Սվազի Գյուրունի հայերի 1915 թ. տեղահանությունը

Լ. Հեքիմյան

Նրա հարսը՝ Սիրանույշը, կրոնափոխ լինելու գաղափարին ընդդիմանում է՝ ասելով. «Ես իսլամ չեմ ընդունի»: Սիրանույշի սկեսուրը ողջ գիշերն անց է կացնում խրատներ տալով, ասում է` 4 երեխայի մոտ գոնե ցուցադրաբար իսլամ ընդունի: Հարսը նրան հնազանդվում է: Իսլամ ընդունելով` Գյուրյուն վերադառնալու համար առավոտ կանուխ ճամփա է ընկնում Էլբիստան, որը 12 ժամվա հեռավորության վրա է: Կեսօրին մոտ հասնելով Էլբիստան՝ բոլորը միասին գնում են քադիի մոտ: Քադին կանչելով մայր Հեքիմյանին` բացահայտ հարցնում է:

Հայերը սպասում էին, որ դաշնակից ուժերը առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթանակ են տանելու: Ահա հենց այդ պատճառով Գյուրյունի կրոնական առաջնորդ եպիսկոպոս Խորեն Դիմաքսյանը, շրջահայացություն ցուցաբերելով, կաթողիկոս Սահակ Խապայանի հրամանով գումարեց ժողով, որտեղ մասնակցում էին Գյուրյունի և շրջակայքի ողջ հայ գյուղացիների ներկայացուցիչները: Երկար քննարկումներից հետո որոշվեց չեզոք դիրք գրավել, թուրքական կառավարությանն ամեն կերպ աջակցելով՝ հավատարմորեն ծառայել:

Չնայած հայերի որդեգրած այս կառուցողական կեցվածքին՝ որոշ ժամանակ անց թուրքական ատյաններն ամենուր միջնորդներ ուղարկեցին, որպեսզի փողոց առ փողոց շրջեն և քրիստոնյա բնակչությանը, ասինքն՝ հայերին, հայտարարեն, որ 48 ժամվա ընթացքում անհրաժեշտ է հանձնել զենքերը, հակառակ դեպքում սպառնում էին կախաղան բարձրացնել:

Զենքերը հավաքելու ժամանակ եղան ձերբակալություններ, որոնց հետևեցին աքսորները: Միջնորդները հայտարարում էին, որ այն մուսուլմանները, ովքեր իրենց տներում քրիստոնյաների են թաքցնում, նույն ձևով կախաղան են բարձրացվելու: Նմանատիպ խսիտ հրամանի համաձայն՝ հայերը պետք է պաշտոնական մարմիններին հանձնեին նաև իրենց բեռնակիր անասուններին: Աքսորի քարավաններից հետ մնացողները ևս պատժի էին արժանանում: Գյուրյունի հայերը վախի և տագնապի մեջ լքեցին իրենց տները՝ բռնելով տաժանակիր աքսորի ճամփան: Հայ ընտանիքներն արդեն իրենց ունեցվածքի տերը չէին, նրանց թուրք հարևանները գալիս և վերցնում էին այն, ինչ ցանկանում էին՝ վճարելով իրենց ցանկացած գինը: Օրինակ՝ պարարտ կովի համար բազմաթիվ վայրերում վճարում էին 5 ղուրուշ:

Աքսորից առաջ հեղձուցիչ մթնոլորտ էր ստեղծվել: Իրավասուների թողտվությամբ տարատեսակ բռնություններ էին կատարվում: Քաղաքական կուսակցությունների անդամ հայերը սպանվելուց առաջ սարսափելի կտտանքների էին ենթարկվում: Դաշնակցական Վարդան Չըղլըյանին սպանելուց առաջ ոտքերը պայտել էին  և քարերով ու մահակներով ծեծելով սպանել: Շղթայակապ դատապարտվածներին կտրականապես արգելված էր կապ հաստատել դրսում գտնվողների հետ: Նույնիսկ թույլ չէին տալիս, որ նրանց մերձավորներն ուտելիք բերեն: Շղթայակապ հայերին կտտանքների ենթարկվելուց հետո օրը ցերեկով տանում էին կոտորածների վայրեր: Սպանության վայրը 2-3 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սազին բողազն էր, որտեղ նախկինում գյուրյունցի հայերին կազմակերպված կերպով տարել էին կոտորելու:

Նույն ձևով հատուկ քարավանով այնտեղ տարան Գյուրյունի հոգևոր առաջնորդ եպիսկոպոս Դիմաքսյանին և նրան ուեկցող քահանաներ Հեսու Վարդապետյանին, Սահակ Զեյթունցուն, Ադդե Մանուկյանին, Իգնատիոս Պանյանին, բողոքական քահանա Պետրոս Մուղալյանին և Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու հովվին: Բոլորն էլ հասկանում էին, որ կոտորած է սկսվելու, հրամանների և դրանց կիրառման ականատեսն էին դառնում:

Հանկարծ բարձր ձայն լսվեց: Գյուրյունից հայտնի այգեգործ Քարաջա ընտանիքից Ավետիսը դահճապետ Շաքիրից խոսքի իրավունք պահանջեց: Նրան ստորացնելով՝ խոսքի իրավունք տվեց: Ավետիքն ասաց. «Հիմա ենք հասկանում, որ ոչ միայն մեզ, այլ ողջ հայ ժողովրդին եք ոչնչացնելու, սակայն չարաչար սխալվում եք: Հայ ժողովուրդը հավիտյան ապրելու է, ձեզ դատելու համար գետնի տակից դուրս է գալու, կրկին վերածնվելու է: Հիմա կարող եք անել այն, ինչ անելու եք, մեր ձեռքն ու ոտքը կապված է»: Այդ նույն պահին հոգևոր առաջնորդը մի բուռ հող վերցրեց, որպես վերջին օրհնություն շպրտեց բոլորի առաջ և շրջվելով կապիտանի կողմը՝ ասաց. «Այժմ կատարեք ձեր պարտականությունը, պատրաստ ենք»:

Այնտեղ ներկա գտնված ոստիկանների համաձայն՝ կոտորածը կես ժամից ավել չի տևել: Նախ` բոլոր զոհերին կողոպտում են, այնուհետև սկսում սպանել: Ոմանց դեռևս ողջ-ողջ լցնում էին նոր փորված փոսերը: Դահճապետ, անմիջապես հոգևոր առաջնորդի մատը կտրելով, վերցրել է մատանին:

Կոտորածն ու աքսորը ամենուր ուղեկցվում էր կողոպուտով: Եկեղեցիներում դպրոցներում, տներում ոչինչ չէր մնացել: Ինչպես պատմում են վկաները, Գյուրյունի Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու թանկարժեք սուրբ գավաթը, պաշտոնական կոտորածից 3-4 օր չանցած, տեսել են կայմակամի տանը. նրա կինը օգտագործել է որպես թանկարժեք անոթ:

Աքսորված գյուրյունցիների մեծ մասը Բիրեջիքի և Նիզիփի ճանապարհին կողոպտվել, քաղցած և ծարավ մնացել են լեռներում: Նրանցից ոմանք, հասնելով վերոհիշյալ վայրեր, հիվանդությունից, քաղցից և չքավորությունից մահացել են: Հեքիմ ընտանիքից «Սևոն»՝ Պողոսը, որպես զինվորական հմուտ դերձակ, ձերբակալվել է Գյուրյունում: Նրան ասել են` եթե ուզում ես մնալ, ստիպված ես իսլամ ընդունել, նա էլ ստիպված առաջարկն ընդունել է՝ ստանալով Լութֆի անունը: Դեպքից հետո դիմում է կայմակամին՝ խնդրելով աքսորյալների քարավանից զատել ընտանիքի անդամներին և իսլամ ընդունել տալուց հետո վերադարձնել: Կայմակամը, առաջարկն ընդունելով, հրամայում է երկու ոստիկանի` հասնել քաղաքը լքաց աքսորյալների քարավաին, 8 հոգուց բաղկացած Հեքիմյան ընտանիքին տանել Էլբիստանի մոտակա դատարան և իսլամ ընդունելուց հետո նրանց վերադարձնել Գյուրյուն: Երբ երկու ոստիկանը հասնում են Էլբիստան, իմանում են, որ քարավանը քաղաքից 8 կմ հեռավորության վրա է: Երբ մի քանի ժամ հետո հասնում են քարավանին, հաստատում են իրենց տրված ցուցակի անունները: Նախ հանդիպում են ծանր վիրավոր Հեքիմյան Ալմաստին, ով ներքնաշորերով է եղել: Ոստիկանները համաձայնության մասին պատմում են և կարդում ցուցակում գրված անունները՝ Էլմաս Հեքիմյան, Ասատուր Դադուրյան, Ավետիս Պետրոսյան, Սիրանուշ Հեքիմյան և իր չորս երեխաները:

Հարսը՝ Սիրանույշը, կրոնափոխ լինելու գաղափարին ընդդիմանում է՝ ասելով «Ես իսլամ չեմ ընդունի»: Սիրանույշի սկեսուրը ողջ գիշերն անց է կացնում խրատներ տալով, ասում է, որ 4 երեխայի մոտ գոնե ցուցադրաբար իսլամ ընդունի: Հարսը նրան հնազանդվում է: Իսլամ ընդունելով` Գյուրյուն վերադառնալու համար առավոտ կանուխ ճամփա են ընկնում Էլբիստան, որը 12 ժամվա հեռավորության վրա է: Կեսօրին մոտ հասնելով Էլբիստան՝ բոլորը միասին գնում են քադիի մոտ: Քադին կանչելով մայր Հեքիմյանին` բացահայտ հարցնում է.

-Կի՛ն, իսլամ ընդունու՞մ ես:

-Այո՛, քադը՛ էֆենդի:

-Անունդ ի՞նչ է:

 -Էլմաս:

-Մենք էլ ունենք Էլմաս անուն: Դու այստեղ նստիր, ծերացած գայլը ոչխար չի դառնա, սակայն այս երեխաները լավ մուսուլման, լավ մարդ կդառնան:

Երկրորդը կանչում է Ասատուր Դադուրյանին:

-Որդի՛ս, իսլամ ընդունու՞մ ես:

Այո՛, պարո՛ն:

-Անունդ ի՞նչ է:

-Ասատուր:

-Այսուհետ Իսմայիլ կլինես,- ասելով՝ նրան էլ է նստացնում:

Այնուհետև կանչում է Ավետիսին:

-Որդի՛ս, իսլամ ընդունու՞մ ես:

-Այո՛, պարոն,- պատասխանելով՝  նա էլ դառնում է Մեհմեդ:

Հերթը հասել էր 4 երեխաների մայր, երիտասարդ հարսին:

-Աղջի՛կս, դու էլ ընդունու՞մ ես իսլամ:

-Ո՛չ, պարո՛ն, ո՛չ,- պատասխանում է Սիրանույշը:

Քադին, կանչելով ոստիկաններին, պատվիրում է այս կնոջը, երեխաների հետ միասին, տանել և հանձնել աքսորի հարցերով զբաղվող տնօրենին:

Սիրանույշն ու զավակները դարձյալ առանձնանում են մյուսներից: Հայ մայրը պահպանում է հոգևոր արժեքները:

Ոստիկանները կրոնափոխ եղածների մոտ են վերադառնում և նրանց հետ միասին ճանապարհ ընկնում դեպի Գյուրյուն: Ճանապարհին ականատես են լինում սարսափելի տեսարանի. մահացած հայ մոր վրա կռացած մանուկը ծծում է մահացած մոր ստինքը: Ոստիկաններից մեկն անգամ խիստ  է տխրում, ձին կանգնեցնելով` գիրկն է առնում մանկիկին և ասում.

-Այս երեխային տանելու եմ Գյուրյուն և որդեգրեմ:

Շարունակում են ճանապարհը, սակայն բոլորն անտրամադիր էին: Կարծես կիսամեռ լինեին: Վերջապես ողջ-առողջ հասնում են Գյուրյուն: Ոստիկանը նախ երեխային տանում է թլպատելու: Մայր Հեքիմյանն էլ իրեն ուղեկցողների հետ գնում է վարպետ Լյութֆիի մոտ: Անցնում է 8-9 ամիս, սակայն քարավանին միացած Սիրանույշից և երեխաներից ոչ մի լուր չկար: Օրերից մի օր 2 տողանոց թուրքերեն նամակ են ստանում, որտեղ ասվում է, որ բոլոր Հեքիմյանները, բացառությամբ մոր անունը կրող փոքրիկ Սիրանույշից, մահացել են: Նա էլ հիվանդ է, և օրերը հաշվված են:

Տիկին Ալմաստը նամակն առնում և գնում է հարևան Ահմեդի մոտ և նրան նամակը նորից կարդալ տալով՝ ասում.

-Ահմե՛դ, մեռնեմ քեզ, Աստծո սիրուն, գնա այս փոքրիկին փրկիր և ինձ հասցրու:

Ահմեդի աչքերը լցվում են, նա բոլորին ճանաչում էր, նույն փողոցում էին ապրել:

-Էլմաս քույրիկ, ինչպե՞ս կատարեմ ասածդ, ընտանիքիս ապրուստը ապահովելու համար ստիպված եմ աշխատել:

Մայր Հեքիմյանը վազում է տուն և իր ողջ ունեվածքը՝ 29 մեջիդիեն, հավաքելով տալիս է Ահմեդին:

Վերցրու, քոնն են, միայն թե գնա իմ մինուճարին բեր, ինձ հասցրու, միայն նա է ողջ մնացել:

Ահմեդը շատ է ազդվում, չի ցանկանում մերժել, սակայն շատ վտանգավոր էր: Անհնար էր ուղիղ ճանապարհներով գնալ, ամենուր հսկիչներ կային, վախենում էր ձերբակալվելուց: Միայն անտառների միջով կարելի էր անցնել: Սակայն որոշում է ճանապարհ ընկնել:

-Ես կփրկեմ այդ երեխային, Ալմա՛ստ քույրիկ: Մեկ ամիս անց անպայման ինձ Սիրանույշի հետ կտեսնես:

Ահմեդը, բազում դժվարություններ հաղթահարելով, հասնում է Նիզիպ, որտեղ փոքրիկ աղջնակին վերքերի մեջ է գտնում: Աղջկա մազերը կտրում է, գլխին ֆես է դնում, անունն էլ դնում է Մեհմեդ: Անսպասելի իրավիճակներից խուսափելու համար էլ աղջկան պատվիրում է ինքնությունը չբացահայտել:

Լեռներով ու ձորերով անցնելով` 34 օր անց հասնում են Գյուրյուն: Տանը մոտենալուն պես Ահմեդը թաքնվում է մի անկյունում և պատվիրում, որ փոքրիկ Սիրանույշը մտնի տուն: Աղջիկը երկյուղով մոտենում է տանը: Ալմաստ քույրիկը տեսնելով, որ մուրացիկ մի տղա մոտենում է իրենց տանը, հեռվից թուրքերեն ասում է.

 –Զավա՛կս, ներս մի մտիր, եթե հաց ես ուզում, կտամ:

Սակայն Սիրանույշը նրան չի լսում և առաջ է գնում:
Ալմաստ քույրիկը ջղայնանում է, գոռում.

-Դադու՛ր, արագ արի, մի մուրացիկ երեխա է եկել, չի հասկանում, տես ո՞վ է, ի՞նչ է ուզում:

Դադուրը դուրս է վազում, և երբ աղջիկը մոտենում է, լեզուն կապ է ընկնում:

Տատի՛կ, տատի՛կ, արի տես, աչքերը Սիրանույշի աչքերին են նման…

Տատիկը վազելով գալիս և փաթաթվում է երեխային: Չորս թոռներից մեկը փրկվել էր: Շատ չանցած Ահմեդն էլ է ներս մտնում: Աչքերը փայլատակում էին, լավ գործ էր կատարել: Ալմաստ քույրիկը չգիտեր, թե ինչ է անելու: Վերագտնված երեխան դառնում է 5-6 տարեկան: Նրա հասակակիցները, իրենց ծնողներից լսելով, որ  նա գյավուրի երեխա է, միշտ վիրավորում էին: Երբեմն փոքրիկը գնում է տատիկի մոտ և թուրքերեն հարցնում.

-Ալմա՛ստ քույրիկ, ես գյավուրի ծնու՞նդ եմ:

-Ո՛չ, զավա՛կս, դու մուսուլման ես,- պատասխանում էր տատը:

Հայերի նկատմամբ այս հայհոյանքները մշտապես հնչում էին, թեև մնացել էր մի քանի տուն, որոնց մեծ մասն իսլամ էր ընդունել: Նույնիսկ թուրքական բանակում ծառայողների նկատմամբ էին նման վատ վերաբերմունք ցուցաբերում:

Որոշ ժամանակ անց, նման մշտական վիրավորանքներին չդիմանալով, հայ դասալիք զինվորներն սկսում են թաքնվել  Ալմաստ քույրիկի տանը: Տարեց կինը, չդիմանալով թախանձանքներին, նրանց ընդունում էր: Նրանց թիվը հասնում է 26-ի: Երբ երկար ժամանակով էին մնում, դժվարանում էր նրանց ուտելիքով ապահովել: Մի օր ոստիկանության հրամանատարը լսում է, որ Ալմաստ քույրիկն իր տանը դասալիքների է թաքցնում: Անմիջապես 5 ձիավորի հետ գալիս է` իրավիճակը տեղում պարզելու: Երբ հասնում են Ալմաստ քույրիկի տուն նա, քթի տակ երգելով, դրսում բուրդ է չփխելիս լինում: Հրամանատարը, մոտենալով նրան, ասում է.

-Ալմա՛ստ քույրիկ, լսել եմ, թե դասալիքների ես թաքցնում, ճի՞շտ է:

Ալմաստ քույրիկի աչքերը լցվում են, սակայն իրեն կառավարելով` առանց մտածելու շատ խելացի է վարվում:

-Պարո՛ն հրամանատար, ես իսլամ ընդունած այրի եմ, ես ի՞նչ գործ ունեմ զինվորի, դասալիքների հետ: Վերցրու բանալիները, գնա ստուգիր,- ասելով` բանալիները արիաբար և ալեկոծված սրտով նետում է ձիու ոտքերի առաջ:

Հրամանատարը, տեսնելով տարեց կնոջ հանգիստ կեցվածքն ու խոսելու տոնը, շրջվում է ուղեկիցների կողմն ու ասում.

-Դե շրջվեք և գնացեք, այս տանը ո՛չ զինվոր կա, ո՛չ էլ դասալիք:

Ինքն էլ հետևում է նրանց:

Ալմաստ քույրիկը, ներս մտնելով, իր տանը թաքնված հյուրերին ասում է.

-Զավակնե՛րս, այս անգամ փրկվեցինք, սակայն այլևս այսպես չի կարող շարունակվել: Ամեն գիշեր մի ճար պետք է գտնեք ու հեռանաք: Հակառակ դեպքում վաղ թե ուշ կգան ինձ էլ ձեզ հետ կտանեն: Որդուս էլ եթե տանեն, երեխաները փողոցներում կմնան: Բոլորիս վիճակը շատ անմխիթար կլինի:

Տանն պաստանած երիտասարդներ, ամեն երեկո մի ճար գտնելով, հեռանում և այլ տեղ էին թաքնվում: Ըստ էության` իրենք էլ էին հասկանում, թե ինչ իրավիճակում են հայտնվել: Չէին ցանկանում քանդել Ալմաստ քույրիկի բույնը: Նա այդ ձևով ուրիշներին էլ կարող էր օգտակար լինել:

Դրանից մի քանի օր անց գողերը մտնում են Ալմաստի տունը թալանելու: Ձայներ լսելուն պես Ալմաստ քույրիկը թուրքերեն գոռում է.

-Թորո՛ս, Մարկո՛ս, տունը գող է մտել, արագ զենքերը վերցրեք, եկեք:

Գողերը լսելով սարսափահար փախչում են: Ալմաստ քույրիկն այս իրավիճակից էլ է դուրս գալիս: Ըստ էության` տանը ո՛չ Թորոս կար, ո՛չ էլ Մարկոս:

Մայր Հեքիմյանի տունը մշտապես դժվարությունների առաջ է կանգնած եղել: Պայմաններն իրոք շատ ծանր էին, սակայն նրանք գոյատևելու համար ջանք ու եռանդ չէին խնայում: Ալմաստ քույրիկը կորցրեց վարպետ Լյութֆիին: Նա ծանր հիվանդացավ, որոշ ժամանակ անկողնուն գամված մնալուց հետո մահացավ: Տարիներ անցան փոքրիկ Սիրանույշը մեծ աղջիկ դարձավ, թուրքերն ուզում էին նրան իրենց երեխաներից մեկի հետ ամունացնել: Իսկ Ալմաստ քույրիկին ասելով` «Դու իսլամ ես ընդունել, սակայն հայերեն ես աղոթում», երկու անգամ ձերբակալեցին:

Ողջ այգին ձեռքից վերցրել են՝ թողելով միայն մի սենյակ և մեկ թթենի: Նրանից շարունակ հարկ են պահանջել՝ ասելով` «Զավակներն օտարահպատակ են դարձել»: Այդ ընթացքում, ըստ էության, Դադուրը ճար էր գտել ու տեղափոխվել Ամերիկա: Վերջապես 1923 թ. Ալմաստ քույրիկը թոռան՝ Սիրանույշի հետ լքում է Գյուրյունը, որոշ դժվարություններ կրելով` հասնում է Հալեպ, որտեղ վերագտնում են խլած ազատությունը:

Հալեպից գնում են Բեյրութ, որտեղից Ալմաստ քույրիկի երկու որդու՝ Լևոնի և Հովհաննեսի օգնությամբ գնում են Ամերիկա՝ Բոստոն, որտեղ էր նաև Սամվել Բոջիկյանը, ում ժամանակին` դասալիք եղած ժամանակ, ապաստանել էր Ալմաստը: Նա շատ վաղուց էր հաստատվել Ամերիկայում: Ալմաստ քույրիկի հետ նամակագրական կապ էր պահպանել, հաճախակի նվերներ էր ուղարկել: Այժմ Բոջիկյանը մահացել է, իսկ մայր Հեքիմյանը մահացել է 1941 թ. Նյու Յորքում:

Ալմաստ քույրիկy ծանր, սակայն հպարտ կյանք է ապրել: Իր պատմած բոլոր պատմություններում մշտապես շեշտում էր, որ թուրքերը Գյուրյունի Սուրբ Աստվածին վեհաշուք եկեղեցին վերածել էին բանտի: Սա էլ թուրքական ատյանների «լավ» կիառումներից մեկն էր: Պատմությունը երբեք չի ներում ոճրագործներին և ավերիչներին:

http://www.aykiridogrular.com/haber-1360-Sivas-Gurun-Ermeni lerinin-Techiri-1915.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը