Կարո՞ղ ենք նշել հայ գրականությունից մի գրող

Էմել Գյուլջան

«Արաս» հրատարակչությունը 20 տարեկան է:

«Արաս» հրատարակչության աշխատակիցնե Թոմասյանի և Շեքերյանի հետ Գյավուր թաղից ճանապարհորդեցինք դեպի սփյուռքահայ գրողներ և հայ գրականություն: Ընթերցանության համար նախատեսված ցուցակը հայ գրականության բանալին է: Ներդրում է թուրք գրականությանմ մեջ…

Շրջվեք Թաքսիմի հրապարակից և քայլեք ուղիղ դեպի Թյունել: Ձեզանից ձախ կտեսնեք Հդիվյալ փալաս հյուրանոցը: Երբ աստիճաններով իջնեք, կտեսնեք 20-ամյակը նշող «Արաս» հրատարակչությունը:

1993 թ. սեպտեմբերին տեղծված «Արասը» ցայսօր հրատարակել է հայ գրականության վերաբերյալ 140 գիրք (40 հայերեն և 100 թուրքերեն):

Լավ, իսկ ինչպե՞ս անցան այդ 20 տարիները: Մեր գրադարանում, դասագրքերում հայ գրականությունն ի՞նչ տեղ է զբաղեցնում: Մեզանից քանի՞ հոգի կարող է վստահորեն 5 գրող թվարկել, որտեղի՞ց սկսենք ուսումնասիրել հայ գրականությունը:

Հրատարակչության հիմնադիրներից Եթվարդ Թոմասյանը կամ պարոն Թոմոն և խմբագիրներից Արարատ Շեքերյանը խոսեցին «Արաս» հրատարակչությունից և  հայ գրականությունից:

Ինչպե՞ս ծնվեց «Արաս» հրատարակչությունը:

Ե. Թոմասյան– 50 տարի առաջ Ստամբուլում հայերեն գրքեր հրատարակող հրատարակչություն կար: Սակայն երբ մենք հիմնում էինք, այլևս չկար: Լույս էին տեսնում միայն «Ժամանակ» և «Մարմարա» թերթերը: Հարկ եղած դեպքում «Մարմարան» իր սահմանափակ թվով աշխատակիցներով գիրք էր հրատարակում: Ես և ընկերներս կամավորական սկզբունքով աշխատում էինք: 

Հիշենք նաև Ռագըփ Զարաքօլուին: «Բելգե» հրատարակչությունը, «Մարենոստրումի շարքը» նախագծի շրջանակում, հրատարակում էր հայերենից ֆրանսերեն, անգլերեն թարգմանված գրքերի թուրքերեն տարբերակները: 1992 թ. Մկրտիչ Մարկոսյանն իր «Գյավուր թաղը» նորից թուրքերեն գրեց  և «Բեբեքուշ» հրատարակչությունում տպագրեց: Մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց:

Ահա նման մթնոլորտում կարիք կար տպագրել հայ գրողների ստեղծագործությունները: 1993 թ. առաջին անգամ տպեցինք «Գյավուր թաղը»:

Հրատարակչությունն ինչպիսի՞ մթնոլորտում է հիմնվել:

Ե. Թոմասյան– Որոշ ժամանակ առաջ «Քարդեշ թյուրքյուլեր» երաժշտական անսամբլն ու «Քալան Մյուզիքը» ևս նշեցին իրենց 20 ամյակը: Ասել է թե` կարևոր էին այդ տարիները: Պետությունը հայ բառը օգտագործում էր որպես հայհոյանք, իսկ շարքային մարդիկ հայերին չէին ճանաչում: 

Քաղաքացիական հարցերի վարչությունում մի կին հարցրեց ինձ, թե «օտարերկրացի՞ եմ արդյոք»: Միգուցե լավ նպատակով հարցրեց, քանի որ հայ լինելը վատ էր, քաղաքավարություն ցուցաբերելով` չհարցրեց՝ հա՞յ եք: Ահա նման պայմաններում որոշեցինք արվեստի և գրականության միջոցով մեր մասին պատմել:

Ա. Շեքերյան– Հրատարակչությունը հիմնադրվել է 1993 թ.` այդ խառը տարիներին, սակայն արձագանք է տացել 1990-ականների վերջին: Նույնիսկ 2000-ականներին եւրոպականացման, համեմատական ժողովրդավարացման գործընթացի միջով անցավ:  

Ցայսօր ո՞ր գրողը կամ գիրքն է ամենաշատը հետաքրքրության արժանացել:

Ա.Շեքերյան– Արևելքում և հարավ-արևելքում անհավատալիորեն շատ կարդում են Մարկոսյան: Դիարբեքիրի գրքի տոնավաճառի ժամանակ ամենաժողովրդականություն վայելող հրատարակչությունն ենք: «Գյավուր թաղը» 15 անգամ վերահրատակվել է: Նույնիսկ անօրինական է հրատարակվել` գրահենների կողմից:   

Իչնո՞վ եք պայմանավորում այսքան մեծ ժողովրդականությունը:

Ե. Թոմասյան– Վերջին տարիներին մի քիչ կոնյուկտուրայի հետ է կապված: Արդեն քրդական հարցի մասին խոսում, քննարկում են: Մարկոսյանն էլ դիարբեքիրցի է: Նրա պատմվածքներում անպայման քրդեր, ասորիներ, հայեր, եզդիներ, թուրքեր ու հրեաներ կան: Նրա պատմվածքներում յուրաքանչյուրն իրեն է տեսնում:

Այս 20 տարիների ընթացքում ինչպիսի՞ նեղություններ եք կրել, ի՞նչ հաճելի իրողություններ  են տեղի ունեցել:

Ե. Թոմասյան– Մինչև այսօր որևէ ճնշման չենք ենթարկվել, մեր գրքերը չեն հավաքել, դատական գործ չեն հարուցել: Սակայն չեմ կարող ասել, թե ինչու: Կինս՝ Փայլինը, և քույրս՝ Թագուհին, զբաղվում են վարչական և տեքստերը շարելու աշխատանքներով, սակայն խմբագրական, թարգմանչական և տպագրական աշխատանքներով զբաղվել ցանկացող երիտասարդ որակյալ կադրերի կարիք ունենք:

Ա. Շեքերյան- Այսօր շուկայում Արևմտյան լեզուներով կատարյալ թարգմանիչներ կան, սակայն հայերեն թարգմանիչներ չկան: Սա էլ հիմնական պատճառներից մեկն է, որ չենք կարողանում ընդլայնել մեր խմբագրական կազմը: Մեր հրատարակության հարցերով տնօրեն Արտաշես Մարգոսյանը ներառյալ 2-3 խմբագրից և 7-8 կամավորից  է բաղկացած մեր աշխատակազմը:   

Ե. Թոմասյան– Պատկերացրեք` այս հասարակությունն արդեն հազար տարի է` միասին է ապրում, մոտ 2 հազար հայատառ թուրքերեն գրականություն կա: Հայերը 1600 տարի այս աշխարհագրական շրջանում իրենց այբուբենով գրավոր մշակույթ են ստեղծել: Չնայած սրան՝ Թուրքիայի համալսարաններում հայոց լեզվի և գրականության դասընթաց չկա: Ամենաքիչը 50-60 տարի առաջ եթե այդ բաժինը բացվեր, նման խնդիր չէր լինի:

«Եթե աչքդ հանեմ, ինձ չես կարող տեսնել»

Դատավարություններից խուսափելու համար ինքնագրաքնության ենթարկվու՞մ եք:

Ե. Թոմասյան- Ոչ թե ինքնագրաքննություն, այլ ինքնավերահսկողություն կարող ենք ասել: Դարդերս ինքս եմ պատմում, սակայն եթե աչքդ հանեմ, ինձ չես կարող տեսնել: Գիրքը, որը մեր գլխին փորձանք կդառնա, չենք տպագրում: Սակայն տպագրած գրքերն էլ մկրատով չենք կտրում: Թարգմանության ժամանակ դժվարին ենթավերնագրերի վերաբերյալ քննարկում ենք կազմակերպում: Եթե նախադասությունը շրջես, որևէ խնդիր չի լինի:   

Ա. Շեքերյան- Ինքնագրաքննության հարցում առաջին խնդիրը գլխներիս գործ չսարքելն է, երկրորդն էլ՝ առանց պրոպագանդայի մեր խնդիրների մասին գրականության միջոցով պատմելը: Մենք կարևորում ենք ձևը: Չենք հետաքրքրվում գրքերով, որոնք գեղագիտական արժեք չունեն, շատ փոքրիկ քաղաքական հաշվարկներ են պարունակում:    

Օրինակ՝ վերջերս մեր տպագրած «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նախքան 1915 թ.» աշխատությունը 1992 թ. լույս է տեսել Ֆրանսիայում, և գիրքն այսպես է վերնագրված՝ «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նախքան ցեղասպանությունը»: Դրան ուշադրություն դարձրեցինք:

Վերջ ի վերջո գիրքը թերթի և ամսագրի պես հեշտ և մատչելի չէ, արագ չի սպառվում: Անհրաժեշտ է նաև հաշվի նստել հասարակության ընդհանուր նախապաշարմունքների, մտավոր զարգացածության հետ: Հատկապես այն դեպքում, եթե հայերի վերաբերյալ աշխատանքներ ես կատարում: Ըստ էության` մեր իրավիճակում գիրք տպագրելն ու վաճառելը ավելի շատ համոզել է:  

Ռոբեր Քոփթաշը պատմել էր այն նեղությունների մասին, որ քաշել էր Հրանտ Դինքը սույն գիրքը տպագրելու համար:

Ե. Թոմասյան- Հրատարակչությունը 20 տարի առաջ հիմնել ենք Հրանտ Դինքի հետ միասին: Երեք ամիս անց Հրանտն առաջարկեց շաբաթաթերթ հրատարակել: Ես էլ ասացի, որ չշտապենք: Շատ անհամբեր էր, թույլտվություն խնդրեց և հիմնեց «Ակօս»-ը:

«Ակօս»-ում այս գրքից հակիրճ բաժիններ են լույս տեսել: Եթե այդ հատվածները հետաքրքրություն առաջացնեին, գիրքը տպագրելու նպատակ կար: Սակայն շատ ճնշումների էր ենթարկվում: Այդ ժամանակ ցանկացավ, որ մենք տպագրենք, այդ իսկ պատճառով գիրքը մեր ձեռքն անցավ: Երբ Հրանտին սպանեցին, 3-4 տարի ձեռքներս չէր գնում, հետո մի օր արկղը բացեցինք և սկսեցինք աշխատել:

«Արաս» հրատարակչությունը տպագրության քաղաքականություն ունի՞:

Ե. Թոմասյան- Նյութական շահ հետապնդելու նպատակով չենք հիմնել: Կարևորում ենք բազմազանությունը:  Թարգմանում ենք և՛ իրանահայ կին գրողի վեպը, և թե՛ ԱՄՆ-ի պոստմոդեռն գրողի վեպը: Ե՛վ երգիծական, և՛ խոհանոցի վերաբերյալ գրքեր էլ ենք հրատարակում:

1913 թ. Մերզիֆոնում լույս տեսած հայերեն խոհարարական գիրք կա: 100 տարի անց Մերզիֆոնում քանի՞ տպարան կա և քանի՞ գիրք է հրատարակվում: Խոհարարական գրքերը միայն չեն բնութագրում, գրքեր են, որոնք ասելիք, հատուկ շրջանակ և ուղերձ ունեն: Ուզում են, որ երբ կերակուրներով հետաքրքրվող մեր ընթերցողների ձեռքն ընկնեն այս գրքերը, հասկանան, որ հայերն էլ իրենց նման մարդիկ են և 100 տարի առաջ ապրել են Մերզիֆոնում:    

Ա. Շեքերյան– «Արաս» հրատարակչության շարժիչը «դեպի հայ գրականություն բացված լուսամուտն է»: Հիմնադրման առաջին տասնամյակում հրատարակչությունն ավելի շատ պատմվածքներ, վեպեր և բանաստեղծություններ է տպել: Իսկ 2004-2005 թթ. հետո, երբ ծավալվեցին 1915 թ. քննարկումները, ի հայտ եկան 100 տարի առաջվա պատմության վերաբերյալ գրքերը: Իսկ այսօր արդեն փորձում ենք հավասարակշռություն պահպանել գրականության և պատմական ուսումնասիրությունների միջև:

«Նույնիսկ բանաստեղծությունների գրքերն են ինդեքսավորում»

Խմբագրության տեսանկյունից ինչի՞ն եք ուշադրություն դարձնում:

Ա. Շեքերյան- Մեր խմբագրական աշխատանքները գիրքը հարստացնելու ուղղությամբ են:  Նայում ենք, թե ի՞նչ կարելի է ավելացնել գրքին, ո՞ր հոդվածները կարող ենք դնել, ո՞վ նախաբան կարող է գրել: Ըստ էության` թարգմանության գործով ենք այստեղ, իսկ մեր գործը մահացածների հետ է: Օրինակ՝ եթե այդ գրողի մասին լսած չենք լինում, հրատարակության պատրաստելիս միգուցե և հավելյալ երեք գիրք ենք կարդում: 

Ե. Թոմասյան- Ընթերցողը կարիք չի ունենա նայել հանրագիտարաններում, փնտրել «google»-ում: Ըստ էության` չեն էլ կարող գտնել: Գյուղի տեղանվան հանդիպելիս ուսումնասիրում ենք թուրքերենը: Գրողի ծագման վերաբերյալ տեղեկություններ գտնելու համար ամիսներ շարունակ աշխատում ենք: Երբեմն մի բառի համար ամիսներ շարունակ սպասում ենք:   

«Ակօս»-ի գլխավոր խմբագիր Ռոբեր Քոփթաշը «Արաս» հրատարակչությունում 15 տարի աշխատել է: «Արասը» դպրոցի նման է, աշխատում են պատմություն, սոցիոլոգիա, գրականություն ուսումնասիրող ուսանողները: Ահա այսպես է հրատարակչությունը ոտքի կանգնում: Այստեղ յուրաքնչյուր գիրք «մեծացնում» է մեկին:

Հավանաբար շատ բծախնդրորեն եք մոտենում:

Ե. Թոմասյան– Ինդեկսավորում ենք նույնիսկ բանաստեղծությունների գրքերը: Որոշ ժամանակ առաջ հեռուստահաղորդման ժամանակ Քարին Քարաքաշլըն այս մասին խոսելիս ասաց, որ չի ցանկանում ինդեքս կիրառել: Մինչդեռ նախորդ բանաստեղծությունների գրքում դրել էինք: 

Անգամ «Վիրգյուլ» ամսագրում այս թեմայով քննադատություն եղավ: Այդ ընկերոջը նամակ ուղարկեցի: Եթե գրականության պատմություն մասնագետը ուսումնասիրություն է կատարում հայ բանաստեղծության մեջ Իշխանաց կղզիների վերաբերյալ, ողջ գիրքը կարդալու փոխարեն կնայի ինդեքսին, և գործը կհեշտանա:

Ա. Շեքերյան- Տարեկան 10 գիրք ենք կարողանում հրատարակել: Որակի չափանիշներ ունենք, մեր նպատակը որակն է, ոչ թե քանակը: Ուզում ենք, որ մեր կատարած աշխատանքը որակյալ լինի, ընթերցողները հաճույք ստանան և իրենց գրադարաններում պահեն: Եթե հայացք նետենք անցած 20 տարիներին, կարող ենք ասել՝ այս առումով մեր հրատարակչությունը կատարել է իր առջև դրած պահանջները: Շրջիկ գրավաճառների մոտ մեր հրատարակչության կողմից լույս ընծայված գրքերը շատ քիչ կարող եք հանդիպել:

«Աչըք» ռադիոյով (94.9) ինչպե՞ս եք պատրաստում հայ գրականության օրինակները:

Ե. Թոմասյան- 2012 թ. նոյեմբերից սկսած` Փայլինի հետ շատ հեշտությամբ գլուխ ենք բերում այս հաղորդումը: Գրքերի խմբագրության ժամանակ ձեռք բերած գիտելիքները բավարար են, որպեսզի այդ 20 րոպեն արդյունավետ օգտագործենք` մի բան էլ ավելի: Հաղորդումը հեռարձակվում է ուրաքանչյուր 15 օրը մեկ՝ հինգշաբթի օրը` ժամը 19.30-ին:

Երկու շաբաթ առաջ հաղորդման շրջանակում անդրադարձանք Վահրամ Մավյանի «Ամենուր հայ կա» գրքին: Այդ գիրքը տպագրության է պատրաստել Ռոբերը: Վստահ եմ, որ այդ ընթացքում անհրաժեշտ է եղել հավելյալ 3-4 հայերեն գիրք կարդալ:

Ինչպիսի՞ն է ձեր ընթերցողների պատկերը:

Ե. Թոմասյան- Ըստ գրողների և ժանրերի փոխվում է: Օրինակ՝ Գարեգին Դևեջյանի «Ձուկ և ձկնորսություն» աշխատանքը մեծ հետաքրքրությամբ կարդում են ձկնորսության սիրահարները: Այդ գրքից հետո եթե անգամ որևէ վարչապետ հայ բառը հայհոյանքի պես օգտագործի, այդ գիրքն ընթերցածի համար դա ոչինչ չի նշանակի:

Ա. Շեքերյան- Հիմնական ընթերցողներ ունենք: Հայերեն  և թուրքերեն պատմվածքները, վեպերն ու ուսումնասիրություններն ավելի շատ հայ համայնքն է կարդում: Իսկ մնացած դեպքերում պատկերը փոխվում է ըստ գրքի և հեղինակի: Օրինակ՝ «Ֆոտո Գալաթասարայ» գիրքը գնել են բազմաթիվ լուսանկարիչներ և արվեստի ներկայացուցիչներ: Հայերի վերաբերյալ պատմական գրքերը հասանելի են հստակ ինտելեկտուալ խումբ կազմող ազգությամբ ոչ հայ  հետազոռողների, ակադեմիական շրջանակներին:

«Եթե հայերեն երազ չտեսնեք, չեք կարող գրականություն ստեղծել»

Հայ գավառական գրականությունը և նոր սերնդի գրականությունը միմյանցից շա՞տ են տարբեր:

Ա. Շեքերյան- Այժմ ո՛չ գավառ է մնացել, ո՛չ էլ գավառական գրականություն: Վերջին ներկայացուցիչ Մկրտիչ Մարկոսյանն արդեն մի քանի տարի է` չի ստեղծագործում: Սփյուռքի հայերեն գրականությունը ևս նվազում է, որովհետև գրողները գրում են այն երկրի լեզվով, որտեղ ապրում են: 

Ըստ էության` հրատարակչությունում շատ հաճախ հանդիպող հարցերից մեկն էլ սա է, այժմ պատրաստում ենք  700 էջից բաղկացած «Հայ գրականության պատմություն» գիրքը, որը  կարող է այս հարցերին պատասխանել:

Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսորներից Գևորգ Բարդաքչյանն այս գրքում մանրամասն ներկայացնում է, թե 1915 թ. հետո թեմատիկան ինչպես է փոխվել, սփյուռքի կամ էլ Հայաստանի գրողներն ինչպիսի՞ գրական ստեղծագործություններ են ստեղծում: Գրքում բավականին լայն տեղ է հատկացված նաև 1500-1920 թթ. ծնված հայ գրողներին:

Ե. Թոմասյան- Գավառական հայ գրականության զարգացման մեջ կար նաև 1915 թ. ազդեցությունը: Դարասկզբին սփյուռքում հայտնվածներն ապրել են իրենց հուշերով: Այդ իսկ պատճառով էլ գավառական գրականությունն ինչպես սփյուռքում, այնպես էլ Հայաստանում երկար է գոյություն ունեցել: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հայ գրականության մեջ տարբեր թեմաներ սկսեցին առաջ քաշել:

Հայերենն ունի 2 ճյուղ՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն: Արևելահայերենով խոսում են Հայաստանում, իսկ արևմտահայերենով՝ Ստամբուլում և սփյուռքում: UNESCO-ի համաձայն՝ արևմտահայերենը վտանգված է: 

Գերիշխողի լեզվով գրելու վերաբերյալ ի՞նչ կարող եք ասել:

Թ. Թումասյան- Այսօր Թուրքիայում, բացի մի քանի գրողից, հայերեն գրող չկա:  Եթե հայերեն չես հայհոյում, երազ չես տեսնում, հայերեն գրականություն չես կարող ստեղծել: Հայկական դպրոցներում հայերենն արդեն դասավանդվում է որպես օտար լեզու: Երեխան երբ սկսում է սովորել դպրոցում, այն ընկալում է անգլերենի նման, որովհետև մայրենի լեզու չէ, տանը չեն խոսում: Նկարազարդ, գեղեցիկ գրքերն ամբողջովին թուրքերեն են: Նման պայմաններում ինչպե՞ս ստեղծագործել:

Ֆրանսիայում անգլիացիների համար էլ է նույն իրավիճակը: Գլոբալ աշխարհում փոքրամասնությունների համար տեղ չկա: Սակայն չպետք է հուսահատվել: Անհանգստացնում է այն, թե վաղվան ի՞նչ ենք փոխանցելու:

Այս 20 տարիների ընթացքում ինչպիսի՞ արձագանքներ եք ստացել:

Ե. Թոմասյան- Միշտ լավ արձագանքներ ենք ստացել: Ժամանակ առ ժամանակ գրքի տոնավաճառներում մանր-մունր անհարգալից վերաբերմունքի ենք արժանացել, սակայն համը չեն հանել: Մեր գրքերը գնում են նրանք, ովքեր տեղյակ են, հետաքրքրվում են:

Ա. Շեքերյան– Ծայրահեղականներին չի հետաքրքրում հրատարակչությունը: Օրինակ՝ վատ մտադրություն ունեցող լրագրողները «Ակօս» շաբաթաթերթն ավելի հեշտ կարողացան թիրախ դարձնել, «Ակօս»-ում լույս տեսնող հոդվածները քննարկումների առիթ հանդիսացան: Սակայն եթե խնդրո առարկան գիրք է, ապա հետաքրքրում է թուրքիացիներին, մտավորականներին և հայերով հետաքրքրվողներին:

Թուրքիայում հայ գրողների նկատմամբ հետաքրքրություն կա՞:

Ե. Թոմասյան- Թուրքերեն գրքերը 1000-1500 օրինակով ենք տպագրում, մեծավ մասամբ վերահրատարակում ենք: Եթե սպառվում է, նորից ենք տպագրում: Թուրքիայում նույն շոգենավի ուղևորներն ենք: Օրինակ՝ Յաշար Քեմալի «Ցախ Մեմեդ» ստեղծագործությունը Թուրքիայում մի քանի տարվա կտրվածքով որքա՞ն է վաճառվել: Սովետական Հայաստանում մոտ 20 հազար օրինակով տպագրվել է: Գյուղացիները ռաքըի սեղանի շուրջ ժամերով քննարկում էին հերոսների ոգին:

Ա. Շեքերյան- «Արաս» հրատարակչությունը Թուրքիայում տիրող մշակութային մթնոլորտից անկախ չէ: Այսօր Թուրքիայում եթե գրողը վաճառի 1000-2000 գիրք, համարվում է հաջողակ: Եթե այդպես մտածենք, ապա հայ գրողները ճանաչված են և ընթերցվում են:

Գրախանութները հետաքրքրվա՞ծ են, նախարարության գրադարանները ձեզանից մեծ քանակությամբ գրքեր գնու՞մ են:

Ա. Շեքերյան- Ստամբուլի գրախանութներում քաղաքական զգուշավորություն չկա: Սեկտորների հետ կապված խնդիրներ կան: Բուտիկ-հրատարակչությունների գրքերը որքա՞ն կարող են առաջին դարակների վրա մնալ: «Արաս» հրատարակչության գրքերը բեսթսելլերներ չեն:

Ե. Թոմասյան- Մշակույթի նախարարությունը, որոշակի ընթացակարգի համաձայն, որոշակի ժամանակում հրատարակված գրքերը գնում և բաժանում է գրադարաններին: Երկու տարի է` մեզանից էլ է գրքեր գնում:

«Միմյանց օտարացանք»

Մշակույթների փոխազդեցության գործընթացում գրականությունն ինչպիսի՞ դեր ունի:

Ե. Թոմասյան- Հրատարակեցինք «Հայ գրականության նմուշներ-1913» աշխատությունը: Այն ժամանակ հայ մտավորական Սարգիս Սրենցը հայ գրականության նմուշները թարգմանել է օսմաներեն: Եթե նայենք գրքի վերաբերյալ գովասանքի գրություններին, ապա կտեսնենք, որ թուրք մտավորականները բավականին հետաքրքրված են եղել: Եթե այդպես շարունակվեր, ապա այսօր միմյանց ավելի հեշտ կհասկանայինք: Հարյուրամյա հանրապետության ժամանակ արտագաղթ չէր լինի: Քաղաքացիական հարցերի վարչության աշխատակիցն էլ ինձ չէր հարցնի, թե արդյո՞ք օտարերկրացի եմ: Զինվորական ծառայության ժամանակ ոչ ոք զենքը չէր ուղղի իր հայ զինակցի վրա: Հրանտին այնտեղ՝ մայթի վրա, ոչ ոք գետնին չէր տապալի:   

Ա. Շեքերյան- Եթե մարդկանց գրադարաններում Դոստոևսկու, Տոլստոյի, Բոդլերի ստեղծագործությունների կողքին լինեին նաև թուրքերեն թարգմանված հայերեն բանաստեղծությունների գրքեր, ապա ասյօր ոչ միային հայ-թուրքական հասարակական հարաբերություներ կլինեին, այլև, ընդհանրապես, Թուրքիան լրիվ այլ տեղում կլիներ: Չնայած բազում դժվարությունների՝ փորձում ենք հրատարակել:

Եթե հրատարակչությունը ևս 20 տարի գործի, միգուցե Դոստոևսկու կողքին լինի նաև Մարկոսյանի, Զավեն Բիբերյանի «Հայրս Աշքալե չգնաց» աշխատությունը: Սա շատ բան կարող է փոխել:

Մի փոքր անձնական է, սակայն հայ, հույն և քուրդ գրականությունից մի փոքր կաղում եմ: Ինչո՞վ պետք է բացատրեմ:

Ե. Թոմասյան–Դասագրքրեում առկա թուրք գրողների գրաքննության մթնոլորտում Դուք մեղք չունեք: Ազգային կրթության մեղավորությունն է: Ըստ էության` դասագրքերում տեղ չի հատկացված հայ, հույն և քուրդ գրականությանը: Ընդհակառակը՝ հայերին վիրավորող արտահայտություններ կան: Ատելության և վրեժխնդրության ծորակները բացելով` մեզ միմյանց նկատմամբ օտար են դարձրել:

Ըստ էության` մարդիկ անհավատալի ծարավ են: Օրինակ՝ Դիարբեքիրի գրքերի տոնավաճառում, երբ Մարկոսյանն իր գիրքը մակագրում էր, ընթերցողներից մեկը ասելով, թե «արդյո՞ք երազ է», դիպավ Մարկոսյանի ձեռքին: Եթե Մարկոսյանի ստեղծագործությունները կարդաք, սիրեք, կցանկանաք դիպչել նրան: Շատ բնական իրավիճակը դառնում է անբնական: Սա էլ մի այլ տրավմա է:   

Ա. Շեքերյան– Այն, ինչ ասացիք, բնորոշ է ընդհանուր իրավիճակին: Բազմաթիվ մարդիկ կան, ովքեր հասկանում են, որ հայ գրականություն չգիտեն և նեղվում են: Պատմության գրքրերում էլ հայերն ու հույները թիկունքից դաշունահարող հասարակություններ են ներկայացված: Նման իրավիճակում դասագրքեր կազմելիս ո՞վ կներառի հայ գրողների ստեղծագործությունները, ո՞ր ուսուցիչը դասի ժամանակ կսովորեցնի:

Որտեղի՞ց պետք է սկսեմ:

Ե. Թոմասյան- Եթե անմիջապես լուսամուտ բացենք, կարող եք սկսել «Հայ գրականության նմուշներ-1913» գրքից: Կարող եք կարդալ «Հայրս Աշքալե չգնաց», «Գյավուր թաղ» ստեղծագործությունները: Եթե սև հումոր եք սիրում, ապա կարող եք կարդալ Երվանդ Օտյանի «Ընկեր Փանջունին», եթե արվեստի սիրահար եք, ապա՝ «Արշիլ Գորկի»: Եթե Ձեզ հետաքրքրում է, թե 1915 թ. ցեղապաշտության պատճառով Ադըյամանում ընտանիքը կորցրած հայ որբն ինչպես է ապաստանել Ֆրանսիայում և 1940-ական թթ. պայքարել նացիզմի դեմ, կարող եք կարդալ  Միսակ Մանուշյան: Կամ կարող եմ առաջարկել գրական տարբեր ուղղություններով ստեղծագործել փորձած Վիլիամ Սարոյան:   

Եթե դասագրքերում տեղ գտնեին նաև հայ գրողները, ի՞նչ կլիներ:

Ե. Թոմասյան- Այս երկիրը ժպտադեմ, երջանիկ երկիր կլիներ: Եթե դասագրքերում ընդգրկված լինեին ո՛չ միայն  հայ գրողները, այլև` Յաշար Քեմալը, մարդիկ կսովորեին այս աշխարհագրության վրա բուսած տասնյակ ծազիկների անունները կամ էլ կբնութագրեին մի ծաղիկ:

Դասագրքերն ընթերցած երեխաները երբ որ մեծանային ու իրենց սիրելիների հետ այդ ծաղիկների մասին խոսեին, դրանից ու՞մ վնաս կլիներ: Միգուցե կին-տղամարդ հարաբերություններում առկա այս կոպտությունն էլ է այդտեղից ծագում:

««Մյուսի» համար համընդհանուր առաջընթաց»

Այս պահին լրագրողներ, ուսանողներ, փաստաբաններ և քաղաքական գործիչներ կան բանտերում: Իրավիճակն ինչպե՞ս եք գնահատում:

Ե. Թոմասյան- Երբ մարդիկ իրենց կարծիքի, գրածի պատճառով չորս պատի մեջ բանտարկված են, կարելի՞ բան է: Այսպես ինչպե՞ս կարող ենք մեկս մյուսին հասկանալ: Օրենքն իշխողի կողմից է: Մինչդեռ օրենքը պետք է ճնշվածի կողմից լինի: Ըստ էության` իշխող ես: Եթե օրենքով էլ գլխիս նստես, ապա ապրելու հնարավորություն չեմ ունենա:  

Իսմայիլ Բեշիկչիին տարիներ շարունակ բանտում փակեցին: Ո՞վ շահեց: Կրկին գնում ենք նրա մատնանշած կետին: 

Դժվար է հասականալ իշխանությանը: Մեկ տարի առաջ ռմբակոծեցին, երիտասարդ երեխաների գլխին կրակ թափեցին: Երեք ամիս առաջ խոսք էր գնում Աբդուլա Օսալանին կախաղան բարձրացնելու մասին: Հիմա Օջալանի հետ լուծում են փնտրում: Ինչի՞ն հավատանք: Ամեն դեպքում խաղաղությունից երես չպետք է թեքել:

Ինչպե՞ս եք գնահատում օրակագ բարձրացրած խաղաղության գործընթացը:

Ա. Շեքերյան- Ավելի շատ թուրքերի և քրդերի միջև տեղի ունեցող քաոսային, քան թե խաղաղության գործընթաց է հիշեցնում ինձ: Երկու կողմն էլ մարդկանց շփոթեցնելու համար ձեռքից եկածն անում են: Մի կողմից` խաղաղությունից են խոսում, մյուս կողմից էլ` շարունակում են ռմբակոծել: Այլ կողմից էլ Իմրալըի հայտարարությունները երկու օրվա մեջ մամուլ են սպրդում… Մամուլում օրեր շարունակ քննարկում են, թե ով ում է հիմարացնում: Մինչդեռ խաղաղության կողպեք համարվող Աբդուլա Օջալանը հայերի, հույների և հրեաների մասին վրդովեցնող բաներ է ասել: 

30 տարի տևած պատերազմի վերջում հասունացած այս «խաղաղության գործընթացում» նկատում ենք, որ թուրքական պաշտոնական տեսակետների պարտադրանքի պարագայում 30 տարի շարունակ  անգիր անելու արդյունքում ծնվել է քրդական տարբերակ: Մի քանի նվաղ ձայներից բացի, ներառյալ նաև քրդական քաղաքականությունը, ոչ ոք չկանգնեց, չասաց` սխալ է, աղավաղված է:

Թ.- Այս ամենի հետ մեկտեղ, ամենաէական խնդիրը քրդական հարցն է: Եթե կարողանում ենք այս հրատարակչությունում գիրք տպել, եթե «Ակօս»-ը կարողանում է լույս տեսնել, դա արդեն իսկ գովելի է: 

30 տարի առաջ հայկական դպրոցի պետքարանում եթե խողովակ փչանար, վերանորոգելու համար աջ ու ձախ պետք է խնդրագրեր գրեին, հակառակ դեպքում ստուգողներ կգային: Ի՞նչ էինք անելու: Այդ կառավարիչները երեխաներին կղանքի վրա՞էին նստեցնելու:

Այժմ առաջընթաց կա: Սակայն ճնշվածների, մյուսների և օտար համարվողների համար համընդհանուր առաջընթաց է հարկավոր: Թուրքիայում եթե քրդական հարցը կարգավորվի, կկարգավորվի նաև հայերի, համասեռամոլների, բռնության ենթարկվող կանանց խնդիրները: Հակառակ դեպքում վերքը կրկին կարյունահոսի:

Փողոցում վատ վերաբերմունքի առժանացած համասեռամոլի խնդիրն իմ խնդիրն է: Հայկական ծագման պատճառով խտրականության ենթարկվողը չի կարող անտարբեր մնալ շաբաթ օրերին Գալաթասարայի հրապարակում հավաքվող մայրերի ցավին:  Եթե աշխարհին այսպես նայենք, ապա լավ օրերն առջևում են:

http://bianet.org/biamag/diger/144959-ermeni-edebiyatind

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net