Մենք կանք …Մենք ապրում ենք

Ականջդ կանչի, Հրանտ. շարունակ կոչ էիր անում, որ խոսենք նաեւ ողջ մնացածների, չսպանվածների մասին։ Մասնավորապես 13 օգոստոս 2005-ի հոդվածում` նվիրված եղեռնի 90-ամյակին, դու նոր մոտեցումներ էիր առաջադրում. «Այս հարցի միակ ու ճշգրիտ լուծումն այն է, որ խնդիրը բերվի իր իսկ կենավայր հանդիսացող հողերի վրա, եւ քննարկումները զարգանան անմիջապես այս երկու ժողովուրդների միջեւ… Չէ՞ որ 1915-ին, բացի զոհվածներից, եղան նաեւ ողջ մնացողներ: Ինչքա՞ն էր նրանց թիվը: Ի՞նչ եղավ նրանց հետ, քանի՞սը կարողացան սփյուռք գնալ« քանի՞սը` այս երկրում մնալ ու շարունակել իրենց գոյությունը…

Ահավասիկ այս ֆիլմը, որը 2012-ին նկարահանեց Արմեն Խաչատրյանը. «Մենք կանք»…

Արմեն Խաչատրյանի ֆենոմենը

Սակայն նախ ընդհանուր հայացք նետենք այսօրվա հայկական կինոարտադրության վրա։ Մի կողմից արվում են ֆիլմեր, որոնք եկամուտ կբերեն, մյուս կողմից ստեղծվում են ֆիլմեր, որոնց վրա ահռելի գումարներ են ծախսվում, ինչպես, օրինակ, ո’չ, անուններ, ավելի լավ է, չտանք։ Ուրեմն` մէկը  եկամտաբեր է« մյուսը` ծախսատար. երկու դեպքում էլ կինոարվեստի մասին խոսելն ավելորդ է։ «Մոսֆիլմ» կոնցերնի տնօրեն Կարեն Շախնազարովն էլ ասում է, որ ռուսական կինոարտադրության 60 տոկոսն իրականացնում են հայերը։ Եվ այս ֆոնի վրա մեկ էլ Երեւանի Կինոի տան փոքր դահլիճում դիտում ենք մի ֆիլմ, որն առաջին իսկ պատկերից անսպասելիորէն ցնծություն է առաջացնում, որովհետեւ երեք հայտնագործություններ ես անում.

1. Սա կինո է։
2. Սա լավ կինո է:
3. Սա Արմեն Խաչատրյանի կինոն է:

 Այն կլանում է հանդիսատեսին անմացորդ։ Իր արվեստով Արմենը միշտ փաստում է, որ կինո նկարահանելն ամենեւին էլ ամեն մէկի գործը չէ, քանզի այսօր յուրաքաչյուր ոք կարող է տեսախցիկը վերցնել, մեկնել անծանոթ մի վայր, հարցեր ուղղել բնիկներին եւ ներկայացնել հանրության ուշադրությանը որպես փաստավավերագրական ֆիլմ։ Հաճախ դա, զբոսաշրջիկներից զատ, մեծ հաջողությամբ անում են հեռուստալրագրողները։ Արմեն Խաչարյանի ֆիլմերը այդ շարքում չեն։ Նրա կինոն արթնացնում է հանդիսատեսի մեջ այն զգացմունքը, որը մենք ապրում ենք, օրինակ, Մարտիրոս Սարյանի կտավները դիտելիս: Կամ 17-րդ դարի հոլանդական նկարչությունը, որը մեծ հետաքրքրություն է դրսեւորում մարդու շրջակա միջավայրի եւ առարկայական աշխարհի հանդեպ։ Կամ Վերածնության շրջանին բնորոշ պարզունակությունը, այդ պարզունակության մերկացումը։

«Ինձ թուրք են ասում, հայ են ասում, բայց ես համշենցի եմ»

Հենց այս գեղագիտական մոտեցումն էլ հնարավորություն է ընձեռում բացահայտել համշենցիների ներաշխարհը, նրանց կապը այն հողի հետ, որը նրանց ծնել է, եւ որից կտրել նրանց անհնարին է, թէեւ եղեռնը նրանց ուղեկցում է դարեր շարունակ եւ չի սահմանափակվում 1915-ով։ Համշենահայերը քանի՛ ապրեն այդ հողերում, այնքան պիտի թաքցնեն իրենց ինքնությունը, որովհետեւ «նրանք հայ են», «նրանց տեղն այստեղ չէ», բայց Մուշում Սեւակ անունով հայը, իր տան մեջ Հայաստանի եռագույն դրոշի տակ ծալապատիկ նստած, «Մշո աղջիկ» երգն է երգում` ինքն իրեն նվագակցելով, եւ խոստովանում է, որ «Մշո աղջիկ այլեւս չմնաց», ուրիշ ազգերից ենք աղջիկ ուզում, բայց Արմենները, Գրիգորները, Սեւակները կան եւ կլինեն, որովհետեւ սա մեր հողն է», եւ այնքան զորավոր է այդ կապը հողի հետ, որ կարողանում է հաղթահարել ինքնության բացահայտման վախը։

Ինչո՞վ են տարբերվում Խաչատրյանի «Մենք կանք» ֆիլմի հայերը աշխարհի մյուս հայերից։ Ինչպես աշխարհի բոլոր հայերը, նրանք էլ տեղահնվեցին։ Ինչպես աշխարհի բոլոր հայերը, նրանք էլ եկեղեցիներում այրվեցին, մորթվեցին, հարազատներ եւ տներ կորցրեցին, բայց… նրանք չցրվեցին աշխարհով մեկ, այլ վերադարձան ու ծպտվելով մնացին իրենց հողի վրա` Մուշում, Վանում, Դերսիմում, Խոպայում, Արդվինում… Այնտեղ, ուր ամպերն իջնում եմ անտառների վրա, իսկ մարդիկ չեն ուզում 3000 մետր բարձունքի վրա գտվող յայլաներից իջնել ներքեւ։ Այնտեղ, ուր մարդը բնության անքակտելի մասնիկն է եւ աշխատելիս երգում է` ժպտալով անձրեւին, ձյանը, արեւին` ճանաչելով նույնիսկ արջի եւ գայլի իրավունքները, քանզի նրանք էլ իր պես բնության մասն են կազմում։ Դրախտ է, կարճ ասած, իսկ դրախտից, ինչպես գիտենք, մարդուն վտարում են, եւ դրախտում մնալու համար համշենցիները մեծ գին են վճարում։ Կյանքի գին։ Արժե նայել Արմեն Խաչատրյանի «Մենք կանք» ֆիլմը, ինչպես արժե նայել նաեւ նրա մյուս ֆիլմերը, քանզի եթե մենք էլ այսօր դէռ կանք, ապա շնորհիվ իսկական արվեստի, որովհետեւ արվեստն է մարդուն մարդ պահում երկրագնդի վրա, թե չէ կենդանիներից ոչինչով կտարբերվենք. պատահական չէ, որ մեր օրերում կենդանիներ են մարդկանց դեմքով աշխարհ գալիս կամ` հակառակը։

Ծովինար Լոքմագյոզյան

«Ակօս», թիւ 883