Մի անհայտ հեղաշրջման փորձ

Թաներ Աքչամ

Մեր պատմության ընթացքում բավականաչափ ռազմական հեղաշրջումներ և հեղաշրջման փորձեր են գրանցվել: Սակայն ես ձեզ կներկայացնեմ հեղաշրջման մի փորձ, որի մասին առաջ ոչ մի տեղից չեք լսել ու չեք կարդացել:

Խոսքը գնում է մի հեղաշրջման փորձի մասին, որը ծրագրվել է 1914 թ. սեպտեմբեր ամսին, Թալեաթի, Էնվերի, Ջեմալի և Հալիլ Մենթեշեի գլխավորությամբ` պատերազմին կողմնակից երիտթուրքերի խմբի կողմից, որը, սակայն, հրաժարվել է դրանից, քանի որ հետագայում դրա անհրաժեշտությունը չի եղել:

Իրականում մի քանի տարի է, ինչ ուզում էի գրել այդ մասին:

«Մուրճ» անվամբ հեղաշրջման ժամանակ էի գրելու` զինվորական հեղաշրջումներում գրանցված զարգացումներն ու փոփոխությունները մի փոքր կատակով խառը ներկայացնելու նպատակով:

Փաստորեն այսօրվան էր բախտ վիճակվել:

Հիմա գրելուս պատճառը պայմանավորված է նրանով, որ այն ժամանակ հենց այս օրերին էր, որ պաշտոնապես ներքաշվեցինք Առաջին աշխարհամարտում: Դրա մասին առանձնապես ոչ ոք չի գրել, իսկ եթե գրել էլ է, ուրեմն ես չեմ հանդիպել: Մոռացել ենք հավանաբար…

Ճիշտ է, բոլորը գիտեն, սակայն հիշեցման կարգով կրկնեմ. հոկտեմբերի վերջին (1914 թ.-Ակունքի խմբ.) մեզ նվիրված և որպես «Յավուզ» ու «Միդիլլի» անվանափոխված երկու գերմանական ռազմանավերը մտնում են Սև ծով, հարձակվում ռուսների վրա, հետո էլ` նոյեմբերի սկզբներին, Ռուսաստանը և Անգլիան հերթով մեզ պատերազմ են հայտարարում:

Մենք էլ ջիհադ հայտարարելով` ներքաշվում ենք նրանց դեմ պատերազմում:

Երբ ես սովորում էի դպրոցում, մեզ հեքիաթներ էին պատմում, թե «մենք հարկադրված էինք պատերազմի մեջ մտնել», «մենք չէինք ուզում, բայց մեզ բռնի կերպով ներքաշեցինք» և այլն:

Կամ էլ ասում էին` «Գերմանոֆիլ Էնվերը, ոչ մեկին տեղյակ չպահելով, երկիրը պատերազմի մեջ մտցրեց»: Չգիտեմ` հիմա մեր դպրոցներում ինչպես են դա ներկայացնում:

Այդ բոլորը դատարկ խոսքեր են անշուշտ: Ո’չ մենք ենք հարկադրված պատերազմի մեջ մտել, ո’չ էլ Էնվերն է այդպես վարվել: Հատկապես սուտ է, թե Էնվերն ինքնագլուխ է գործել: Էնվերին այդչափ մեղսագործ ներկայացնելու պատճառներից մեկը Մուստաֆա Քեմալն է, որն Էնվերին ատելու պատճառով խրախուսել է, որպեսզի պատմագրության մեջ նման վարկած շրջանառվի:

Պետք է հավելել, որ այնպիսի իթթիհադականներ, ինչպիսիք են` Թալեաթը, Ջեմալը և Հալիլ Մենթեշեն, իրենց հուշերում ևս բավականին շատ ստեր են ասել` պատերազմի մեջ ներքաշվելու վերաբերյալ:

Պատերազմի մեջ մեր մտնելու պատճառների և հանգամանքների շուրջ պատմական ճշմարտությունն ինքնին ուսումնասիրման առանձին նյութ է:

Մենք անդրադառնանք 1914 թ. սեպտեմբերի հեղաշրջման փորձին և ծրագրին:

Ներկայացվելիք տեքստը գերմանական փաստաթուղթ է` գրված գերմանացի ռազմական կցորդ Հանս Հումաննի կողմից:

Հանս Հումաննը պատերազմի տարիներին պաշտոնյա էր Գերմանիայի դեսպանատանը և ապահովում էր, այսօրվա արտահայտությամբ,  օսմանյան և գերմանական «խորքային պետությունների» միջև «գաղտնի» հաղորդակցությունը:  Կողմերն այն լուրերը, որոնք անհնար էր պաշտոնապես փոխանցել, միմյանց էին հաղորդում նրա միջոցով:

Այդ պատճառով Հումաննի ձեռքին չափազանց կարևոր փաստաթղթեր ու տեղեկություններ կային, որոնք դյուրությամբ չեն գտնվի այլ վայրերում:

Սույն վավերագրերը պահպանվում են դարձյալ թուրքերի մեծ բարեկամ, Առաջին աշխարհամարտի տարիներին գործած Թուրք-գերմանական բարեկամության միության հիմնադիր, գերմանացի Էրնեստ Ժաքի արխիվում: Շատերին է հայտնի վերջինիս` «Բարձրացող մահիկ» վերնագրով գիրքը, որը լի է թուրքերի հասցեին դրվատանքի խոսքերով:

Էրնեստ Ժաքի արխիվը ներկա պահին Գերմանիայում է, Յալեի համալսարանում:

Մեկ հավելյալ տեղեկություն ևս տամ այն մասին, թե ինչպես պետք է ընթերցվեի հեղաշրջման ծրագիրը:

1914 թ. ամառային ամիսների դրությամբ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության մեջ առկա էր երկու թև, որոնցից մեկը բացահայտ կերպով պատերազմի կողմնակից էր, իսկ մյուսը ցավում էր, որ պատերազմի մեջ են ներքաշվել: Ջեմալ փաշան մի փոքր ուշացումով` մոտավորապես սեպտեմբերի սկզբներին է ընդգրկվել առաջին խմբի մեջ: Վերջինիս չորս պարագլուխներն էին Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը և Հալիլ Մենթեշեն: Ինչ վերաբերում է դոկտոր Նազըմի և Բեհաեդդին Շաքիրի դիրքորոշմանը, ապա դա առանձին թեմա է, բայց հեղաշրջման գործում նրանք ամեն տեղ քթները խցկողներից էին:

Կառավարության ներսում Ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյի գլխավորությամբ առկա էր մի ծանրակշիռ խումբ, որը չէր ցանկանում պատերազմի մեջ ներքաշվել, և ձգձգում էր կառավարության` պատերազմի մեջ մտնելու որոշումը: Այդ դրությունը շատ էր նյարդայնացնում այն խմբին, որը ցանկանում էր ժամ առաջ մասնակցել պատերազմին:

Գերմանացիներն արդեն իսկ շատ անհամբեր էին 1914 թ. օգոստոսի 2-ին ստորագրված գաղտնի համաձայնագրից հետո և ուզում էին, որ օսմանյան կառավարությունը հնարավորինս շուտ մտնի պատերազմի մեջ:

Ահա և հեղաշրջումը հենց այդ պայմաններում է նախապատրաստվել կառավարության` պատերազմի մեջ մտնելու դեմ հանդես եկող թևի դեմ:

Մի քիչ սերիալի նման ստացվեց, երբ ամենահետաքրքիր պահը մնում է վաղվան, սակայն սյունակումս տեղ չմնաց: Վերոհիշյալ ծրագիրը կներկայացնեմ հինգշաբթի:

tanerakcam@gmail.com

http://www.taraf.com.tr/taner-akcam/makale-bilinmeyen-bir-darbe-girisimi.htm

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net