Բեսնիում կրոնափոխները «մի հսկայական ընտանիք են»

Ումիթ Քուրթ

«Ինչպես բազմիցս շեշտել է Թաներ Աքչամը, Հայոց ցեղասպանության կառուցվածքային տարրը հանդիսացող բռնի կրոնափոխության, այսինքն` իսլամացման թեմայի շուրջ կազմակերպվեց մի կոնֆերանս, որը կոչված էր ոչնչացնելու պաշտամունքային կուռքերը: Խորհրդաժողովի մասնակիցներից Մուրադ Ուչաների հետ մեկտեղ մի զեկուցում ներկայացրեցինք` այն մասին, թե ինչպես են Ադըյամանի Բեսնի գավառում մահմեդականացվել մանկական տարիքում որբացած հայերը»:

2013 թ. նոյեմբերի 2-4-ը Թուրքիայում ականատես դարձանք մի դարակազմիկ իրադարձության, ճիշտ այնպես, ինչպես 2005 թ. դարձյալ Ստամբուլում կազմակերպված կոնֆերանսի դեպքում:  Ինչպես բազմիցս շեշտել է Թաներ Աքչամը, Հայոց ցեղասպանության կառուցվածքային տարրը հանդիսացող բռնի կրոնափոխության, այսինքն` իսլամացման թեմայի շուրջ կազմակերպվեց մի կոնֆերանս, որը կոչված էր ոչնչացնելու պաշտամունքային կուռքերը: Խորհրդաժողովի մասնակիցներից Մուրադ Ուչաների հետ մեկտեղ մի զեկուցում ներկայացրեցինք` այն մասին, թե ինչպես են Ադըյամանի Բեսնի գավառում մահմեդականացվել մանկական տարիքում որբացած հայերը:

1915 թ. առաջ Ադըյամանում թուրքերը, ասորիները, հայերը և ալևիներն ապրում էին համատեղ: Քաղաքում բնակվող 700 հայ և 100 ասորի ընտանիքների մեծ մասը կազմում էր տվյալ շրջանի արհեստավոր խավը: Իսկ քաղաքում գտնվող 1600-ամյա հայկական գերեզմանոցը վկայում է, որ սույն շրջանը եղել է պատմական հայկական բնակավայր:

Մեր ներկայացրած պատմությունը տեղի է ունեցել այն տարիներին Ադըյաման սանջակին (մարզին) ենթակա Բեսնի գավառում: 1915 թ. առաջ, Պոլսո հայոց պատրիարքարանի տվյալների համաձայն, Բեսնի գավառում 8 կենտրոններում ցրված կերպով ապրում էր 4550 հայ: 1915 թ. Բեսնիում բնակվող հայերը ենթարկվել են տեղահանության` հարկադրված լինելով լքել շուրջ իրենց 400 տները և 128 խանութները: Գավառում առկա են հայերին պատկանած 3 եկեղեցիներ և մեկ վանք: Բեսնիում կային 4 հայկական դպրոցներ` 320 աշակերտներով:

Այստեղ մոտ 1800 կանանցից, երեխաներից և շատ քիչ թվով տղամարդկանցից բաղկացած ամբողջ բնակչությունը 1915 թ. հուլիսի 28-ին, Ադըյամանի և Բեսնիի վերաբերյալ ընդունված տեղահանության մասին որոշմամբ, աքսորվել են` իբրև թե Ուրֆա տեղափոխվելու անվան տակ: Նրանք հավաքաբար սպանվել են` դեպի Եփրատ հոսող Գյոքսու գետում խեղդամահ արվելով:

1915 թ. Բեսնիում իրենց ընտանիքները կորցրած և որբ մնացած ու հետագայում զանազան ընտանիքների կողմից որդեգրված և իսլամացված երեխաների թիվը շուրջ 35-40 է: Սակայն նրանցից ոչ բոլորն էին Բեսնիից ծագում: Այստեղ` իրենց ընտանիքներից զրկված երեխաների հետ մեկտեղ կային նաև Զեյթունից, Մարաշից, Մալաթիայից, Սվասից (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.), Բայբուրթից (Բաբերդ-Ակունքի խմբ.) և շրջակա այլ նահանգներից ու գավառներից տարբեր ճանապարհներով Բեսնի բերված մանուկներ:

Խիստ ուշագրավ է այն փաստը, որ վերոնշյալ գրեթե բոլոր որբերը, մեր հանդիպածներն էլ` ներառյալ, ազգական են միմյանց: Քանզի այս որբերի մեծ մասին իրար հետ են ամուսնացրել: Հետևաբար, այս ազգակցության պատճառը պայմանավորված է մեր հանդիպած անձանց պապերի և տատերի ազգական լինելու հանգամանքով:

Մեր այս ուսումնասիրության նպատակը 1915 թ. հուլիսի 28-ին կայացված որոշումից առաջ Ադըյամանում և հետագայում` վերջինիս ենթակա գավառ դարձած Բեսնիում տեղի ունեցած տեղահանության ու ցեղասպանության ընթացքում որբացածների և մոտակա շրջաններից դարձյալ Բեսնի եկած որբ մանուկների պատմությունները հենց այդ երեխաների թոռների միջոցով ներկայացնելն էր: Հիշյալ բոլոր որբ երեխաները մահմեդականացվել են և ապրել որպես մուսուլման: Նրանցից հետո եկած երկու սերունդները ևս շարունակում են այդ կերպ ապրել: Չնայած դրան` այն թուրք սուննի հանրությունը, որի մեջ ապրում են նրանք, այդ անձանց տվել է «գյավուր» և «դյոնմե» պիտակները, և այդ պիտակավորումը, կառուցվածքային և անգամ օրինական տեսք ընդունելով, ողջ ուժով պահպանվում է մինչ այժմ:

Երրորդ սերնդի ապրած այդ դրաման և այն իրադրությունը, որին հանդիպել է, կարելի է լավագույնս ամփոփել այն երկու անձանց հետևյալ նախադասություններում, որոնց հետ մենք հանդիպել ենք.

«Ա’յ մարդ, գոնե թողնեն` մոռանանք, մեր կյանքը շարունակենք… Ա’յ ընկեր, մենք ի՞նչ ենք, ո՞վ ենք: Դո՞ւ ես մորդ ու հորդ ընտրել: Դո՞ւ ես ծնդդավայրդ ընտրել: Դու միայն ընկերոջդ ես ընտրում: Ինչի՞ հետևից ենք ընկել ուրեմն: Մենք Նոյից ենք ծագում, նրա հետնորդներն ենք: Մինչև այնտեղ հասիր, ապա` մարդուն սիրիս, հետո կխոսենք»:

«Այսինքն, եթե ներկա պահին մեր կողքին մի բեսնեցի լինի, ու որևէ թեմա քննարկենք, դեռ դյոնմե լինելուս փաստը դեմքիս կշպրտի: Կարծես թե ես անպատվություն եմ գործել…»:

Թոռների կարծիքով` 1915 թ. պատճառը տնտեսական գործոնն է եղել

«Ամենակարևոր գործոնը տնտեսականն է… Դրամի համար արեցին, քանի որ բոլոր հայերը հարուստ էին, ոչ մի աղքատ չկար նրանց մեջ: Հո չէին կարող գնալ ու կոկորդը սեղմելով խլել: Արդեն իսկ նրանց վաստակածի մեկ երրորդը որպես հարկ էին վերցնում: Եթե նրանց վրա հարձակվեին, ըմբոստություն էր լինելու: Ես չեմ կարծում, թե փոքրամասնությունները շատ ապստամբ էին: Փոքրամասնությունները մեղմ են լինում: Միայն փող, ուրիշ ոչ մի բան: Միայն դրամի համար դա արեցին»:

«Դրանց մեծահարուստներով մի խաբվիր: Նրանք բոլորն էլ մեր գումարով են հարստացել: Պողոսի ընտանիքի ֆինանսական դրությունը ժամանակին շատ լավ էր, և Քերեմօղլուն, Պողոսին որդեգրելով, տիրացավ նրանց ողջ ինչքին: Այդպես է եղել նաև բոլոր մյուս երեխաների դեպքում: Չէ՞ որ այդ ընտանիքները թողել են ոչ միայն իրենց երեխաներին, այլ նաև` ողջ ունեցվածքը: Տեղահանությունից հետո մնացած գույքին տիրացան բոլոր նրանք, ում ուժը պատեց»:

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=besnide-donmeler-kocaman-bir-aile&haberid=6105

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net