Հարյուրամյա լռությունը խախտվում է

Սերփիլ Իլգյուն

Հարցը, թե 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածներն ինչպես և ինչ պայմաններում են ապրել կամ կարողացել ապրել, մեկն է այն հարցերից, որը երկար տարիներ լռության է մատնվել:

Եվ ահա այս հարցը, որի պատճառով Հրանտ Դինքի հետևից ընկան, որի պատասխանը մեզ միմյանց մոտեցնելու է, որը մեզ մտածել է տալիս, որ մարդիկ մեկը մյուսին այդքան հեշտությամբ հերյուրելով չեն կարող նվաստացնել, շաբաթվա վերջիին կայանալիք «Իսլամաց(վ)ած հայեր» գիտաժողովի ժամանակ բազմասեկտոր քննարկումների է ենթարկվելու: Հրանտ Դինք հիմնադրամի, ՀԱՅԴԵՐ–ի (Մալաթիացի բարեգործ հայերի մշակույթի և փոխօգնության միություն) և Բողազիչի համալսարանի համագործակության արդյունքում կազմակերպված գիտաժողովի կազմակերպչական հանձնաժողովի անդամ, Սաբանջը համալսարանի դասախոս Այշե Գյուլ Ալթնայի հետ խոսեցինք գիտաժողովի, քար լռության պատճառների և վերքերի մասին:

Նախ խոսենք գիտաժողովի վերնագրի մասին. «Իսլամաց(վ)ած» եզրի փակագծերն  ամբողջությամբ իմաստը փոխում են, որովհետև փակագծերը արտահայտում են պարտադրանք: Ինչու՞ կարիք զգացիք փակագծերի մեջ առնել: 

Եթե անգամ մեկ հոգի ինքնակամ ընտրել է իսլամ, ապա բոլորին չենք կարող ասել «իսլամացված»: Որքան էլ որ բռնությունն ու պարտադրանքը բազմատեսակ լինեն, ցանկացանք տարբերակել իսլամն «ընտրելն» ու իսլամը պարտադրելը: Օրինակ՝ որոշ դեպքերում մուսուլմանին սիրահարված հայ կինը նրա հետ ամուսնանալու համար պետք է ընդուներ իսլամ: Բնականաբար հակառակ պարագայում քրիստոնեացումից խոսք չէր կարող լինել: Միևնույն ժամանակ սա ցույց է տալիս, թե որքան սեռային խնդիր է եղել: Կարող ենք նաև հարցնել, թե ընտրանք կոչվածը որքանով է ընտրություն եղել: Անկասկած, կարող ենք ասել, որ այս օրինակը կառուցվածքային, սոցիալական չափորոշիչ է եղել, սակայն բազմաթիվ պարտադրանքի դեպքեր էլ են եղել: Օրինակ՝ 1915 թ. մահվան քայլերթի ժամանակ բազմաթիվ տարբեր տարիքային երեխաների, երիտասարդ կանանց, ընտանիքներից պոկելով, դարձնում են մուսուլման ընտանիքի մի մաս: Սա երբեմն պաշտպանելու, երբեմն էլ որպես աշխատանքային ուժի կամ էլ սեռական շահագործման նպատակով է կատարվում: Երբեմն երկրորդ կամ երրորդ կին են վերցրել: Հատկապես խոսքը գնում է երեխաների կամքին հակառակ իսլամացումից: Այս փակագծերը մյուս կողմից էլ թույլ են տալիս մտածելու, որ այս երկու կատեգորիան հեշտությամբ չի կարող առանձնացվել. ընտությունն ու պարտադրանքը միահյուսված են:

Թեկուզ և ենթադրաբար կարո՞ղ եք իսլամացվածների համար թիվ նշել:

Շատ դժվար է հստակ թիվ նշել: Խոսում ենք մի թեմայից, որը տարիներ շարունակ չի ուսումնասիրվել, փակ թեմա է եղել: Սակայն բազմաթիվ գիտնականներ ենթադրում են, որ 1915 թ. մոտ 200 հազար հայ իսլամ ընդունելով կենդանի է մնացել:

Նման կրիտիկական խնդիրն ինչու՞ է Թուրքիայում մինչև վերջերս դուրս մնացել հասարակության ուշադրությունից: Լռության խախտման թվականը նշում եք 2004 -ը: 2004 թ. ի՞նչ եղավ:

Ըստ իս՝ սա շատ կրիտիկական հարց է, որն էլ գիտաժողով կազմակերպելու պատճառ հանդիսացավ: Գրեթե հարյուրամյա լռության հետ գործ ունենք: Հարցի վերաբերյալ առաջին աշխատությունը Թուրքիայում 1991 թ. լույս տեսած Սերդար Ջանի «Տատիկիս հեքիաթները» գիրքն էր, սակայն, ցավոք, շատ քիչ մարդկանց էր հասանելի: 90-ականները Թուրքիայում պատերազմի ամենածանր օրերն էին, ամեն օր արթնանում էինք մահվան լուրով: Միգուցե հենց այդ իսկ պատճառով հարցի վերաբերյալ շատ հետաքրքրություն չեղավ: 2004 թ. վերջին լույս տեսած Ֆեթհիե Չեթինի «Մեծ մայրս» գիրքը լռությունը խախտելու տեսանկյունից շրջադարձային եղավ: Միևնույն ժամանակ 2004-2005 թթ. Թուրքիայում հասարակական մակարդակով առաջին անգամ սկսկում են քննարկել, թե 1915 թ. ինչ եղավ: Չնայած ազգայնական հակազդեցություններին՝ 2005 թ. օսմանահպատակ հայերի վերաբերյալ գիտաժողով է կազմակերպվում, բազմաթիվ գրքեր են տպվում: Ցայսօր իսլամացված հայերի վերաբերյալ 18 գիրք է լույս տեսել, որոնցից մի մասը` բանավոր պատմության, ուսումնասիրության տեսքով, մի մասն էլ հուշագրության և գրական ստեղծագործության: Բնականաբար այս ընթացքում Հրանտ Դինքն ու «Ակօս» թերթը այս քննարկման ծավալման համար կարևոր դեր են խաղում:

«Մեծ մայրս» և այնուհետև Ֆեթհիե Չեթինի հետ միասին պատրաստած «Թոռները» գրքերում հանդիպում ենք թոռների արձագանքի, որոնք իմանում են, որ իրենց պապը կամ տատը հայ է եղել, ինչն էլ ցույց է տալիս, թե պետական քաղաքականությունը որքան է ներծծվել: Ի՞նչ կարող եք ասել այս ներծծման և հետևաբար Թուրքիայում հայ լինելու վերաբերյալ: Այսօր որքանո՞վ են հաշտվել իրողության հետ:

Թուրքիայում հայ լինել` ասել է թե ամեն տեսակի խտրականության թիրախ լինել: Ահա այդ իսկ պատճառով էլ Թուրքիայում մուսուլման համարվող մեկը մեծավ մասամբ չի ցանկանում, որ իմանան, թե իր տատը կամ պապը հայ է եղել, որովհետև վախենում է, որ շատ ավելի խտրականության կենթարկվի: «Թոռները» գրքի համար սկսեցինք հանդիպումներ ունենալ 2005 թ. սկսած: Բազմաթիվ թոռներ իրենք ցանկացան գալ և կիսվել մեզ հետ իրենց պատմություններով, սակայն շատերը չցանկացան, որ գրքում տեղ գտնի, անգամ փոխելու պայմանով, անունը, քաղաքը, որտեղ ապրում են, որովհետև վախենում էին:

Սա չհիմնավորվա՞ծ վախ էր:

Ոչ մեկս չենք կարող ասել, որ սա անհիմն վախ է: Թոռներից լսած պատմությունները ևս ցույց են տալիս, որ անհիմն չէ: Բավականին ակնհայտ օրինակներ կան. մեկը զորակոչվում է բանակ, իսկ հրամանատարն ասում է. «Ասում են՝ հայի թոռ ես»: Պատասխանում է «Ո՛չ, նման բան չկա», որովհետև իրոք չգիտի: Երբ թույլտվությամբ դուրս է գալիս, հարցնում և իմանում է հայրական կողմի տատիկի պատմությունը:

Այսինքն՝ մենք չգիտենք, սակայն պետությունը գիտի՞:

Պետությունը մեզանից շատ ավելին գիտի, սակայն վստահ չեմ, որ ամեն ինչ գիտի, որովհետև որոշ պատմություններ կատարվել են պետության գրանցումից դուրս: Գրանցամատյանններում գրի առած յուրաքանչյուր հայ երեխայի անվան դիմաց հավանաբար դյոնմե չեն գրել: Այստեղ հետաքրքին այն է, որ իսլամաց(վ)ած հայերի երեխաները, թոռները, իրենց ընտանիքի մասին հետաքրքրվելով, ցանկանում են ուսումնասիրել անցյալը: Խոսեցինք թոռների հետ, ովքեր դիմել էին տարբեր ատյանների: Նրանցից գրեթե բոլորը ստացել էին նույն պատասխանը՝ «Այդ ժամանակվա բնակչության գրանցամատյանները չկան, բոլորը այրվել են», սակայն, օրինակ, «որևէ գրանցում չկա» պատասխան ստացած անձը երբ գնում է բանակ, այնտեղ իմանում է, որ տատիկը հայ է եղել: Այսինքն՝ դուրս է գալիս՝ ձեր ընտանիքի պատմությանը, բնակչության գրանցումներին դուք հասանելիություն չունեք, մինչդեռ նրանք ձեզ անհասանելի վայրերում մուտք ունեն: Գոնե ոմանց համար այդպես է: Ինչու՞ մենք, որպես քաղաքացի, չենք կարող հասանելիություն ունենալ մեր ընտանիքի պատմությանը: Ի՞նչ է պետությունը թաքցնում մեր ընտանիքի վերաբերյալ: Այստեղ լուրջ խնդիր կա: Օրինակ՝ ոչ վաղ անցյալում փոքրամասնությունների դպրոցների առնչությամբ «Ակօսը» պարզեց, որ ազգային կոդ գույություն ունի: Եթե փոքրամասնությունների վերաբերյալ ազգային կոդ կա, ապա միգուցե իսլամացված հայերն է՞լ են կոդավորված:

Քանի որ բանակում կամ էլ բարձր ատյաններում գիտեն հայկական ծագման մասին, մեծ հավանականությամբ այդ կոդը գոյություն ունի…

Այո՛: Հանրապետության պատմության ընթացքում այնպիսի ազգայնական ընկալում է տիրել, որ թուրք, մուսուլման, սուննի բանաձևի մեջ չընդգրկվող յուրաքանչյուր տարբերություն մինչև վերջերս դժվար էր ընկալել: Թուրքիայում պատմաբանների մեջ անգամ իսլամացված հայերի մասին խոսելը ցեղասպանության տեսանկյունից անհանգստություն է ստեղծում. Ըստ ցեղասպանության մասին համաձայնագրի՝ երեխաներին բռնությամբ մի խմբի հանձնելը համարվում է ցեղասպանություն:

Այսինքն՝ այս խնդրից խուսափել են, որպեսզի իսլամացումը որպես ցեղասպանություն չորակվի:

Ըստ ցեղասպանության մասին համաձայնագրի՝ մի խմբի երեխաներին մեկ այլ խմբի հանձնելը որակվում է ցեղասպանություն: Այս հարցի վերաբերյալ գրող ազգայնական պատմաբաններն ասում են, թե` «Այո՛, տարբեր մուսուլման ընտանիքներ վերցրել են երեխաներին, սակայն մեծամասնությունը կատարել է պաշտպանելու մտադրությամբ: Պետությունը համակարգված կերպով չի իրականացրել, հետևաբար ցեղասպանություն չէ»: Հնարավոր է` սա է պատճառը, որ մինչև վերջերս Թուրքիայում այս թեմային չէին անդրադառնում, այսինքն՝ 1915 թ. տեղի ունեցածը «ցեղասպանություն» չորակելու մտավախությունը: Սակայն սա միջազգային մակարդակով ևս չուսումնասիրված թեմա է:

Թուրքիայի համար հասկանալի է, սակայն ինչու՞ միջազգային հարթակներում չի ուսումնասիրվել:

Ես էլ ամենաշատը դրանից զարմացա: Երբ սկսեցինք աշխատել այս թեմայի շուրջ, կարծում էինք, թե միջազգային հարթակներում այս թեմայի վերաբերյալ շատ բան ենք գտնելու, սակայն մինչև վերջերս կատարված ուսումնասիրություն շատ չկա: Կարծես թե Թուրքիայում հուշագրություններն ու գրական ստեղծագործություններն այս մեկդարյա լռությունը խախտելու առաջամարտիկի դեր են կատարել, որոնց հետևել են ակադեմիական ուսումնասիրությունները՝ ներառյալ միջազգային ակադեմիական շրջանակները: Այս գիտաժովոի համար 70-ից ավել դիմում ստացանք: Գիտական հանձնախումբն ընտրեց այնքան թեզիս, որպեսզի երեք օրվա մեջ կարողանա տեղավորվել: Տարբեր երկրներից և ակադեմիական դիսցիպլինի ներկայացուցիչներ են զեկույցով հանդես գալու: Բազմավեկտոր պատմական գիտաժողով է լինելու:

Թուրքական ու հայկական պատմագրությունները հատվում են

Լավ, իսկ ինչու՞ միայն տատիկների պատմություններ են, ինչու՞ պապիկների պատմություններ չկան:

Սա կրիտիկական հարց և լռության հիմնական պատճառներից մեկն է: Ինչպես և ասացիք, գրքերի մեծ մասը մայրական կողմի տատիկների մասին է, այլ ոչ թե հայրական կողմի տատիկի, կամ պապիկի: Այս թելի կծիկի ծայրը գտնում ենք  «Թոռներ» գրքի հանդիպումների ժամանակ: Ասում են՝ «քանի որ մայրական կողմիս տատիկն էր հայ, ապա մեզ «հայի վիժվածք» չէին ասում, սակայն մի ընկեր ունեի, ում հոր մայրն էր հայ, շարունակ հայհոյում էին նրան»: Հիմքում ընկած է և՛ հասարակական, և՛ պետական մակարդակում առկա հայրիշխանության հասկացությունը: Սա վերաբերում է նաև հայերին: Ըստ այս ընկալման՝ ազգը տղամարդկանցից կազմված խումբ է, որտեղ կանայք, երեխաներ, ունեցվածք կան, որոնք կարող են անցնել ուրշների ձեռքը: Հետևաբար այս հայրիշխանությունից բխող տեսակետը, ըստ իս, մինչ վերջերս իսլամացված հայերով հետաքրքրվելու խոչընդոտ է հանդիսացել, որովհետև նրանք հայ էին, դարձան թուրք, քուրդ, արաբ, մուսուլման… Արդեն հայ չեն: Բազմաթիվ միջազգային պատմական գրքերում տեսնում ենք, որ նրանք պատկանում են մահացածների կադեգորիային: Շատ քամահրական ձևով թուրքկան և հայկական ազգայնական տեսակետնեը հատվում են այս հարցում: Պապիկների պատմության չբացահայտվելու պատճառներից մեկն էլ, բնականաբար, այն է, որ 1915 թ. հայ տղամարդկանց մեծ մասը սպանվել է, որդեգրելու համար ավելի շատ նախընտրել են աղջիկ երեխաներին, տղա երեխաների մի մասը մեծանալուց հետո կարողացել է գտնել իր հայկական ընտանիքը: Իսկ աղջիկ երեխաներին,, վաղ տարիքում ամուսնացնելով, ընտանիք են ստեղծել:

      Թուրքիայում մի քանի միլիոն մարդ հայ բարեկամ ունի

Գիտաժողովի վերաբերյալ նյութեր ընթերցելիս հանդիպեցի նման մեկնաբանությունների՝ գիտաժողովի ժամանակ կոչ եք անելու «Վերադարձեք ձեր հայկական արմատներին»: Ի՞նչ կպատասխանեք նման մեկնաբանություն կատարողներին:

Բնականաբար, նման բան չկա: Սա ակադեմիական գիտաժողով է: Ընդհակառակը, կարծում եմ, որ գիտաժողովի ընթացքում տեսնելու ենք, թե իսլամացված հայերի երեխաներն ու թոռները իրենց որքան տարբեր են ներկայացնում, միատարր կատեգորիա չեն կազմում:

Ի՞նչ է տալու գիտաժողովը:

Մեկ անգամ ևս հավաքելու ենք այս հողերի անցյալի և ներկայի` ձևավորված կարևոր հասարակական իրականության վերաբերյալ կատարված ակադեմիական աշխատանքները: Ենթադրվում է, որ 1915 թ. իսլամացածների թիվը մոտ 200 հազարի է հասել: Թող 200 հազար, 150 հազար կամ էլ 100 հազար լինի: Ոմանք 8-9 երեխա են ունեցել, որոնք ևս երեխաներ են ունեցել: Արդեն խոսում ենք երրորդ, չորրորդ սերնդի մասին: Երբ այս տարբեր սերունդներին հավաքենք, ասել է թե` Թուրքիայում բնակվող մի քանի միլիոն մարդ հայ տատիկ, պապիկ, մեծ հորաքույր, մորաքույր, հորեղբայր, սկեսուր, սկեսրայր ունի: Հետևաբար խոսելու ենք մի հարցի մասին, որը վերաբերվում է միլիոնավոր մարդկանց: Քանի որ այս կարևոր թեմաններն են քննարկվելու, ապա գիտաժողովը մեզ համար նոր պատուհաններ է բանալու: Միևնույն ժամանակ, հույս ունենք, որ սկիզբ կլինի, որպեսզի հասկանանք 1915 թ. կատարվածների մարդկային կողմն ու թողած խորը հետքերը, առերեսվենք պատմության հետ, հաշտվենք այն հասրակության մշակութային բազմազանության հետ, որտեղ ապրում ենք, տեսնենք տարբեր խտրականությունների և բռնության տեսակների միջև առկա հարաբերությունները:

Այսպիսով` նոր սոցիոլոգիական հարթակ է բացվում, սակայն ամենակարևորն այն է, որ քննելու են իրենց ինքնությունը: Ի՞նչ եք կարծում:

Այո՛, սա շատ կարևոր է: Սա մեկն է այն օրինակներից, որը ցույց է տալիս, որ անխառն, խստագույնս առանձնացված և մեզ մատուցված ինքնություննները միահյուսված են: Ինքնությունները չենք կարող առանձնացնել որպես թուրքական և հայկական, կամ քրդական և հայկական, հատկապես քննարկման առարկա է թշնամաբար ընկալվող հարաբերությունների հարցաքննումը: Սա արդիական է նաև հայկական կողմի համար: Այսինքն՝ մեծ հարցականի տակ է առնվում ոչ միայն քրդական, թուրքական, կամ մուսուլմանական ինքնությունը, այլև հայկական ինքնությունը: Բազմաթիվ հայերի համար հայկականությունը հավասարազոր է քրիստոնեության, թուրք չեղողի հետ… Հետևաբար մուսուլման հայերի գոյության, նրանց երեխաների, թոռների` իրենց հեռու բարեկամը լինելու փաստը տակնուվրա է անում նաև հայերի` իրենց ինքնության վերաբերյալ առկա մտածելակերպը, գիտաժողովը կարող է նպաստել, որ նրանց համար ևս որոշ պատեր փլուզվեն:

Հրանտը մեկն էր այն անհատականություններից, ով իր գոյությամբ հոսք էր ապահովում, ցավոք, մահն էլ այդպես եղավ

Հրանտ Դինքն էլ էր շատ ցանկանում պատերը քանդել, գոնե անցքեր կարողանալ բացել…

Ես էլ էի հենց Հրանտից ուզում խոսել: Իսլամաց(վ)ած հայերի թեման Հրանտը շատ էր կարևորում, որովհետև սա և՛ մեր ներհյուսված լինելու ցուցանիշն էր, և՛, բնականաբար, 1915 թվականի տարբեր ձևերով շարունակվող ցավերի արտահայտությունը: Միևնույն ժամանակ այդ տարիներին միասին դարման լինելու հնարավորություն էր տալիս: Հրանտը շատ էր ոգևորվում՝ մտածելով, որ այս հարցը շատ կարևոր օրակարգային հարցի էր վերածվել և փոխելու էր 1915 թվականի վերաբերյալ մեր մոտեցումը: Շատ էր ցանկանում, որ բացահայտվի: Հավանաբար շատ կոգևորվեր այս գիտաժողովից: Ճակատագրի հեգնանք. Հրանտի սպանության պատճառը այս հարցը դարձավ: Լուրը, թե Սաբիհա Գյոքչենը հայ որբ է եղել, 2004 թ. նրա վրա հարձակման ազգայնական  սպառնալիքների պատճառ հանդիսացավ: Փորձեցին նրան լռեցնել, սակայն Հրանտի սպանությունը մինչ այդ օրը չխոսող հազարավոր, տասնյակ հազարավոր մարդկանց խոսելու պատճառ հանդիսացավ:

Սպառնալիքների տեսանկյունից այդ օրվանից սկսած որքա՞ն ճանապարհ է հատվել: 

Գիտաժողովի վերաբերյալ ոչ մի բացասական հակազդեցություն չկա, չենք էլ սպասում, որ կլինի, որովհետև այդ օրվանից սկսած շատ ճանապարհ ենք անցել: Ինչպես արդեն ասացի, շատ ավելի մեծ թվով մարդիկ են հետաքրքրվում այս թեմայով, ուսումնասիրում և հասարակական մակարդակում այս հարցերը արիաբար բարձրաձայնում: Այլևս անհնար է կասեցնել գործընթացը: Ըստ իս` Հրանտն իր գոյությամբ այն կարևոր մարդկանցից էր, ով հնարավորին դարձրեց այս հոսքը: Ցավոք, սպանությունն էլ այդպես եղավ: Նրան նման ձևով սպանելու համար մարդիկ այնքան մեծ մեղավորություն և ըմբոստություն զգացին, որ էլ ավելի ուժեղ են բարձրաձայնում: Խոսում են նաև այն մարդիկ, ովքեր չէին խոսելու: Յուրաքանչյուր պատմություն մեկ այլ պատմության սկիզբ է դառնում: Հուսամ` այս գիտաժաողովը ևս նման ազդեցություն կունենա: Հուսով ենք, երբ այս թեմաները քննարկելով կիսենք, կարգավորենք, բոլորս միասին կհանգստանանք: Ահա այդ պատճառով էլ, երբ Մալաթիայի ՀԱՅԴԵՐ-ը գիտաժողովը միասին կազմակերպելու առաջարկ կատարեց, Հրանտ Դիքն հիմնադրամում յուրաքանչյուրը կարևորեց: Այնուհետև Բողազիչի համալսարանի պատմության ֆակուլտետը միացավ, և շատ գեղեցիկ համագործակցության արդյունքում ծնվեց գիտաժողովը:

Առաջին անգամ շատ տարբեր գիտնականներ, հետազոտողներ իրենց աշխատանքներով կիսվելու են, սակայն շատ կարևոր է, որ այս աշխատանքները չսահմանափակվեն Ստամբուլով ու ակադեմիական մակարդակով: 2011 և 2012 թթ. Դիարբեքիրում և Մարդինում Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած գիտաժողովները շատ կարևոր օրինակ հանդիսացան՝ ցույց տալով, որ տեղական առերեսման և քննարկման գործընթացները, թեև երբեմն դժվարությամբ, սակայն որքան կարևոր և շրջադարձային կարող են լինել: Մեր ամենամեծ ցանկություններից մեկն էլ այն է, որ այս քննարկումները տարբեր միջավայրերում շարունակվեն, տեղ գտնեն: Կարգավորումը, առերեսումն ու հաշտությունը միայն այս ճանապարհով է հնարավոր:

Անհրաժեշտ է, որ տեսնենք բազմազանությունն ու ոչ մի կատեգորիա չպնդենք:

Նաև ծպտյալ հայերի կատեգորիա կա, որը հաճախ օրակարգ է բարձրանում Յուսուֆ Հալաչօղլուի պես պաշտոնական պատմաբանների աշխատություններով:  Ծպտյալ հայ ասելով հասկանում ենք իլամաց(վ)ած, սակայն հայկական ինքնությունը պահպանած հայերի՞ն:

Այո՛, նման կատեգորիաներ էլ գոյություն ունեն: Նրանք հայկականությունը պահպանել են իրենց մեջ կամ փոքրիկ համայնքում (նույն կարգավիճակում գտնվող ընտանիքների միջև) և փոխանցել իրենց երեխաներին, սակայն թվային առումով քիչ են:

Օրինակ՝ որոշ ընտանիքներ տանը հայկական անուններ ունեն, մինչդեռ դրսում մուսուլմանական անուններով են հանդես գալիս: Մյուս կողմից` բազմաթիվ թոռներ իրենց տատիկների ու պապիկների հայկական անունները չգիտեն: Մեր հանդիպած բազմաթիվ թոռներ իմացել են իրենց իսլամացված հայ լինելու մասին այն ժամանակ, երբ ոմանց տատիկներն ու ծնողները մահացել են, հետևաբար ոչ ոք չի մնացել, ում կարող են հարց ուղղել, բնականաբար, նման պարագայում շատ ծանր իրավիճակում են հայտնվում: Այն զգացումը, որ ողջ կյանքդ ստի վրա է կառուցվել, մարդկանց համար սարսափելի է: Տեսնում ենք, որ լռությունը շատ խորը վերքեր է պատճառել: Երբեմն այդ պատմությունները ջրի երես դուրս չեն եկել, երբեմն էլ, թեև սահմանափակ, սակայն բացահայտվել են: Բացահայտվելու դեպքում էլ տեսնում ենք, որ կանանց մակարդակով է եղել, այսինքն՝ մորից աղջիկ երեխային է փոխանցվել: Ամեն դեպքում եթե հարցնենք, թե «ով իրեն ինչպես է բնորոշում», ապա կարող եմ ասել, որ սարսափելի բազմազան են: Որոշ թոռներ իրենց կարող են բնորոշել որպես թուրք, քուրդ կամ մուսուլման, սակայն միաժամանակ շատ հաշտ են և շատ են սիրում իրենց հայ տատիկին կամ պապիկին: Շատ քիչ թվով թոռներ իրենց բոնորոշում են նաև հայեր կամ միայն հայեր:   

Ըստ էության` այնքան խառն է, որ պատմությունը, որը կոչում ենք ինքնություն, այն է, որ պետք է հաշտվել հենց այս խառնաշփոթության հետ: Անհրաժեշտ է, որ տեսնենք այդ բազմազանությունը և ոչ մեկին որևէ կատեգորիա չպարտադրենք: Ծպտյալ հայ սահմանումը ևս շատ խնդրահարույց սահմանում է: Սա երբեմն, ինչպես Հալաչօղլուի դեպքում, կիրառվում է որպես սպառնալիք պարունակող տարր. նրանց թշնամացնելու համար են օգտագործում՝ մարդիկ բացահայտվելու են և  իրենց հայկական ինքնությամբ «դաշունահարեն մեզ թիկունքից»: Երբեմն էլ, օրինակ՝ Հայաստանում, երեկեղեցիները սա ընկալում են որպես դրական երևույթ՝ «Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) հայերը կրկին բացահայտվելու են»: Ըստ իս` այլևս ոչ ոք թոռների կամ երեխանեի անունից չի կարող որոշում կայացնել: Որովհետև չգիտենք, թե իսլամացած տատիկներն ու պապիկներն ինչեր են ապրել, նրանք այլևս կենդանի չեն: Սակայն նրանց երեխաներն ու թոռներն իրենց կարող են բնորոշել շատ տարբեր կերպ, և մեր հանդիպած կարևոր մի հատվածը ինքնություն կոչված փաստը սկսում է աքննել, ուսումնասիրել: Այսինքն՝ կարողանում են հասկանալ, որ անխառն ինքնություն գոյություն չունի, ըստ էության` իրենց ինքնություններն ու մշակույթները միահյուսված են իրար, յուրաքանչյուրը շատ տարբեր մշակույթներից և ինքնություններից հետքեր ունի իր մեջ:

Ընդդիմադիր շարժումները ևս պետք է վերանայեն իրենց մեկ ինքնության վրա հենվող քաղաքականությունը

Ամեն օր էլ ավելի է պարզ դառնում, թե այս հողերի վրա ապրող մշակույթները, ինքնություններն ու հավատքները որքան միահյուսված են, սակայն մյուս կողմից պետության «մեկ կրոն, մեկ դրոշ, մեկ հայրենիք» լոզունգը շարունակում է լվանալ մեր ուղեղը: Սա արդյո՞ք չի դժվարացնում ինքնությունը քննելու, ուսումնասիրելու, առերեսվելու գործընթացը: Այսինքն՝ ամեն օր այս միատարր լոզունգի ազդեցությամբ արդո՞ք հեշտ է լինելու ասել` «ուռա՜, ես բազում ինքնություններ ունեմ»:  

Ըստ իս` հասարակությունը կամ հասարակության մի հատվածը պետությունից շատ ավելի առաջ է: Այս հարցադրումն արդեն ամենուր է: Անգամ լազերը, ասելով, թե «այսքան տարի ինչպե՞ս չենք խոսել մեր լեզվով, այն պահպանել», լազերենը զարգացնելու ուղին են բռնում: Քրդերի պայքարի արդյունքում ձեռք բերված որոշ իրավունքներ այլոց համար կարող է իրենց լեզուն, մշակույթը կենդանացնելու հնարավորություն ստեղծել:

Սակայն, ինչպես ասացիք, այդ միատարր լոզունգը շարունակում է իշխել և՛ պետության մեջ, և՛ ընդդիմադիր որոշ շարժումներում: Օրինակ՝ երբ դուք Դիարբեքիրն անվանում եք Ամեդ, այսինքն՝ երբ Դիրաբեքիրն ընկալում եք որպես պատմական քրդական քաղաք, մոռանում եք, որ դեռևս մեկ դար առաջ Դիարբեքիրի բնակչության զգալի հատվածը ոչ մուսուլման էր: Սա հայերին մեծ ցավ է պատճառում: Ընդդիմադիր շարժումները ևս պետք է վերանայեն իրենց մեկ ինքնության վրա հենվող քաղաքականությունը:

Հետաքրքրությունն ու հարց ու փորձը տանում է հաշտության

Հեշտ չէ ուսումնասիրել իրենց ինքնությունն ու առերեսվել սեփական «անխառն» ինքնության հետ, սակայն կան խմբեր, որոնք հետագայում ձեռք բերած ինքնությունը, օրինակ՝ իսլամն ու թրքությունը, բոլորից ավելի շատ են պաշտպանում՝ «հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ են»: Այս խմբերի համար ի՞նչ կասեք:

Ինչպես և ասացիք, երբ պարզ է դառնում, որ ինքնությունը անխառն չէ, վախենում են, իրենց բազմակի ինքնությունը թաքցնելու համար փորձում են երևալ մոլի թուրք կամ ավելի հաճախ` քուրդ: Հատկապես նման պատմություններ առկա են թոռների մոտ: Իսլամացված հայերի երեխաները, թոռները կարող են դառնալ իրենց նահանգի, գավառի հայտնի մուսուլման ընտանիքներից: Գոնե ընտանիքի մի կողմի հայկական անցյալը քողարկելու համար կարող մոլի մուսուլման լինել կամ այդ ինքնությունն ընդգծելու կարիք զգալ: Մյուս կողմից` կարծում եմ` ապրում ենք մի շրջան, երբ լուրջ հետաքրքրություն և հետաքննություն կա, որը կարող է իր հետ բերել կարևոր հաշտության գործընթաց: Սրա մասին խոսելը հանգեցնում է ներընտանեկան հարաբերությունների վերակառուցմանը: Սա հուսադրող է:

Պահպանելու և ապրել շարունակելու համար

Անկասկած հայերի իսլամացումը 1915 թ. չի սկսվել: Որքա՞ն կարող ենք հետ գնալ:

Գիտաժողովը սկսելու ենք հենց Ձեր հնչեցրած հարցով: Երբ հայացք ենք նետում մեր ոչ վաղ պատմությանը, ապա տեսնում ենք, որ 1890-ական թթ. հայերի նկատմամբ հարձակումների առնչությամբ որոշ վայրերում համընդհանուր իսլամացում է տեղի ունեցել, որպեսզի խուսափեն հարձակումներից և շարունակեն ապրել: Սակայն հնարավոր է շատ ավելի հետ գնալ: Օրինակ՝ Հեմշինը (Համշեն-Ակունքի խմբ.) բոլորովին այլ դեպք է: Գիտաժողովի առաջին սեկտորներից մեկում Համշենի վերաբերյալ երեք զեկույց է լինելու:

Լավ, ո՞ր շրջաններում է ավելի զգալի իսլամացում տեղի ունեցել:

Ըստ էության` խոսում ենք շշմելու աստիճան տարածված ֆենոմենից: Տրապիզոնում, Մարզիֆոնում, Վանում, Եդեեսիայում… Օրինակ՝ կարող ենք ասել, որ դեպի Դեր Զոր տանող մահվան ճանապարհը որտեղով որ անցել է, որտեղ որ ավելի մեծ կոտորած է տեղի ունեցել, այնտեղ էլ ավելի շատ իսլամացում է եղել: Երբ այսօր հայացք ենք նետում, և՛ թոռների ու թոռների երեխաների ապրած վայրերի, և՛ սոցիալտնտեսական կարգավիճակի տեսանկյունից բազմազան պատկեր ենք տեսնում: «Թոռներ» գրքում Ֆեթհիե Չեթինի հետ միասին այսպես ասացինք. «Նրանց կարող եք հանդիպել դպրոցում, խորհրդարանում կամ հիվանդանոցների միջանցքներում, գործարաններում, դաշտերում, նահանգապետի իրենց  գրասենյակում կամ էլ մզկիթներում: Նրանք կարող են լինել ձեր նստած ավտոբուսի վարորդը, հիվանդանոցում ձեզանից արյան անալիզ վերցրած բուժքույրը,  ձեր հավանած թերթի լրագրողը, համակարգիչը սարքած տեխնոլոգը, մանկության ուսուցիչը, համալսարանի ձեր զարմիկի դեկանը, հավատացյալ հարևանը, գլոբալ տաքացման միտինգի կամ մարտի 8-ի կանանց միջազգային օրվա կապակցությամբ ձեր կողքին քայլող ձեր ակտիվիստ ընկերը, հաշվապահը, ձեր անձնագիրը տված պաշտոնյան, շուկայի մրգավաճառը, ձեր ամենասիրելի դերասանը, ձեր հիմնարկության հավաքարարը կամ ձեզ մոտիկ մզկիթի իմամը»: Այնուհետև հավելել ենք. «Նույնիսկ եթե սկսեք բարձրացնել այն հարցերը, որոնք ցայսօր ամաչել եք տալ, կարող եք ինքներդ ձեզ գտնել նրաց շարքերում»: Մեզ ուղարկած թեզիսերից հասկանալի է, որ այս գիտաժողովը մեզ ցույց է տալու՝ այս բազմազանությունը շատ ավելին է, քան մենք կարծում ենք:

Գիտաժողովն առաջինն է լինելու աշխարհում

Հրանտ Դինք հիմնադրամի, ՀԱՅԴԵՐ–ի (Մալաթիացի բարեգործ հայերի մշակույթի և փոխօգնության միություն) և Բողազիչի համալսարանի համագործակության արդյունքում կազմակերպված գիտաժողովը, որը տեղի է ունենալու նոյեմբերի 2-4-ը, այս հարցի շուրջ կազմակերպված առաջին գիտաժողովն է լինելու: Կազմակերպչական հանձնաժողովի կազմի մեջ են Այշե Գյուլ Ալթընայը, Սիբել Ասնան, Ֆեթհիյե Չեթինը, Դելալ Դինքը, Այշե Քադըօղլուն, Այֆեր Բարթու Ջանդանը, Էմինե Քոլիվարը և Խոսրով Քյոլեդավիթօլուն: Գիտաժողովի գիտական հանձնաժողովը կազմում են Ահմեդ Ինսելը, Անդրեա Փեթոն, Այֆեր Բարթու Ջանդանը, Այշե Գյուլ Ալթընայը, Պողոս Լևոն Զեքյանը, Հուլյա Ադաքը, Ջեքի Մանսուրյանը, Մուրադ Յուքսելը, Ռայմոնդ Գևորգյանը, Ռոնալդ Գրիգոր Սյունին, Սելիմ Դերինգիլը, Վահե Թաշչյանը, Զեյնեփ Թաշքըն ու Զեյնեփ Թուրքյըլմազը:

Այշե Գյուլ Ալթնայ

Ավարտել է Բողազիչի համալսարանի քաղաքագիտության և սոցիոլոգիայի ֆակուլտետը: ԱՄՆ-ի Դյուք համալսարանում ստացել է  մշակությաին անտրոպոլոգի դոկտորի աստիճան: Ներկայում Սաբանջը համալսարանի դասախոս է: Դասախոսություններ է կարդում անտրոպոլոգիայի, մշակությաին աշխատանքների և գենդերային խնդիրների վերաբերյալ: Ֆեթհիե Չեթինի հետ միասին պատրաստած «Թոռներ» գիրքը (2009/Մեթիս) թարգմանվել է ֆրանսերեն, հայերեն և անգլերեն:   

http://www.evrensel.net/haber/70881/yuz-yillik-suskunluk-kiriliyor.html#.Um9_aPlSjX4

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը