Եթե ընկուզենու հաստությունը վզիդ հաստությունից անցնի, վիզդ կկտրեն

Սավաշ Օզբեյ

Գաղտնի հայեր, ովքեր, մուսուլման չլինելով հանդերձ, 1915 թ. դեպքերից հետո (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) մահմեդական են երևում…

Որքա՞ն է նրանց թիվն այսօր Թուրքիայում: Որտե՞ղ են ապրում, ի՞նչ գործերով են զբաղվում, ինչպե՞ս են ամուսնանում: Ի՞նչ անուններ են օգտագործում, ո՞ր կուսակցություններին են ձայն տալիս: Դրսից ինչպե՞ս կարելի է գլխի ընկնել, որ որևէ գյուղ հայկական է: Լա’վ, իսկ ինչու՞ այլևս թույլ չի տրվում, որ ընկուզենիներն աճեն: Սույն հարցի պատասխանը կարո՞ղ է վերնագրում թաքնված լինել: Մեկնաբանում են Հայաստանի, սփյուռքի, Թուրքիայի մասնագետներն ու կենդանի վկաները. ահա’ ծպտյալ հայերը:

Երեկ գիշեր մորս տեսա երազում: «Այն բաց երկնագույն աչքերով մարդը կգա: Նրան պատմի’ր իմ մասին»,-երազումս ասաց նա: Ամուսինս բարկանում է, բայց խոսելու եմ. մորս խոսք եմ տվել: Երբ 1915-ին զինվորները հարձակվել են մեր գյուղի վրա, մերոնք մորս վերցնելով` գյուղից դուրս են փախել: Թաքնվել են մի թփուտում: Մայրս, չնայած շատ փոքր լինելուն, երբեք չի մոռացել անցնող զինվորների սվինների տեսարանը: Գրեթե նրանց ոտքերին էին հասնում այս սվինները… Այնտեղից ազատվելով` ապաստան են գտել Քեքի աղա անվամբ մի մարդու մոտ: Քեքի աղան լավ մարդ է դուրս եկել: Նրա ազգականները, թոռներն ինձ մինչև հիմա իրենց տան իսկական աղջկա պես են վերաբերվում: Դերսիմի կորուսյալ աղջիկների՞ն եք որոնում: Հենց ե’ս եմ նրանցից մեկը»:

Նրա ամուսինը` Մուստաֆա բեյը, «Դու գնա’, թեյ դի’ր» ասելով, փորձում է արգելք լինել իր կնոջ` Ստամբուլից եկած լրագրողի առջև «խայտառակվելուն»: Սակայն Էլիֆ Բոզթաշը (58 տարեկան) արդեն մորը տեսել է երազում. այլևս հնարավո՞ր է նրան լռեցնել: Ձեռքերս իր ձեռքերի մեջ վերցնելով` այդպես սկսեց իր ապրած դրաման, թելի պես հյուսեց մինչ օրս իր քաշած դժվարությունների, ճնշումների և տառապանքների պատմությունը: Այնպիսի~ բաներ լսեցի այդ մարդկանցից, այնպես ազդվեցի, որ կինս ասում է` գիշերները մինչև առավոտ զառանցում եմ` «Հայերին փրկենք» ասելով:

«Թուրքիայում դժվար է արևելյան շրջանի բնակիչ լինելը: Ավելի դժվար է արևելյան շրջանի բնակիչ լինելով` քրդախոս լինելը: Է’լ ավելի դժվար է արևելյան շրջանի բնակիչ և քրդախոս լինելով` ալևի լինելը: Եկեք, դուք պատկերացրեք մեր այն ապրումները, որ ունենում ենք, երբ այդ ամենին ավելանում է նաև մեր հայ լինելու փաստը: Երբ դժվարանում են մեր ինչ լինելը հասկանալ, ասում են` «Վարտիքդ իջեցրու, ստուգելու ենք` թլփատված ես, թե ոչ»… Անցնե’նք 1915 թվականը… Մեր գլխին պայթեց թե’ սեպտեմբերի 12-ը (նկատի ունի 1980 թվականի սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջումը-Ակունքի խմբ.), թե’ ահաբեկչությունը: 7 տարեկան զարմիկս անգամ կտտանքների ենթարկվեց: Այդ կտտանքների ուժգնության մասին կարող է պատկերացում տալ ոչ թե պատերին, այլ առաստաղներին թափված արյունը միայն …»:

Հայ ալևի և հայ սուննի

Այստեղ Թունջելիի` (Դերսիմի-Ակունքի խմբ.) 1500 մ բարձրության վևա գտնվող Հոզքեք գյուղն է, որտեղ խնամքով ոչնչացվել է այն ամենը, ինչ վերաբերել է քրիստոնեությանը և հայությանը: Մի ժամանակ գոյություն ունեցած քարե եկեղեցին կարծես բոլորովին չի էլ կառուցվել: Տների պատերին փորված խաչի նշանների վրա կիսալուսնի նշաններ են արվել: «Եթե հսկայական գյուղում որոնումներ անեք, սնդուկների միջից մի խաչ անգամ դուրս չի գա»,-ասում են այստեղ: Ինչքան դեպք գրանցվել է այս վայրերում, հենց այդքան էլ նրանք ահաբեկվել են: Գյուղի ամբողջ բնակչությունը հիմա իր իսկ արտահայտությամբ «հայ ալևի է»: «12 օր ռամադան ենք ունենում: 13-րդ օրերը աշուրե ենք եփում: Պապերին ճամփու ենք դնում»:

Ասում են, թե այս գյուղի շրջակա Շորդան, Շորփիյան, Դանաբուրան, Քուշաքլը, Հաֆսիք գյուղերը նույնպես հայկական են: «Որտեղ մեծամասնությունը որ հավատքին որ հարում է, բոլորս էլ հենց այդ դավանանքին ենք եկել: Մեզնից ոմանք ալևի են դարձել, ոմանք էլ` սուննի…»:

Լա’վ, իսկ ինչպե՞ս կարելի է հասկանալ` որևէ թաղամաս հայկական բնակավայր է, թե ոչ: «Ընկուզենուց»,-պատասխանում են նրանք,-«Ընկույզը սուրբ բան է համարվում հայերի կողմից: Սակայն մենք մի խոսք ունենք. եթե ընկուզենու հաստությունը վզիդ հաստությունից անցնի, վիզդ կկտրեն: Դրա համար էլ թույլ չի տրվում, որ ընկուզենին մեծանա, նրա հաստությունն անցնի մարդու վզի հաստությունից, և մեր հայ լինելը բացահայտվի»:

Դուք է՞լ եք ուզում կոտորվել

Հոզքեքից Թունջելիի կենտրոն վերադարձիս ճանապարհին աչքերս անընդհատ ընկուզենիներ են որոնում: Իզուր: Մնձուրի ափին նստած` զրուցում ենք Ալի Գյունդողդուի (64 տարեկան) հետ: Նա ծագում է ամենամեծ հայկական աշիրեթ եղած Միրաքյան տոհմից: 1915-ին նրա պապի երեք եղբայրները սպանվել են Քեմալ Քըլըչդարօղլուի հայրենի գավառ Նազիմիեում: Պապը փախել է, իսկ երբ օսմանյան զինվորները բռնել են նրան, օձիքն ազատել է` հիանալի կերպով Ղուրան ընթերցելով: Նա այնքան լավ է Ղուրան կարդացել, որ օսմանյան հրամանատարը տպավորվել է և ասել. «Քեզ մի գումարտակ զինվոր կտամ: Նրանց հետ կվերադառնաս քո գյուղ: Մեկ առ մեկ հետ կվերցնես ձեր այն իրերը, որոնք չեն կողոպտվել ձեր մուսուլման հարևանների կողմից»: Իսկ պապը, «Ես զինվոր չեմ տանի գյուղ» ասելով, մերժել է այդ առաջարկը` մտածելով, թե վատ կվերաբերվեն նաև իրենց տունը չթալանած մուսուլման հարևաններին… 1964 թ. իր գյուղից շատ հեռու գտնվող Էլազիգի մի հիվանդանոցում վերջին շունչը փչելիս մինչև վախճան նույն բանն է կրկնել. «Ոչ մի դեպքում մեր հայ լինելը չասեք: Ի՞նչ հայ: Դուք է՞լ եք ուզում կոտորվել»:

Մի հորաքույրս Իփեքն է, մյուսը` Զեյնեփը

«Բա որ նորի՞ց կոտորեն» վախից բոլոր երեխաներին մահմեդական անուններ են դրվել: «Հայրս Քամերն է, հորաքույրս` Իփեքը: Մեկ այլ հորաքրոջս անունն էլ Զեյնեփ է»,-պատմում է Ալի բեյը: Պարզվում է` նրանք հայկական անուններ չեն կիրառում անգամ ընտանիքի ներսում: Միրաքյան տոհմից ողջ մնացած ընտանիքի մյուս անդամները ևս իրենց կյանքը շարունակել են այնպիսի ազգանուններով, ինչպիսիք են Գյունդողդուն և Պոլաթլարը: Ձգտել են քրդերի և թուրքերի հետ աղջիկ տալ-առնել: «Խառնվենք, որ այլևս մեզ այդ բանը չանեն»: Լա’վ, իսկ կա՞ն այնպիսիք, ովքեր ապրում են` անտեղյակ, որ հայի հետ են ամուսնացել: «Ես չեմ ճանաչում, բայց կան բնականաբար»,-ասում է Ալի բեյը: Նա առաջին անգամ Ստամբուլում է եկեղեցի գնացել: Ձախ ձեռքով խաչ հանելով` զգուշացրել է եկեղեցում գտնվողներին: «Ի՞նչ իմանամ, որ աջ ձեռքով են խաչ հանում: Չէ՞ որ ինձ բոլորովին չեն սովորեցրել»,-պատմում է նա:

Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը պետություն էր նշանակում նրանց համար

Լա’վ, իսկ որտե՞ղ են աշխատել ծպտյալ հայերը, ինչպե՞ս են ապրել, ո՞ր կուսակցություններին են ձայն տվել: «Ի՞նչ գործ պիտի անենք. նույնը, ինչ իմացել ենք նախկինում` կլայեկչություն, պղնձագործություն, դերձակություն, վարսավիրություն, ջուլհակություն…. Հայրս թաղապետ էր 1960 թ. հեղափոխության ժամանակ: Երբեք չեմ մոռանա` պատին կախված էին Ջելալ Բայարի և Մենդերեսի նկարները: Մինչև նրա մահը հավաքաբար ձայն են տվել աջակողմյան կուսակցություններին, որովհետև նրանց համար Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը նշանակում էր` պետություն: Մյուս կողմից` կային նաև այնպիսիք, ովքեր տեղ էին գտել այնպիսի ձախ արմատական կազմակերպություններին, ինչպիսին ՏԻԿԿՕ-ն էր»:

Զեքի Սարըջան (33 տարեկան) մի սրճարան է աշխատեցնում Թունջելիի կենտրոնում: Թերևս ավելի երիտասարդ լինելուց է, որ լիահույս է ապագայի հանդեպ. «Ես ուզում եմ, որ երեխաներս իմանան իրենց հայ լինելու մասին: Ինքս միայն 12 տարեկանում եմ հայ լինելս իմացել, բայց մեր գյուղում բոլորը գիտեին` ով է հայ: Նախկինում էլ եմ մի հարցազրույց տվել: Այդ հարցազրույցը կարդացած մեկը զանգահարեց ինձ Հոլանդիայից: Շատ էր ազդվել: Նա էլ իր պատմությունը պատմեց: Պարզվեց` սուննի մուսուլման դարձած հայերից էր: Կարծես ծաղրելով` նրանց Քոյուն (թուրքերենով` ոչխար- Ակունքի խմբ.) ագանունն են տվել, քանի որ հայրը հովիվ է եղել:

Ուզում եմ աշխարհով մեկ աղաղակել

Ոչ ջեմեվի (ալևիների աղոթատուն- Ակունքի խմբ.) եմ գնում, ոչ էլ մզկիթ: Հայ լինելուս մասին ասել եմ այն աղջկան, որի հետ ամուսնացել եմ: Մեզնից շատերը դեռ շատ հեռու են իրենց պահում (նկատի ունի` հայությունից- Ակունքի խմբ.), բայց Հրանտի մահը բեկումնային եղավ: Այլևս հնարավորություն ունենք մեզ ավելի հանգիստ արտահայտել: Ուզում եմ աշխարհով մեկ աղաղակել հայերի հետ տեղի ունեցածի և նրանց իրավունքների ճանաչման անհրաժեշտության մասին: Որքան ժողովրդավար դառնա Թուրքիան, այնքան ավելի շատ մարդ խիզախություն կստանա»:

Քանի՞ ծպտյալ հայ է ապրում Թուրքիայում

Հայաստանյան վարկածով`750 հազարից մեկ միլիոն

Սփյուռքի վարկածով` 700 հազար

Թուրք պատմաբանների վարկածով` 0-500 հազար

Սփյուռք

«Պետք է հաշվի առնել նաև համշենահայերին»

«Հայ բնակչության էթնոկրոնական վերակերպումները Թուրքիայի Հանրապետությունում (1923-2005 թթ.) գրքի հեղինակ, Իրանի խորհրդարանի պատգամավոր Կարեն Խանլարի.

Ծպտյալ հայերն ապրում են Բիթլիսում, Մուշում, Վարթոյում, Էրզրումում, Կարսում, Բինգյոլում, իսկ իսլամացած համշենահայերը` այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են` Տրապիզոնը, Արդվինը, Ռիզեն, Խոպան: Այնուհանդերձ, դժվար է ասել, թե որքան է նրանց թիվը: Իրականությունն այն է, որ շատ մեծ թվով հայ բնակչություն է բնակվում Թուրքիայի շրջաններում: Զանազան աղբյուրների վրա հիմնվելով` կարող ենք եզրակացնել, որ մուսուլմանացած հայերը 1 միլիոն 300 հազար են, իսկ ծպտյալները` 700 հազարից ավելի:

Հայաստան

«Հիշել անգամ չեն ուզում»

Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն Հայկազուն Ալվրցյան

Իսլամացած հայերի թերևս կեսը թեև տեղյակ է այդ իրողության մասին, սակայն հիշել անգամ չի ուզում: Ըստ իս` ծպտյալ հայերը, որպես հասրակական խավ, ձևավորվեցին 1915 թ. սկսած: Ցեղասպանությունից փրկվածների թիվը, ըստ տարբեր աղբյուրների, մոտ չորս հարյուր հազար է եղել: Թուրքիայի բնակչության աճի տեմպերը հաշվի առնելով ` պետք է ենթադրել, որ նրանց (իսլամացած հայերի) թիվն այսօր կարող էր լինել 3 միլիոնի սահմանում: Սակայն նաև համոզված եմ, որ հայերն ավելի շատ են արտագաղթել, ուստի 1,5-2 միլիոն թիվը հավանական է թվում, որի մոտ կեսը  ծպտյալ հայեր են:

Թուրքական պաշտոնական վարկածը

«Նրանց տեսանկյունից էլ է զուլում եղել»

Թուրքական պատմագիտական ընկերության նախկին նախագահ Յուսուֆ Հալաչօղլու

Եթե ՄԱԿ-ի գրանցումները նայենք, կարող ենք ասել, որ այսօր Թուրքիայում ապրում է շուրջ 500 հազար ծպտյալ: Նրանց մեծ մասը բնակվում են այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են` Թունջելին, Վանը, Բաթմանը, Դիարբեքիրը, Բիթլիսը: Բնականաբար, ինձ չի անհանգստացնում որևէ մեկի հայ կամ մահմեդական լինելը, բայց ես չեմ ուզում խաբվել: Այս միջանկյալ վիճակը նրանց տեսանկյունից էլ է զուլում եղել: Իրենց մուսուլմանի դիմակի տակ ներկայացնող մարդիկ պետք է իրենց իրական կրոնով հանդես գան մեր հասարակությունում: Նշանակում է` քաշվում են: Ըստ իս` այլևս նման մթնոլորտ չկա Թուրքիայում: Ավելին` նրանք կլինեն Լոզանի պայմանագրով ամրագրված հովանու ներքո:

Ոչ պաշտոնական պատմագրություն

«Այս ամենը կնորմալանա, եթե շատ խոսվի այդ մասին»

«Վիճակագրությունների դերը Հայկական հարցում» վերնագրով գրքի հեղինակ, պատմաբան Ֆուադ Դյունդար

1878 թվականից սկսած շրջանում ապրող բնակչությունը բծախնդիր կերպով գրանցվել է պետության կողմից: Եվ, ի վերջո, ՊԿԿ-ի զինված պայքարի ընթացքում չի մնացել որևէ տուն, ուր պետությունն ու զինվորը մտած և մարդկանց ահաբեկած չլինեն: Այս ամենը նկատի ունենալով` այսօր չի մնացել որևէ մեկը, ով իր հայությունը թաքցրած չլինի: Ես կարծում եմ, որ 1915-ի ժամանակաշրջանում իսլամացած/իսլամացված հայերը եղել են շուրջ 50 հազար: Ոմանք այս թիվը հասցնում են մինչև 300 հազարի: Նման չափազանցությունների պատճառներից մեկն էլ այն է, որ այդ թեմաները տարիներ շարունակ արգելված են եղել:

Ծպտյալ հայեր

««Հայ եմ» ասողներն օրեցօր ավելանում են»

Դերսիմի հայերի միության նախագահ Միհրան Փրկիչ

Մեր միության անդամների թիվը ներկա պահին մոտ 60 է: Թուրքիայում բնակվող հայերը, հատկապես` կառավարության վերջին նախաձեռնություններից հետո այլևս խիզախություն ստանալով, սկսել են արտահայտել իրենց ինքնությունը: Ամեն օր մեր առջև է հառնում որևէ մեկը, ով պնդում է իր հայ լինելը: Կան նաև այնպիսիք, ովքեր հայտնում են իրենց ընտանիքի այս կամ այն անդամի/անդամների հայ լինելու մասին:

http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/24811724.asp

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net