24. Գիտությունը Հայաստանում V-VII դարերում24.

Կրթությունը

V-VII դդ. մեծ զարգացում ապրեց հայ դպրոցը: Դեռևս Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի օրոք մեծ թվով հայ երիտասարդներ ուղարկվում էին սովորելու հունական և ասորական կրթական կենտրոններում: Նրանք վերադառնալուց հետո վարում էին ուսուցչական գործունեություն: Այդ քաղաքականությունը շարունակվեց նաև VI-VII դարերում: Հունական փայլուն կրթություն ստացած հայ գործիչների շնորհիվ մեծապես հղկվեց հայերենը, ստեղծվեց հունաբան դպրոցը: Էլ ավելի աճեց դպրոցական ցանցը: Դպրոցներ գործում էին գործնականում բոլոր գավառներում:

Կրթությանը մեծ հարված հասցրեց Հայաստանում արաբական տիրապետությունը, որի արդյունքում շատ դպրոցներ փակվեցին, և մշակութային կյանքն էական անկում ապրեց:

Իմաստասիրություն (փիլիսոփայություն)

V դ. սկսած մեծ հաջողությունների է հասնում հայ իմաստասիրությունը: V դ. հեղինակ Եզնիկ Կողբացին, որ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից էր, նշանավոր իմաստասեր էր: Սկզբում նա իր ուսուցչի հետ զբաղվել է թարգմանական գործունեությամբ, ավելի ուշ գրել է «Եղծ աղանդոց» (Աղանդների հերքումը) աշխատությունը, որտեղ հիմնավոր հերքում է հեթանոսությունը, պարսից զրադաշտական կրոնը և պաշտպանում քրիստոնեական վարդապետությունը: Զրադաշտական կրոնի կտրուկ մերժումն ուղղված էր պարսից արքունիքի կողմից հայերին ձուլելու փորձերի դեմ: Բարձրացնելով և մեծարելով քրիստոնեությունը՝ Եզնիկ Կողբացին անուղղակիորեն պաշտպանում էր հայ ժողովրդի ազգային-մշակութային ինքնությունը:

Վաղ միջնադարի ամենանշանավոր փիլիսոփան Դավիթ Անհաղթն է, որն իր ուսումը ստացել է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում: Նա ուսումնասիրել է հույն իմաստասերներ Պլատոնի ու Արիստոտելի գործերը և իր «Սահմանք իմաստասիրության» («Իմաստասիրության սահմանումը») նշանավոր երկում մեկնել ու զարգացրել է հույն խոշոր իմաստասերների գաղափարները՝ Հայաստանում տարածելով նրանց ուսմունքները: Բանավեճերի մեջ եղել է անհաղթելի, որի համար էլ ստացել է Անհաղթ մականունը: Նա մեծ հռչակ էր վայելում ոչ միայն հայ, այլև հույն և հռոմեացի իմաստասերների շրջանում:

Գրականություն

Հայ պատմագիրների երկերը նշանակալի չափով նաև գեղարվեստական գործեր են: Գեղարվեստական մեծ վարպետությամբ է Սեբեոսը ներկայացնում կրկեսում Սմբատ Բագրատունու մասնակցությունը գազանամարտին, երբ նա իրար հետևից հաղթում է արջին, ցուլին ու առյուծին և հանդիսատեսների պահանջով փրկվում մահապատժից:

VII դարը հայտնի է երկու նշանավոր բանաստեղծներով: Նրանցից մեկը Կոմիտաս կաթողիկոսն է, որը կառուցել է Հռիփսիմեի նշանավոր տաճարը: Նա գրել է սուրբ Հռիփսիմեին նվիրված մի օրհներգ (հիմն): Մյուսը, որ հայտնի է Դավթակ Քերթող անունով (Քերթող՝ նշանակում է բանաստեղծ), երկար տարիներ ապրել է Հայոց Արևելից կողմերի իշխան Ջվանշիրի արքունիքում և նրա ողբերգական մահվան առիթով գրել մի ամբողջ պոեմ:

Բժշկություն

Վաղ միջնադարի հայ մատենագիրների երկերում բժշկության և բժիշկների մասին պահպանվել են բազմաթիվ տեղեկություններ: Դրանցում խոսվում է զարկերակի միջոցով հիվանդությունները ճանաչելու մասին, տեղեկություններ կան մարդու զգայարանների (աչքերի, ականջների, հոտառության) և ներքին օրգանների (սրտի, թոքերի, երիկամների) կառուցվածքի ու դերի մասին: Հետևելով Հիպոկրատին, Եղիշեն գրում էր, թե բժիշկը հարուստ և աղքատ չպիտի տարբերի. «Բժշկի համար կարևոր չէ, թե հիվանդի անկողինը ոսկեղեն է, թե հնամաշ, նա զննում է հիվանդի ողջ մարմինը, թե արդյո՞ք տաքություն չունի, կամ թե սիրտը հանդարտ է տրոփում, և կամ լյարդը կակո՞ւղ է արդյոք, և կամ երակների զարկերը հարմա՞ր են: Եվ ըստ այնմ դեղեր է տալիս՝ հիվանդներին առողջություն պարգևելով»:

Հայ բժշկագիտությունը մեծապես հարստացավ հույն և հռոմեացի, ինչպես նաև այլ հեղինակների բժշկագիտական գործերի թարգմանությամբ, որի շնորհիվ հատկապես անտիկ բժշկության գիտելիքները տարածվեցին Հայաստանում:

Աշխարհագրություն և տիեզերագիտություն

V դ. վերջերին Պատմահոր կողմից ստեղծվեց «Աշխարհացոյց»-ը, որ գրված է անտիկ աշխարհագրության ավանդույթներով, Պտղոմեոսի և Պապոս Ալեքսանդրացու աշխատությունների օգտագործումով և մեծաքանակ ինքնուրույն նյութի մատուցմամբ: «Աշխարհացոյց»-ում նկարագրված են Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսները, Միջերկրական, Սև և Կասպից ծովերը, Եվրոպայի, Ասիայի և Լիբիայի (Հյուսիսային Աֆրիկայի) երկրները: Հատկապես արժեքավոր են Մեծ Հայքի, Վիրքի, Աղվանքի, Պարսկաստանի և Ասիական Սարմատիայի նկարագրությունները: Ամենայն հավանականությամբ «Աշխարհացոյց»-ը նույնպես ստեղծվել է Սահակ Բագրատունու մեկենասությամբ՝ որպես հայ ապստամբների համար քաղաքական ծրագիր, թե վերականգնվելիք Հայոց թագավորությունն ինչ տարածք ու սահմաններ պետք է ունենա: Պատմահայրը Մեծ Հայքի նկարագրությունը կազմել է ըստ III դ. աշխարհագրերի նյութերի:

Բնական գիտությունների ասպարեզում հայ ամենանշանավոր դեմքն Անանիա Շիրակացին է, որը ծնվել է VII դ. սկզբներին Շիրակ գավառում: Նախնական կրթությունն ստանալով տեղում՝ նա ութ տարի ուսանել է Տրապիզոնում՝ հույն նշանավոր գիտնական Տյուքիկոսի մոտ: Մեծ տիեզերագետ և մաթեմատիկոս Անանիա Շիրակացին, հետևելով անտիկ հեղինակներին, գրել է. «Երկիրը ձվի նման է. ինչպես ձվի կլոր դեղնուցը մեջտեղում է, սպիտակուցը՝ նրա շուրջը, իսկ կեղևը շրջապատում է չորս կողմից, այնպես էլ երկիրը մեջտեղում է, օդը՝ նրա շուրջը և երկինքը շրջապատում է չորս կողմից»: Անանիա Շիրակացին գիտեր, որ Արեգակի խավարման պատճառը նրան պատնեշող Լուսինն է: Հայ տիեզերագետի կարծիքով Ծիր Կաթինը «կուտակված թույլ և ուժեղ աստղերի բազմություն է»:

Տիեզերագիտության և մաթեմատիկայի բնագավառներում Անանիա Շիրակացին հետևել է անտիկ գիտության ավանդույթներին: Այդ դարաշրջանում, երբ Եվրոպայում ամենուրեք մոռացվում էր անտիկ գիտական ժառանգությունը, Անանիա Շիրակացին կարևոր դեր խաղաց այն պահպանելու և գալիք սերունդներին հաղորդելու գործում:

http://www.findarmenia.com/arm/