Ինչու՞ է պետությունը վախենում իր սեփական թափուի գրանցումներից

Օմեր Թանսել

Թուրքիայի փոքրամասնությունների ունեցվածքի վերաբերյալ «Թարաֆի» լրագրող Թուղբա Թեքերեքի հարցազրույցներն ինձ հիշեցրեցին սրանից 11 տարի առաջ համալսարանում տեղի ունեցած մի դեպք: Երբ Անկարայի Գազի համալսարանի պատմության ֆակուլտետի ուսանող էի, նուն  ֆակուլտետի ընկերներս Թափուի կադաստրի վարչությունում իրականացվող մի նախագծի մեջ ընդգրկվեցին, որը նպատակ էր հետապնդում 1914-1918 թթ. պատկանող օսմաներեն թափուների գրանցումները վերածել ժամանակակից թուրքերենի: Երբ ընկերներիս հետ խոսում էի իրենց կատարած աշխատանքի մասին, անհանգստանում և ասում էին, որ այն, ինչ կարդում են, պետական գաղտնիքի պես մի բան է: Վերոհիշյալ փաստաթղթերը հայ և հույն քաղաքացիների թափուների գրանցումներն էին: Նախագծի ղեկավարներն ընկերներիս ասել էին, որ այդ փաստաթղթերը չափազանց կարևոր թափուի գրանցումներ են, և դրանց արտահոսքը «ազգային անվտանգության» խնդիր է: 21 տարեկան երիտասարդ պատմաբանս ևս հետաքրքրվեց դրանով: Մի պետություն ինչու՞ պետք է իր սեփական թափուի գրանցումներից այդքան վախենա և որակի որպես «ազգային անվտանգության խնդիր»: Այս հարցի շուրջ հետաքրքրությունս բավարարելու համար նախ ձեռքս առա այդ ժամանակվա պետնախարար Շուայիփ Ուշենմեզի կողմից 2001 թ. հունիսի 29 հրապարակած նախարարական շրջաբերականը, որտեղ Թափուի և կադաստրի գլխավոր վարչությունը կարգադրում է 1924 թ. օգոստոսի 6-ին նախորդող  փաստաթուղթ պահանջելու դեպքում որևէ գործողություն չկատարել: Նման պահանջ լինելու դեպքում պահանջող անձի ինքության մասին հայտնել Թափուի և կադաստրի գլխավոր վարչությանը:

Փոքրամասնությունների ունեցվածքը հափշտակվում է

Իսկ 2001 թ. հրապարակված այս շրջաբերականի պատմական անցյալը 100-ամյա պատմություն ունի: Օսմանյան կայսրությունում կապիտալի մեծ մասը գտնվում էր ոչ մուսուլմանների ձեռքում: Մինչ 1914 թ. տեղի ունեցած Բալկանյան պատերազմներն ու այդ պատերազմների` մուսուլմանների վրա թողած տրավմատիկ ազդեցությունը ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների նկատմամբ Միություն և առաջադիմության կառավարության տեսակետի փոփոխության պատճառ հանդիսացավ: Իթթիհադականները նպատակ էին հետապնդում ստեղծել մուսուլման-թուրքական բուրժուազիա: Այս ընթացքոմ 1915 թ. դեպքերի ժամանակ իրենց բնակավայրերը լքել ստիպված,   մահացած և սպանված 1 միլիոն հայերի անշարժ և շարժական ունեցվածքը տարբեր իրավական ճանապարհներով թուրք-մուսուլման վերնախավի ձեռքն անցավ:

Իսկ Էգեյան շրջանում այս կապիտալի փոխակերպումը կյանքի կոչվեց հույների նկատմամբ բոյկոտի և ահաբեկության քաղաքականությամբ: Հազարավոր հույներ ստիպված եղան լքել շրջանը, որտեղ ապրում էին: 1918 թ. հետո վերադարձած հայերը որքան էլ որ պահանջեցին հետ վերադարձնել իրենց ունեցվածքը, երբ սկսվեց Ազգայի-ազտագրական պատերազմը (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք–հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային–ազտագրական /Türk İstiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ.), Անկարայի ազգային կառավարությունը ունեցվածքը հետ վերադարձնելու հարցում չափազանց կոշտ և անհանդուրժող դիրքորոշում որդեգրեց: 1923-1925 թթ. տեղի ունեցած հույն-թուրք բնակչության փոխանակումից հետո Անատոլիայից մոտ 1,5 միլիոն հույն ստիպված եղավ գաղթել Հունաստան: Այս գաղթից հետո մնացած մեծաքանակ անշարժ գույքը օրինական կամ անօրինական ճանապարհով անցավ թուրք վերնախավի ձեռքը: 1920-1930-ական թթ. տեղի ունեցած ազգայնականացման քաղաքականության արդյունքում տնտեսության մեջ ոչ մուսուլմանների ներկայությունը գնալով նվազեց: 1934 թ. հրեական ջարդերից հետո, որոնք պատմության մեջ հիշատակվում են որպես «Թրակիայի դեպքեր», Թուրքիայի հրեա բնակչության մեծ մասը ստիպված եղավ գաղթել Պոլիս:  

Ունեցվածքի հարկը

Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ Շյուքրյու Սարաջօղլուի կառավարության կողմից կիրառած Ունեցվածքի հարկը մեկ այլ աղետ էր: Պոլսի ոչ մուսուլման բնակչության` տնտեսության մեջ ունեցած կշիռն ամբողջությամբ փոխվեց: Բազմաթիվ հույն, հրեա և հայ առևտրականներ սահմանված հարկի պատճառով սննկացան: Նրանց ուղարկեցին աշխատանքային ճամբարներ, որի արդյունքում վերջիններս տնտեսական ասպարեզից հեռացան: Ունեցվածքի հարկով կիրառված կապիտալի փոխակերպումն ամրապնդեց գոյություն ունեցող թուրքական բուրժուազիայի դիրքերը: Ունեցվածքի հարկի վերաբերյալ ոչ մուսուլմանների՝ հատկապես հույների բողոքները կառավարությունը աչքաթող էր անում: Այդ ժամանակվա վարչապետ Շյուքրյու Սարաջօղլուն խորհրդարանի ամբիոնից անձամբ հայտարարեց, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ժամանակներից ի վեր կիրառվող այս քաղաքականության նպատակը տնտեսության թուրքացումն է:   

Սեպտեմբերի 6-7-ի թալանը

Անդրադառնալով 1950-ական թթ.՝ պետք է ասել, որ Կիպրոսի հարցը Հունաստանի և Թուրքիայի միջև մեծ խնդրի վերածվեց, որի արդյունքում երկու երկիրն էլ թիրախ դարձրին իրենց երկրում ապրող փոքրամասնություններին: Երբ 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ին Կ.Պոլսում, Անկարայում, Զմյուռնիայում հույների գլխավորությամբ ոչ մուսուլման քաղաքացիներին ալան-թալանի ենթարկեցին, օրակարգ բարձրացավ փոքրամասնությունների կյանքի և գույքի անվտանգության հարցը: Պոլսո հույները հատկապես այս դեպքերից հետո սկսեցին կորցնել տնտեսական կյանքում ունեցած իրենց կշիռը և մեկ-մեկ կամ երկու-երկու լքել երկիրը: Պոլսո հույն համայնքին հասցված վերջին ծանր հարվածը 1964 թ. եղավ: Ինոնիուի կառավարությունը որոշեց հունական անձնագիր ունեցող հույներին երկրից վռնդել: Մոտ 30 հազար հույն լքեց Թուրքիան: Այսօր՝ 2013 թ., Թուրքիայում ոչ մուսուլման բնակչության թիվը չի անցնում անգամ 100 հազարից: 76 միլիոն բնակչություն ունեցող մի երկրում մեկդարյա գործընթացի արդյունքում էթնիկ և տնտեսական առումով երկիրը փոքրամասնություններից մաքրվել և թուրքացվել է: Սա ապացուցում է, որ Միություն և առաջադիմության օրոք սկսած տնտեսության թուրքացման քաղաքականությունը հաջողվել է: Հոդվածիս սկզբում հարցրեցի, թե մի պետություն ինչու՞ պիտի իր թափուի գրանցումներից վախենա: Եթե ինձ հարցնեք որպես պատմաբանի և քաղաքացու, ապա խնդիրը ոչ թե այդ թափուի գրանցումներն են, այլ մեր դարավոր մեղքերն ու դրան հետ առերեսվելու վախկոտությունը: Հուսով եմ՝ մի օր բոլորս, առերեսվելով մեր իմացած այդ «գաղտնիքի» հետ, կարող ենք փրկվել մեր վախերից և տաբուներից:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

http://www.yesilgazete.org/blog/2013/09/07/bir-devlet-kendi-tapu-kayitlarindan-neden-korkar-omer-tansel/