49. Նյութական մշակույթ և արվեստ

Ճարտարապետություն

Անկախության վերականգնումից հետո ճարտարապետությունը կրկին բռնեց վերելքի ուղին: Սկսվեց միջնադարյան Հայաստանի առավել հայտնի վանական համալիրների կառուցումը: Տաղանդավոր Մանվել ճարտարապետն Աղթամար կղզում կառուցեց Սուրբ Խաչ հռչակավոր եկեղեցին, որը հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից է: Տաճարի պատերը զարդարված են հիանալի քանդակներով, իսկ ներքնապատերը՝ ճոխ որմնանկարներով: Աղթամարում Գագիկ թագավորի հրամանով կանգնեցվեց հանդիսավոր արարողությունների դահլիճ և սկսվեց նավահանգստի շինարարությունը: Անիի ամենանշանավոր կառույցը Մայր տաճարն է՝ Կաթողիկեն, որի ճարտարապետն էր հռչակավոր Տրդատը: Գագիկ Ա-ի հրամանով, ինչպես գիտեք, կառուցվեց նաև Անիի զվարթնոցատիպ եկեղեցին: Հայ ճարտարապետությունը ծաղկեց Հայաստանի ողջ տարածքում

Սելջուկ-թուրքերի արշավանքների և տիրապետության շրջանում ճարտարապետությունն անկում ապրեց, սակայն Զաքարյանների օրոք նոր վերելք ունեցավ: Շարունակվեց վանական համալիրների շինարարությունը, որոնք լրացվեցին արհեստանոցներով, աղբյուրներով, մառաններով: Ճարտարապետական արվեստի հրաշալիք է Այրիվանքի (Գեղարդավանք) համալիրը՝ ժայռափոր եկեղեցիներով, խցերով, տնտեսական բնույթի կառույցներով:

Քանդակագործություն

Ճարտարապետության հետ մեկտեղ ծաղկեց քանդակագործությունը: Նորակառույցները հաճախ զարդարում էին շքեղ քանդակներով: Եկեղեցիների ճակատային մասում, սովորաբար, տեղադրում էին տաճարի պատվիրատու իշխանի քանդակը: Նրա դերն ընդգծելու համար նրան պատկերում էին ամբողջ հասակով՝ ձեռքում բռնած եկեղեցու մանրակերտը: Մեծ ուշադրություն էին դարձնում նաև շենքերի շքամուտքերը և աչքի ընկնող մասերը քանդակներով զարդարելուն:

Ամբողջությամբ քանդակներով էին պատված Աղթամարի տաճարի պատերը: Քանդակներում պատկերված են Արծրունի տոհմի նշանավոր ներկայացուցիչները, մասնավորապես Գագիկ թագավորը: Հանգամանորեն ներկայացված են իշխանական կենցաղը, փառաբանված անձանց քաջագործությունները: Հիացմունք են առաջացնում շինականների առօրյա կյանքից վերցված տեսարանները՝ այգու մշակումը, բերքահավաքը, գինու պատրաստումը և այլն:

Խաչքարային արվեստ

Խաչքարերը հայ միջնադարյան մշակույթի ինքնատիպության խորհրդանիշն են: Խաչքարի արվեստը նոր երևույթ էր հայ քանդակագործության մեջ և ձևավորվել էր IX դ. սկսած: Խաչքարերի քանդակազարդման արվեստը կատարելության հասավ XII-XIV դդ., երբ ստեղծվեցին խաչքարային արվեստի զարմանահրաշ գլուխգործոցներ:

Խաչքարը քարե սալ է, որի կենտրոնում պատկերվում է խաչը: Երբեմն էլ խաչի վրա քանդակվում է Քրիստոսի պատկերը: Խաչքարերի վրա փորագրված արձանագրությունները հաղորդում են քարագործ վարպետի անունը և հուշարձանը կանգնեցնելու ժամանակը: Խաչքարերը հիմնականում դրվել են մահացած մարդկանց հիշատակին: Հաճախ խաչքար է կանգնեցվել նաև որևէ պատմական դեպքի, աղբյուր կառուցելու կամ այլ առիթներով: Խաչքարեր են կերտել հազարավոր քարագործ վարպետներ: Նրանցից նշանավոր է ճարտարապետ, քանդակագործ և մանրանկարիչ Մոմիկը:

Որմնանկարչություն

Մեծ զարգացում ապրեց որմնանկարչությունը: Տաճարների ու ապարանքների ներքին պատերը սկսեցին զարդարել շքեղ որմնանկարներով: Պատկերազարդումն արվում էր պատերի թաց ծեփի և քարերի հղկված մակերեսի վրա: Երբեմն պատկերազարդում էին նաև հին կառույցները: Տաճարների որմնանկարները ներկայացնում էին Քրիստոսին, հրեշտակների և սրբերի: Տիգրան Հոնենցի եկեղեցում (Անի) պատկերված են Տրդատ թագավորը և Գրիգոր Լուսավորիչը: Աշխարհիկ կառույցները զարդարվում էին հեծյալների, որսի և ուրախության տեսարաններով:

Մանրանկարչություն

Բուռն ծաղկում ապրեց մանրանկարչությունը՝ ձեռագիր մատյանների պատկերազարդման արվեստը: Գեղեցիկ նկարներով զարդարում էին մատյանների առաջին էջերը, լուսանցքները և կարևոր հատվածները: Մեծ ուշադրություն էր դարձվում Քրիստոսի և սրբերի կյանքից վերցված դեպքերի պատկերմանը: Մանրանկարներն արտացոլում էին նաև իրական կյանքը: Մանրանկարիչները պատկերել են աշխատանքային գործիքներ, արհեստավորների և գյուղացիների, ժողովրդական հանդեսներ և այլն: Ձեռագրերում երբեմն նկարում էին մատյանների պատվիրատուներին և նրանց ընտանիքի անդամներին: Հայկական մանրանկարները աչքի են ընկնում զարդերի գեղեցկությամբ և վառ գույներով:

Պատկերազարդված ամենահին ձեռագրերը գրվել են IX դ. և հետագա դարերում դարձել սովորական երևույթ: Նկարազարդ ձեռագրերը շատ թանկ արժեին և մատչելի էին միայն մեծահարուստ մարդկանց: Հաճախ այդ մատյանների համար պատվիրում էին արծաթից և կաշվից պատրաստված, թանկարժեք քարերով զարդարված կազմեր: Մանրանկարչությունը զարգացման բարձր մակարդակի հասավ Կիլիկյան Հայաստանում: Կիլիկյան մանրանկարիչներից ամենահայտնին Թորոս Ռոսլինն է, որը ձեռագրեր է նկարազարդել Հայոց կաթողիկոսի և Հեթումյան թագավորների համար:

Կիրառական արվեստ

Բարձր զարգացման հասան նաև արվեստի այն ճյուղերը, որոնք բավարարում էին մարդկանց կենցաղային պահանջմունքները: Փայտի նրբաճաշակ փորագրման գլուխգործոց է Մշո Առաքելոց եկեղեցու դուռը: Հիացմունք են առաջացնում գիրք կարդալու փայտյա հարմարանքները, գիպսից պատրաստված զարդերը, մետաղյա ջահերը և կաթսաները: Մեծ արժեք ունեն միջնադարյան ոսկերիչների ու արծաթագործների գործերը, որոնց չնչին մասն է միայն մեզ հասել:

Շարունակվում էր հայկական հռչակավոր գորգերի և գործվածքների արտադրությունը: Եկեղեցական զգեստները, հատկապես վարագույրները զարդարում էին սրբապատկերներով և Աստվածաշնչից վերցված տեսարաններով:

Կիրառական արվեստի աչքի ընկնող ճյուղերից էր խեցեգործությունը: Կավից պատրաստված խեցե իրերը՝ թասերը, սափորները և կարասները, զարդարում էին մարդկանց, թռչունների ու գազանների պատկերներով: Այդ իրերը վկայում են հայ վարպետների և բնակչության բարձր ճաշակի մասին:

Թատրոն

Շարունակվում էր թատերական արվեստի զարգացումը: Թատերական ներկայացումները բազմաթիվ հանդիսատեսներ էին հավաքում: Սովորական էին լարախաղացությունը, մրցում-խաղերը, վարժեցված կենդանիներով ներկայացումները: Դերասանները հանդես էին գալիս հատուկ զգեստներով և տարբեր կենդանիների դիմակներով: Ներկայացումներին մասնակցում էին նաև երաժիշտներ, պարողներ ու ծաղրածուներ: Դերասանների ու երաժիշտների խմբերը ներկայացումներ էին տալիս հրապարակներում, իջևանատներում և պալատներում: Հասարակ ժողովուրդը սիրում էր թատրոն հաճախել, ինչն անհանգստացնում էր հոգևորականներին:

Երաժշտություն

Զարգացման բարձր մակարդակի է հասնում երաժշտությունը: Առաջին հերթին ծաղկեց գուսանական երաժշտությունը: Նրանց երգն ու նվագը զարդարում էին ժողովրդական հանդեսները:

Առաջադիմեց նաև հայ եկեղեցական երաժշտությունը: Հոգևոր երգերը՝ շարականները, աչքի էին ընկնում պարզությամբ ու մեղեդիների գեղեցկությամբ: Եկեղեցական երաժշտությունը հիմնված էր ժողովրդական երգ ու նվագի վրա և հասկանալի էր հասարակ մարդկանց:

Այս ժամանակաշրջանում է, որ տարածում ստացան այժմյան նոտաները հիշեցնող խազերը, որոնց միջոցով գրի էին առնում երգերն ու մեղեդիները:

X-XIV դդ. հոգևոր ու նյութական մշակույթը մեր ժողովրդի արժեքավոր ձեռքբերումներից է:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/321