«Մշակութային մոդելները» որպես ամբոխի վարքի կազմակերպման ազդակներ` Հայոց ցեղասպանության համատեքստում

Հասմիկ Գրիգորյան

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կրտսեր գիտաշխատող

Մինչև 1920-ական թթ. գիտական շրջանառության մեջ էր այն տեսությունը, որ մարդկային բնությունն (բնազդն) է ձևավորում մարդու վարքը, իսկ 1930-ական թթ. բիհեվիորիստներն առաջ քաշեցին այն տեսակետը, որ մարդկանց վարքի կազմակերպման հիմքում ընկած է մշակույթը` որպես մարդկային վարքի պատճառային ենթատեքստ¹: Արդյոք մշակութային միջավայրում առաջացած սահմանային իրավիճակներում հասարակության հասարակ անդամն իր վարքը կազմակերպում է հիմնային բնազդներով առաջնորդվելո՞վ, թե՞ մշակութային միջավայրն է պայմանավորում այն: Ինչպե՞ս է անհատը հասարակության խաղաղ անդամից վերածվում մարդասպանի և մասնակից դառնում զանգվածային բռնություններին, և ի՞նչ դեր են կատարում դրանում սոցիալիզացիայի ընթացքում յուրացված «մշակութային մոդելները»:

Ինչպես պատմության մեջ բոլոր հեղափոխությունները, պատերազմները և կոտորածները, այնպես էլ Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ իրականացված ցեղասպանությունն սկսվեց ոչ թե զենքով, այլ հայտնի խոսքային ձևաչափումներով: Ժողովրդական զանգվածների վարքը կազմակերպելու և ցեղասպանությանը մասնակից դարձնելու համար իշխանություններն օգտագործում էին «մշակութային մոդելները» (հիմնակնում յուրացվում են սոցիալիզացիայի ընթացքում) որպես քարոզչության ենթատեքստ և ստեղծում այնպիսի հոգեբանական մթնոլորտ, որում անհատները կորցնում են առանձնահատուկ ընդունակությունները և արմատապես վերափոխում իրենց վարքը: Դեռևս 1890-ական թթ. սկսած թուրքական ազգայնական շարժումը, որը քաղաքական բնույթ ստացավ   1904թ. Յուսուֆ Աքչուրայի` «Քաղաքականության երեք ձևերը» հոդվածով, զուգակցվում էր երեք կարևոր գործոններով` նվաճողական բարդույթ, թերարժեքության բարդույթ, թշնամու կերպարի ստեղծում: Այն հանգեցնում է victimisation-ի` ընտրված զոհի ոչնչացմանը<sup>2</sup>: Օսմանյան կայսրությունում ստեղծել էր այնպիսի անկայուն մթնոլորտ, որի պայմաններում հեշտ էր ձևավորել այն գաղափարը, որ հայերը ներքին ամենավտանգավոր թշնամիներն են: Այն հանգամանքը, որ հայերը զինվորական ծառայության չեն ենթարկվում, ավելի լավ են իրենց դրսևորում առևտրում, կազմում են օսմանյան բյուրոկրատիայի մեկ երրորդ մասը, օգտագործվում էր իշխանության կողմից` հայերի նկատմամբ վրդովմունք առաջացնելու համար: Դեռ Աբդուլ Համիդ II հայտարարեց, որ «հայերը դեգեներատ համայնք են…մշտապես շողոքորթ…»³: Ներշնչանքը գործում է այնպիսի պայմաններում, երբ առկա են գաղափարներ, զգացողություններ, որոնք բացատրություն և տրամաբանություն չեն պահանջում, բայց ստեղծում են խմբային հավաքական մտածողություն, ինչն էլ իր հերթին էապես տարբերվում է անհատականից: Ամբոխի գործողությունները բոլոր ժամանակներում և տարբեր երկրներում կրկնվում են ստերիոտիպերով: Որպեսզի հասարակության անդամները համախմբվեն և մասնակից դառնան զանգվածային անկարգություններին կամ կոտորածներին, անհրաժեշտ է, որ առաջնորդը հասարակության մեջ ունենա հեղինակություն, ընկալվի որպես փրկիչ, օժտված լինի միֆական ուժով և ամբոխի մեջ հավատ արթնացնելու համար բուռն հավատա իր քարոզած գաղափարին: Այսպիսով, Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրության տարածքում հայերի ցեղասպանությունը ծրագրավորող անհատները միֆեր էին ստեղծում ոչ միայն Մեծ Թուրանի վերաբերյալ, այլև իրենց անձի շուրջ: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության երկրորդ քարտուղար Բեհաէդդին Շաքիրն իր ու իր գործընկերներին համեմատում էր Քրիստոսի, Մովսեսի, Մուհամեդի հետ⁴: Այսպիսով, տեղի է ունենում սուպերէգոյի փոխակերպում առաջնորդի կերպարի⁵: Նույնիսկ ոչ սահմանային իրավիճակներում գտնվող մշակութային միջավայրում անհնար է պատկերացնել խմբային կյանքն առանց հեղինակային կողմնորոշման: Վերջինս պայմանավորվում է նաև հասարակության ավանդական ուղղահայաց կառուցվածքով:

Ամբոխի վարքը կազմակերպելու համար ազդակ հանդիսացող «մշակութային մոդելներից» մեկը «օտարի» կերպարի շուրջ պաթոգեն գործողություն պարունակող միֆական տեղեկատվությունն է: Ագրեսիվ վարքի կազմակերպման համար կարևոր է այն, թե ինչպես է «օտարի» կերպարը տեղավորվում կոտորածներ իրականցնողների աշխարհընկալման մեջ: Օսմանյան կայսրության մահմեդական մշակութային միջավայրում հայերն ընկալվում էին որպես «թշնամի», որը բնորոշող ամենատարածված տեքստերից են` «ոչ մարդ», «մակաբույծներ», «անհավատներ»-(գյավուր), «շարժվող իրեր», «թափառական հրեաներ», «ռայա»: Այս կոչումները հանդես էին գալիս ոչ թե որպես տեքստեմա, այլ իրականությունն արտահայտող մոդել, մշակույթի գոյության ձև, պատմական ժամանակաշրջանի արտադրանք, անհատի հոգեկան վիճակի արտահայտություն⁶: Անգլիացի հետազոտող Կ. Մ. Մաքկոլի հետևությունն այն է, որ մուսուլմանները ռայային չեն ճանաչում որպես նույն մարդկային ցեղին պատկանող անձ, ինչպիսին իրենք են, նրանց սեփականությունը, կյանքն ու կանանց համարում են իրենց օրինական ավարը⁷:Նույնն է վկայում նաև Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրությունում ամերիկյան դեսպան Հ. Մորգենթաուն⁸:

Նմանօրինակ տեքստերը դառնում են հայտնի լոզունգներ, որոնց միջոցով կազմակերպիչ ուժերը հաղորդակցության մեջ են մտնում ժողովրդական զանգվածների հետ: Ինչպես հայտնի է, հաղորդակցության ընթացքում մի մասնակիցը ձգտում է որոշակիորեն փոխել զրուցակցի վերաբերմունքն որևէ օբյեկտի նկատմամբ, ինչն էլ իր հերթին կարող է հանգեցնել վարքի վերակազմակեպման:

Ժողովրդական զանգվածներին համախմբող մշակութային մոդելներից է նաև Հայրենիքի գաղափարը: 1910 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Սալոնիկում 13 օր տևած Իթթիհադի համագումարի կարգախոսն էր «Թուրքիան միայն թուրքերի համար»: Առաջ քաշելով «Ետ դեպի Թուրան» լոզունգը` թուրք շովինիստները հանդես էին գալիս թուրքական հին սովորությունների վերականգման օգտին: Հատկապես Զիյա Գյոքալփը «Թուրան» բանաստեղծության մեջ խնդրում է աստծուն թուրքերին վերադարձնել «ոսկե դարաշրջանը», որպեսզի «թուրքերի հայրենիքը լինի միասնական… »<sup>9:</sup> Դեռևս 1911թ. նա գտել էր այն հարցի պատասխանը, թե որն է լինելու թուրքերի նոր հայրենիքը: Ըստ նրա` այդ հայրենիքը ո՜չ Թուրքիան էր, ո՜չ Թուրքեստանը, այլ` Թուրանը: Թուրանի սահմանները պետք է ձգվեին այնքան հեռու, որքան տարածվում էին թուրքերենը և թուրքերի քաղաքական մշակույթը¹⁰:

Վաղ անցյալում «ոսկե դարի» որոնումը, նախնիների գովքը պատմաբան Շնիրելմանն անվանում է «սփյուռքյան ախտանիշ»: Սակայն այն հատուկ է ոչ միայն սփյուռքի ձևավորման գործընթացին, այլև ազգային գիտակցության կերտմանը: Այդ միֆերի մեջ առաջին հերթին պետք է ներդրվեն գաղափարներ, որոնք մեխանիկորեն գունավորում են էթնոգեն առասպելները, ինչն էլ վառ գույներ է հաղորդում ազգի ինտելեկտուալ կյանքին, օժտում յուրահատկությամբ և գերակայությամբ այլ ժողովուրդների նկատմամբ: Մարդիկ օգտագործում են այս ախտանիշը հոգեբանական ցնցումները հաղթահարելու համար: Այս տեսանկյունից վերադարձը ոսկե անցյալին ունի գործառութային նշանակություն, քանի որ փառավոր անցյալում է նշմարվում հուսալի ապագան^11:  

Փաստորեն առկա էր մտածողությունների ու զգացողությունների կենտրոնացում մի ուղղությամբ: Այդպիսի ներշնչանքի ազդեցությամբ մարդիկ կատարում են կրկնակի պարտականություն` դատավորի և դահճի, և իրենց հանցագործներ չեն համարում: Նրանք համոզված են, որ կատարում են պարտքը Հայրենիքի նկատմամբ, որի դիմաց սպասում են նաև պարգևատրություն և հավերժական կյանքի ապահովագրություն: Սապահ Գուլյանը գրել է, որ Ադանայի կոտորածի (1909 թ.-Ակունքի խմբ.) առթիվ թուրքերի ցնծությունը սահման չուներ: Կ.Պոլիս էին լցվել Ադանայի ջարդի բոլոր գլխավոր գործակատարները: Փողոցներում երթևեկողները հպարտությամբ մատնանշում էին նրանց, սրճարանների մեջ խոսակցության ընդհանուր առարկա էին այն «հայրենասերները», ովքեր Ադանայի կոտորածների ժամանակ դարձել էին նշանավոր և աչքի ընկնող դեր էին կատարել: Ջարդարարները պարծենում էին, որ այդ գործն իրենց բերեց պաշտոնի բարձացում^12:

Զանգվածային կոտորածներ իրականացնող ամբոխի մասնիկը կազմող անհատներին բնորոշ խառնվածքային գծերից է գերակայություն ձեռք բերման ձգտումը: Շրջանառության մեջ գոյություն ունեին նաև ծայրահեղ պատկերացումներ այն մասին, որ հայերն աշխատասեր, ստեղծագործ ժողովուրդ են և առավելություններ ունեն թուրքերի նկատմամբ: Խնդիր է առաջանում որպես «ընտրյալ ազգ» վերականգնվելու արդարությունը: 1911թ. Yeni Hayat (Նոր կյանք) ամսագրի հոդվածում Զ. Գյոքալփը գրում է, որ «գերմանացի փիլիսոփա Նիցշեի պատկերմամբ` թուրքերը superman են…Նոր կյանքը ծնվելու է թրքությունից»¹³: Ահմեդ Աղաևը, Մեհմեդ Էմին Ռասուլզադեն իրենց գրվածքներում հասնում էին ծայրահեղ ռասիզմի, թուրքերի բացառիկության քարոզ էին կարդում^14: Երիտթուրքական մամուլում շուտով թուրքերի հասցեին ավելի ու ավելի հաճախ սկսեց լսվել «Միլլեթ-ի հաքիմե» (տիրապետող ազգ) արտահայտությունը^15:  Ընտրյալ ազգի գաղափարը ևս «մշակութային մոդել» է:

Ժողովրդական զանգվածների վարքը կառուցող մեկ այլ մշակութային մոդել է «սրբազան պատերազմը» (ջիհադ): Կոտորածների նկարագրություններում հաճախ հանդիպում ենք այնպիսի դեպքերի, երբ հայերի վրա հարձակվող մահմեդականները կրոնական բնույթի կոչեր են անում: Օրինակ, ըստ Խարբերդի նահանգում տեղի ունեցած դեպքերի նկարագրության, քրդերը հայերի վրա հարձակվելիս բղավում էին «Կեցցե՛ Մուհամեդը»: Խարբերդ քաղաքի հայության տեղահանությունից հետո տեղի բնակչությունն ասում էր. «Մուհամեդը հաղթեց Քրիստոսին»^16: Կամ մահացած քրիստոնյաների վերաբերյալ ասում էին, թե Քրիստոսը մոռացել է նրանց^17: Ուրֆայում սպանություններ իրականացնելուց առաջ մուսուլմանները հատվածներ էին կարդում Ղուրանից¹⁸:

Որպեսզի հասարակության անդամը փոխակերպվի մարդասպանի, մասնակից դառնա կոտորածներին, պետք է իր գործողությունները մտովի պատկերացնի: Ստեղծված նոր սոցիալական միջավայրի հետ փոխգործունեության մեջ մտնելու համար, նրան անհրաժեշտ են գործողության նոր ու բարդ կառույցներ: Այդ կառույցները` անհատին ներշնչած գաղափարները, նրա համար չպետք է լինեն նոր և պետք է համապատասխանեն նրա` սոցիալական միջավայրի մասին ունեցած պատկերացումներին:  Մարդու միտքը հանդես է գալիս որպես տարածություն, որտեղ բախվում են կենսաբանական բնազդները և սոցիալական իրականությունը: Հատկապես տեքստերն արդյունավետ են լինում, եթե դրանք ընկալվելու են այնպիսի մարդկանց կողմից, ովքեր տիրապետում են տեքստերում ներդրված կոգնիտիվ ստրուկտուրաներին¹⁹: Սա նշանակում է, որ խմբի անդամ հանդիսացող անհատները համախմբվում են ոչ թե «ոհմակային բնազդով»²⁰, այլ որպես կազմակերպված խումբ, եթե անգամ նրա անդամները գործում են անհատականորեն: «Ոհմակային բնազդն» ընդհանրապես տեղ չի թողնում առաջնորդի համար, նա միայն պատահական է գալիս ոհմակ, սակայն ամբոխի վարքի կազմակերպման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս կամ այն պատմական ժամանակաշրջանում ժողովրդական զանգվածներին հատուկ ոգևորվածությունն ու ֆանատիզմն իրնցից ներկայացնում են հոգեկան համաճարակներ, որոնք զարգանում են առաջնորդների կողմից խոսքի ներշնչման շնորհիվ:

Չնայած 1970-ական թթ. կոգնիտիվ հոգեբանությունը, էվոլյուցիոն կենսաբանությունը, պալեոանթրոպոլոգիան վերադարձան դարվինյան այն ուսմունքին, թե բնազդը շարունակական բնույթ է կրում կենդանիների ու մարդկանց մեջ, սակայն, ամբոխի վարքի կազմակերպման գործընթացը ցույց է տալիս, որ այս երկու տեսություները սերտաճած են միմյանց: Ոչ թե մշակույթը կամ բնազդն է ձևավորում վարքը, այլ  «մշակութային մոդելներն» ազդակներ, գրգիռներ են հանդիսանում բնազդի արթնացման համար:

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. Waller J., Becoming evil, second edition, Oxford, 2007, p. 147-148.
2. Հովհաննիսյան Ա., Ռասիզմ և ցեղասպանություն 1915թ., Հայոց ցեղասպանությունը, պատմության և պատմագրության հարցեր, հոդվածների ժողովածու, Երևան, 1995. էջ 39:
3. T. Akçam, A shameful act, New York, 2006, p. 143, Ali Vehbi­Bey, Abdulhamit, ss.12, 31, E. Z. Karal, Osmanlı Tarih, s. 13, (Ankara, 1988), s. 484.
4. Ռիֆատ Մևլան Զադե, Օսմանյան հեղափոխությունը և մութ ծալքերը, Բեյրութ, 1990, էջ 99:
5. Սուպերէգոյի` առաջնորդի կերպարի փոխակերպման տեսության հեղիանկն է ավստրիացի հոգեբան Զ. Ֆրեյդը, Фрейд З., Психология масс и анализ человеческого я, М., 1925. 
6. Белянин В.П., Психолингвистические аспекты художественного текста, М., 1988, стр. 8.
7. Макколь К., Отвественность Англии перед Арменией, Сборник “Положение армян в. Турции до вмешательтва держав в 1895, Москва, 1986, стр. 145.  
8. Դեսպան Մորկէնթաուիի պատմածները, թարգմանեց Մ. Շամտաճեան, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 276:
9. Ղազարյան Հ., Ցեղասպան թուրքը, Բեյրութ, 1968, էջ 16-17: 
10. T. Akçam, նշվ. աշխ., էջ 92.
11. Шнирельман В., Мифы диаспоры, Диаспоры, # 2-3, М., 1999, стр. 6-7.
12. Սապահ Գուլյան Ս., Պատասխանատուները, Պրովիդենս, 1916, էջ 41:
13. Taner Akçam, նշվ. աշխ., էջ 88, Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Taribi (Istanbul, 1979), s. 310.
14. Гасанова Э., Иделогия буржуазного национализма в Турции в период младотурок 1908-1914, изд. Ан Аз, СССР, Баку, 1966, стр. 125, 131.
15. Тыркова А., Старая Турция и младотурки. Год в Конастантинополе, 1916, стр. 117.
16. Փիրունեան Ն., Խարբերդի եղեռնը, Պոսթըն, 1937, էջ 302:
17. Մարտիգանյան Ա., Հոշոտված Հայաստան, Լոս-Անջելես, 1995, էջ 94:
18. Дадрян В. Н., История армянского геноцида, Ер., 2007, стр. 191.
19. Կոգնիտիվ ստրուկտուրաներն անհատի համոզմունքների համակարգ են, որը ձևավորվում է նրա գիտակցության մեջ բնավորության, դաստիարակության, ուսման և շրջակա միջավայրի ուսումնասիրման ու վերլուծության արդյունքում, http://dic.academic.ru, 08.04.2010.
20. Այս տեսության հեղինակն է անգլիացի բժիշկ Ու. Թրոթերը:

Հոդվածը տպագրվել է նաև ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի

«Մերձավոր Արևելք» ժողովածուում, VII, Երևան, 2011, էջ 98-103:

Akunq.net