպես են մեկնաբանում նրանց հետ կատարվածը. «Այն, որ Ավետիսին և Միսակին փնտրել են, սակայն չեն կարողացել գտնել, մեկնաբանվում է որպես նրանց բարության, անմեղության և իրավացիության ցուցանիշ: Իսկ իսլամ ընդունելու փաստը՝ «ճշմարտությունը, աստծուն գտնելու» ցուցանիշ: Այսպիսով՝ քրիստոնեությունից իսլամի անցումը չեն ընկալում որպես արտաքին պարտադրանք: Իսկ մյուս ընտանիքում Ցեղասպանությունից փրկված Տիգրանի (Հասան) մանուկ հասակում իր կամքին հակառակ իսլամ ընդունելու և ժամանակի հետ իսլամադավան քրդական համայնքում այս նախընտրությունը յուրացնելու փաստը որևէ ուշագրավ ազդեցություն չի թողնում հետագա սերունդների վրա: Ընդհակառակը՝ շարունակ Ցեղասպանության ժամանակ իր ապրումները բոլոր մանրամասնություններով պատմող Հասանի կրոնամոլությունն իր երեխաների մոտ զարմանք և կատաղություն է առաջացնում:

Քրդերն առերեսվում են ցեղասպանության փաստի հետ

Ձեր զեկույցի ժամանակ նշեցիք, որ 1915 թվականի վերաբերյալ տեսակետների առումով սերնդափոխություն է տեղի ունենում: Սերնդափոխության հետ միասին քրդերի ընկալումն ինչպե՞ս է փոխվում:

Ըստ էության, կարող ենք ասել, որ յուրաքանչյուր սերունդ ունի իրեն բնորոշ բնութագիրը: Օրինակ՝ տեսնում ենք, որ Ցեղասպանությունից հետո մի կերպ ողջ մնալ հաջողած առաջին սերունդը մեծամասամբ իսլամացվել է, իսկ հետագա սերունդները` «սոցիալական հետագծի» ուղղությամբ տարբեր կողմնորոշում են ունենում: Այսինքն՝ Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած առաջին սերնդի համար իսլամացվելը կենդանի մնալու ուղի էր: Մինչդեռ տեսնում ենք, որ հետագա սերունդների համար այն վայրերը, որտեղ ապրում են (գյուղ-գավառ-քաղաք), ընտանիքի կարևորությունն ու սոցիալական ազդեցությունը մյուս հայ անհատների և խմբերի հետ կապեր հաստատելու արդյունքում փոխում է այս կրոնական և գաղափարական պարտադրանքը:

Նաև կարող ենք ասել, որ սերնդափոխությունը, որպես քրդերի շրջանում սոցիալական փոփոխության անհրաժեշտություն, ինչպես շատ հարցերի, այնպես էլ հայերի դեպքում տարբեր ընկալումների տեղիք է տվել: Ընդհանրապես կարող ենք ասել, որ սուննի իսլամի առանցքից դուրս մնացած խմբերի՝ եզդիների, ալևիների, ասորիների, քաղդեացիների խմբերի նկատմամբ հասարակական ընկալումը դրական փոփոխության է ենթարկվել: Այսինքն՝ կարելի է ասել, որ նոր սերունդը հատկապես ինքնության քաղաքականության զարթոնքի հետ մեկտեղ սկսել է քննախույզ հայացքով դիտել նմանատիպ օտարված խմբերի նկատմամբ արհամարհական ընկալումները: Հայկական և քրդական բարձրավանդակում քրդական շարժման գլխավորած պայքարը և իր առջև դրած մեծ հասարակական նախագիծը նախատեսում է շրջանում ապրող բոլոր էթնիկ և կրոնական հասարակությունների համար հավասար ապրելու պայմաններ ստեղծել, այսինքն՝ նոր սերունդը դուրս գալով նախկին արհամարհական կանխակալ վերաբերմունքից` փնտրում է հավասարության հիման վրա միասին ապրելու ուղիներ:

Քրդական քաղաքական շարժումն ինչպե՞ս է ազդում Ցեղասպանության մասին քրդական հասարակության տեսակետի վրա:

Քրդական շարժումը չի բավարարվում լոկ պայքարելով թուրքական ազգային պետության քաղաքականության դեմ, որը չի ընդունում բոլոր էթնիկ և կրոնական տարբերությունները, այլև` հաշիվ է պահանջում նաև քրդերի մասնակցությամբ ստեղծված հանրապետության հիմնումից հետո տեղի ունեցած որոշ մեծ անարդարությունների համար: Այս հաշիվ պահանջելու կենտրոնում ընկած է նաև 1915 թվականը: Չի կարելի ասել, թե Հայոց ցեղասպանության հարցում քրդական շարժումը ժխտողական դիրքորոշում է որդեգրել: Ընդհակառակը, քրդերը հասկանում են, որ թեև 1915 թ. հայերի նկատմամբ իրականացված Ցեղասպանությունը ծրագրողների շարքերում չեն եղել, սակայն որոշակի չափով Ցեղասպանությանը հանցակից են դարձել համիդյան գնդերի և Հատուկ կազմակերպության շրջանակներում: Գիտակցում է նաև, որ որպես խնդրի մեջ ներքաշված կողմ` պետք է առերեսվի իրականության հետ: Եվ իր առջև դրած համակեցության հնարավորությունը կապված է այս առերեսման հետ:

Իսկ իրենց մոսուլման համարող քրդերի նոր սերնդի հայացքն ինչպե՞ս է փոխվում:

Անձամբ կարծում եմ, որ եթե ոչ բոլորը, ապա այս խմբի մեծ մասը համարում է, որ 1915 թ. տեղի ունեցածը հայերի նկատմամբ մեծ աղետ է: Հասկանում են, որ օսմանյան շրջանում ընդունված կրոնական հիերարխիան այսօր անընդունելի է: Սրա հետ մեկտեղ տեսնում ենք, որ որոշ հատվածներ շարունակում են օգտագործել հայերին «գյավուր», «անհավատ» որակող դասական ատելություն սերմանող մակդիրները:  Իսկ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերանորոգման համար Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի ցուցաբերած աջակցությունից անհանգստացած որոշ արմատական իսլամական միավորումների հակազդեցություններն այս ատելության արտահայտումն էին:  

http://www.gelawej.net/index.php?option=com_content&view=article&id=13233:ki-ailenin-izinde-muesluemanlk-ve-kuert-milliyetcilii&catid=135:politika

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net