Վրաստանի ներգրավումը թուրք-ադրբեջանական ռազմաքաղաքական դաշինքում

ԼԻԱ  ԷՎՈՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ ԱՐԵՎԵԼԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՀԱՅՑՈՐԴ

Ներկա ժամանակահատվածում Հարավային Կովկասը շարունակում է մնալ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության կարևորագույն թիրախներից մեկը: Դա ամրագրված է 2011թ. հունիսի 12-ի Թուրքիայի խորհրդարանական ընտրություններին Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ) հրապարակած նախընտրական ծրագրում (Seçim Beyannamesi), որտեղ Հվ. Կովկասը, ըստ կարևորության, Թուրքիային սահմանակից շրջաններից երրորդն է[1], իսկ Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ հարաբերությունների հետագա զարգացմանը նպաստումը ներկայացված է որպես ԱԶԿ արտաքին քաղաքականության առաջնային ուղեգծերից մեկը[2]:

Հարկ է նշել, որ եթե 2010թ. ստորագրված թուրք-ադրբեջանական ռազմաստրատեգիական համաձայնագրով Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները հասել են իրենց գագաթնակետին, ապա Թուրքիայի հարաբերությունները Վրաստանի հետ դեռևս չունեն նման իրավական ձևակերպում: Այնուհանդերձ, թուրք-ադրբեջանական հետևողական քաղաքականության արդյունքում Վրաստանն աստիճանաբար ներգրավվում է նրանց ռազմաքաղաքական դաշինք:

Թուրքիայի համար Վրաստանը կարևոր ռազմավարական նշանակություն ունի որպես տարանցիկ երկիր։ Վրաստանի տարածքը  ծառայում է որպես միջանցք դեպի Ադրբեջան և միջինասիական երկրներ, հատկապես` Թուրքիա-Հայաստան-Ադրբեջան փակ սահմանների պարագայում:

Այս առումով առանձնահատուկ ռազմաստրատեգիական նշանակություն ունի Վրաստանի  հայաբնակ Սամցխե-Ջավախեթիի վարչական շրջանը, որտեղ Թուրքիան վարում է ժողովրդագրական պատկերի փոփոխությանը նպատակաուղղված քաղաքականություն` աջակցելով 1944թ–ից տեղահանված թուրք-մեսխերի (Ahıska Türkleri) «հայրենադարձությանը»: Հատկանշական է, որ դեռևս 1999թ. ԵԽ անդամակցելու ժամանակ նման պարտավորություն ստանձնած Վրաստանը առաջարկում է թուրք-մեսխերին վերաբնակեցնել երկրի ողջ տարածքում, սակայն Թուրքիան հատկապես պնդում է Սամցխե-Ջավախեթիի  շրջանում  նրանց հաստատվելու անհրաժեշտությունը: Ջավախքում  թուրք մեսխերի զանգվածային բնակեցման ու մեծամասնություն կազմելու հեռանկարը կհանգեցնի ամբողջական թյուրքական միջանցքի ստեղծմանը։ Արդյունքում Սամցխե-Ջավախեթի- Քվեմո Քարթլիի (Ադրբեջանին  սահմանակից ադրբեջանաբնակ տարածք) վարչական շրջանները  զուգահեռ գծով կմիացնեն միմյանց Ադրբեջանն ու Թուրքիան[3]` միաժամանակ հատելով Հայաստանը հյուսիսին կապող ուղղահայացը։ Նաև հատկապես Վրաստանի տարածքի Սամցխե-Ջավախքի տարածքն է ընտրվել աշխարհա-ռազմավարական նշանակության էներգահամակարգերը՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը և Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարը գործարկելու համար: Ներկայում այս տարածքում է կառուցվում Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղին, որի շինարարական աշխատանքների ավարտը նախատեսվում է 2012թ. վերջին: Ի դեպ այս նախագծի շնորհիվ Նախիջևանի ինքնավար հանրապետությունը  ձեռք կբերի անմիջական ցամաքային կապ Ադրբեջանի հետ` էլ ավելի դյուրացնելով Թուրքիա-Ադրբեջան  ռազմավարական համագործակցությունը:

Ադրբեջանի համար ևս Վրաստանն ունի ռազմավարական նշանակություն որպես իր ռազմավարական դաշնակից Թուրքիային և այդ երկրի միջոցով նաև Արևմուտքին կապող օղակ։ Ադրբեջան-Վրաստան հարաբերություններում առանցքային դեր է խաղում միմյանց տարածքային ամբողջականության ճանաչման սկզբունքի վրա հիմնված փոխադարձ շահը: 2008թ. «Հնգօրյա պատերազմի» արդյունքում Վրաստանից Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախացման դե յուրե ճանաչումը և Ադրբեջանի կողմից հայկական տարածքների նկատմամբ վերահսկողության կորուստը, Վրաստանին և Ադրբեջանին միավորում է մեկ միևնույն խնդրի շուրջ: Վրաստանին և Ադրբեջանին դե յուրե միավորում է նաև անդամակցությունը ԱՊՀ-ին` իբրև այլընտրանք ստեղծված ՎՈՒԱՄ քաղաքական միավորմանը:[4]

Բաքուն իր ազդեցության լծակները ամրապնդելու և ընդլայնելու հստակ քաղաքականություն է վարում՝ օգտագործելով տնտեսության որոշակի ոլորտներում, մասնավորապես էներգետիկայի բնագավառում Թբիլիսիի համար անայլընտրանք համագործակցության իրողությունը։

Բաքվի ազդեցության լծակները ամրապնդելուն է ծառայում նաև Վրաստանի ազգային փոքրամասնությունների շարքում իր քանակով առաջինը համարվող ադրբեջանական համայնքը, մասնավորապես ադրբեջանաբնակ Քվեմո Քարթլիի (Բորչալու) շրջանը, ուր  ադրբեջանական համայնքն ունի նաև Թուրքիայի աջակցությունը: Հարկ է նշել, որ աշխարհագրորեն  արևելքից՝  Ադրբեջանին, հարավից՝ Հայաստանին, արևմուտքից՝ Ջավախքին սահմանակից և հյուսիսից Վրաստանի մայրաքաղաքին կից Քվեմո Քարթլի  տարածաշրջանը ադրբեջանցիները համարում են «Հերոս թուրքերի հայրենիքը» և  որակում որպես «վիճելի տարածք Ադրբեջանի և Վրաստանի միջև», որը  «ԽՍՀՄ օրոք անարդարացիորեն տրվեց Վրաստանին»[5]: Այս առումով  ուշագրավ է Բորչալուի ադրբեջանական համայնքի կայքէջում պարբերաբար հանդիպող` «Բորչալուն Ադրբեջանից ամենակարճ ճանապարհն է դեպի Թուրքիա» արտահայտությունը[6]:

Համաձայն Վրաստանի տնտեսական զարգացման  նախարարության  վիճակագրության դեպարտամենտի 2008 թ. կատարած հետազոտությունների` մանր ձեռնարկությունների դրամաշրջանառության  ծավալներով  Թբիլիսիից հետո առաջատարը Քվեմո Քարթլիի շրջանն է, որին բաժին է ընկնում ամբողջ երկրի մանր ձեռնարկությունների  դրամաշրջանառության 13 տոկոսը[7]: Հարկ է նշել, որ Քվեմո Քարթլիի  մասնավոր, այսինքն ադրբեջանական ձեռնարկությունների աջակցությունը իրականացվում է Բաքվից ֆինանսավորվող  ադրբեջանական հասարակական մի շարք կազմակերպությունների միջոցով :

Այսպիսով, թուրք-ադրբեջանական հետևողական քաղաքականության շնորհիվ Վրաստանն աստիճանաբար ներգրավվում է նրանց ռազմաքաղաքական դաշինքում, ինչի  համար նախադրյալ է ծառայում  բարձր մակարդակի համագործակցությունը  գրեթե բոլոր ոլորտներում:

Այսպես, էներգետիկ ոլորտում  ռազմավարական մեծ նշանակություն ունեցող Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթատար խողովակաշարը Կասպից ծովը կապում է Միջերկրական ծովին[8], իսկ Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազամուղի շուրջ համագործակցությունը հանգուցում է երեք երկրներին։  2010թ. Ադրբեջանի ու Վրաստանի բարձրագույն ղեկավարությունը որոշում կայացրեց երկու երկրների միասնական էներգահամակարգ  ստեղծելու մասին[9]։ Միաժամանակ, թուրքական EMCT Pazarlama İnşaat Taahüt Ticareti (ЕМСТ) կազմակերպությունը Վրաստանի էներգետիկայի նախարարության հետ կնքեց համաձայնագիր, որի շրջանակներում սկսվել է Արևմտյան Վրաստանի տարածքում Գուբազոուլի ՀԵԿ-ի կառուցումը[10]։ 2012թ. հունիսի 26-ին Թուրքիայի և Ադրբեջանի էներգետիկայի նախարարները ստորագրեցին 7-8 մլրդ արժողության Տրանսանատոլիական (TANAP) նոր գազատարի կառուցման վերաբերյալ համաձայնագիր, որը ենթադրում է ադրբեջանական բնական գազը թուրք-վրացական սահմանով արտահանել Եվրոպա` միացվելով Նաբուկկո նախագծին: Թեպետ, Նաբուկկո ծրագրի իրագործման հետ կապված մի շարք խնդիրների առկայությունը առայժմ հարցականի տակ է դնում Տրանսանատոլիական գազատարի գործարկումը ևս:

Ակնհայտ է, որ այս ծրագրերը միտված են չեզոքացնել Ռուսաստանի էներգետիկ մենաշնորհը Հարավային Կովկասում, ինչն իր հերթին կհանգեցնի տարածաշրջանի պետությունների ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական կախվածության նվազմանը ՌԴ-ից [11]։

Առևտրի ոլորտում Թուրքիան ներկայում համարվում է Վրաստանի առաջին գործընկերը՝ զբաղեցնելով Ռուսաստանի երբեմնի տեղը: 2002-2010թթ. երկկողմանի առևտրային ծավալը նշանակալի աճ է արձանագրել` հասնելով  240 մլն-ից մինչև 1 մլրդ. դոլարի:[12] Բացի այդ, Թուրքիան իր ներդրումներով Վրաստանում գրավում է երկրորդ տեղը` ԱՄՆ-ից հետո: Թուրքական ներդրումները ներառում են շինարարական (այդ թվում օդանավակայանի թերմինալների վերանորոգումը), ապակեգործական, հեռուսատահաղորդակցության ոլորտները, ինչպես նաև փոքր և միջին բիզնեսի տարատեսակ կազմակերպություների ստեղծումը Վրաստանում: Այս պահին ամենամեծ ներդրումը կատարված է  Կարս-Թբիլիսի երկաթգծի և Ռիզե-Փոթի օպտիկամանրաթելային մալուխի նախագծերի իրականացման համար[13]։ Բացի այդ, Թուրքիան պատրաստվում է մի շարք էլիտար արվարձանային ավաններ կառուցել հենց մայրաքաղաք Թբիլիսիի շուրջը:[14]

Ռազմական ոլորտում Թուրքիան Վրաստանի, ինչպես նաև Ադրբեջանի ռազմամթերքի հիմնական մատակարարն է և ունի ռազմական օբյեկտներ երկու պետություններում:

Կրթական ոլորտում թուրք գործարարների աջակցությամբ Վրաստանում գործում են մի քանի ավագ դպրոցներ և Քվեմո Քարթլիի շրջանում մեկ մասնավոր համալսարան: Ամեն տարի բազմաթիվ վրացի և ադրբեջանական ծագումով Վրաստանի քաղաքացի ուսանողներ կրթաթոշակ են ստանում Թուրքիայի կառավարության կողմից թուրքերեն սովորելու և Թուրքիայում վերապատրաստվելու համար: Նշենք, որ դա բավականին լուրջ գործոն է Վրաստանում Թուրքիայի ազդեցության հզորացման համար:

Վրաստանն իր հերթին,  2008թ. ռուս-վրացական պատերազմի արդյունքում մեկուսացվելով Ռուսաստանից  և պաշտոնապես հրաժարվելով ԱՊՀ անդամակցությունից, իր հետագա զարգացումը կապում է Արևմուտքի (վարելով եվրոատլանտյան կառույցներին համարկվելու քաղաքականություն), իսկ տարածաշրջանային մակարդակում` Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ: Թուրքիան Վրաստանի համար դիտարկվում է որպես կապող օղակ ՆԱՏՕ, Եվրամիություն և այլ արևմտյան կառույցներին, իսկ Ադրբեջանը` կենսական նշանակության էներգակիր: Ուստի, Վրաստանը վարում է բազմակողմանի համագործակցություն և´ Ադրբեջանի և´ Թուրքիայի հետ։ Վրաստանը, թեև միակողմանիորեն, պաշտոնապես երկու պետություններին ճանաչել է որպես ռազմավարական դաշնակիցներ:

2010թ. հետո Թբիլիսիի կողմից ասպարեզ է բերվել ու շրջանառության մեջ դրվել Վրաստան-Ադրբեջան համադաշնության նախագիծը՝ հիմք ընդունելով երկկողմ հարաբերությունների համապատասխան բնույթը տնտեսությունից մինչ արտաքին քաղաքականության ոլորտներում:[15]

Ահա այսպիսիք են այն գլխավոր նախադրյալները, որոնք թույլ են տալիս յուրաքանչյուր տարի երեք երկրների ԱԳՆ ղեկավարների ժամանակացուցային հանդիպումներում Թուրքիա-Ադրբեջան-Վրաստան հարաբերությունները ձևակերպել նոր համաձայնագրերի տեսքով։ Մասնավորապես, 2012թ. հունիսի 8-ին Տրապիզոնում Թուրքիայի, Վրաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարների կողմից ստորագրվեց հռչակագիրը (TRABZON  DECLARATION), որը  հիմնվելով ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության, հակամարտությունների խաղաղ կարգավորման, միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների անձեռնմխելիության, ինքնիշխան պետությունների հավասարության, պետության տարածքային ամբողջականության կամ քաղաքական անկախության դեմ սպառնալիքի կամ ուժի կիրառման ձեռնպահության սկզբունքների վրա, հաստատագրում է հետևյալ դրույթները.[16]

• Շարունակել միջազգային կազմակերպություններում միմյանց թեկնածությունները աջակցելու քաղաքականությունը;  մասնավորապես աջակցել Ադրբեջանի Հանրապետությանը որպես ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի ոչ մշտական անդամի` տարածաշրջանի ընդհանուր շահերը սպասարկելու նպատակով, աջակցել միմյանց եվրոպական և եվրոատլանտյան կառույցներում համարկվելու ճանապարհին, ընդգծել տարածաշրջանային և միջազգային խնդիրներով ընդհանուր շահերի շուրջ խորհրդակցության կարևորությունը և հետագայում ընդլայնել խորհրդակցական համագործակցությունը գոյություն ունեցող մեխանիզմներով ՄԱԿ, ԵԱՀԿ, ԵԽ, ՍԾՏՀ, ՆԱՏՕ, ԵՄ և այլ կազմակերպություների շրջանակներում:
• Նշել Ադրբեջանի Հանրապետության ԼՂ-ի և ԼՂ-ի հարակից տարածքի շուրջ հակամարտության, ինչպես նաև Վրաստանի Աբխազիա և Ցխինվալի (Հվ. Օսիա շրջանների շուրջ հակամարտության հնարավորինս արագ կարգավորման կարևորությունը` հիմք ընդունելով ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության և միջազգայնորեն ճանաչված Ադրբեջանի ու Վրաստանի սահմանները; ընդգծել փախստականների, ինչպես նաև ներքին տեղահանված անձանց ապահով և արժանապատիվ վերադարձը իրենց ծագման վայրերը:[17]
• Խթանել հարաբերությունների հետագա զարգացումը բոլոր ոլորտներում, հատկապես առևտրի, էներգետիկայի, տրանսպորտի և բանկային գործի, շրջակա միջավայրի` համատեղ նախագծերի և համագործակցության ծրագրերի, անհրաժեշտության դեպքում նաև ` եռակողմ համագործակցության մեխանիզմների միջոցով ։
• Արտահայտել իրենց աջակցությունը ՏՐԱՍԵԿԱ-ին (Եվրոպա-Կովկաս-Ասիա տրանսպորտային միջանցք) և աշխատել Մեծ մետաքսի ճանապարհի և Եվրասիական Տրանսպորտային Միջանցքի, ինչպես նաև երկաթգծեր և մայրուղիներ ներառող եռակողմ տրանսպորտային այլ ծրագրերի լայնամասշտաբ գործունեության վերականգնման ուղղությամբ, կարևորել նախատեսված ժամկետում Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթգծային նախագծի ավարտը, որի դեպքում  այն, Աքթաու-Ուրումչի (Ղազախստան-Չինաստանի Սինցզյան-ույղուրական ինքնավար մարզ) երկաթգծի հետ միասին, կկազմի «21րդ դարի Երկաթե մետաքսե ճանապարհը»:
• Հաստատել Բաքվի Միջազգային ծովային առևտրային նոր նավահանգստի կառուցման նախագիծը, որը Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու ավարտից հետո կդառնա  Արևելք-Արևմուտք տրանսպորտային միջանցքի կարևոր օղակ, կարևորել Ադրբեջանի, Վրաստանի  Թուրքիայի միջև  համագործակցությունը՝ էներգետիկ պաշարները Ադրբեջանից և Կենտրոնական Ասիայի պետություններից միջազգային շուկա տեղափոխող  նոր խողովակաշարային նախագծերի իրագործման նպատակով:

Հարկ է նշել, որ կողմերի համատեղ փորձագետների խումբը սկսել է 2013-2015թթ. գործունեության ծրագրի մշակումը և համաձայնեցված դրույթները երեք նախարարների հաստատմանը ներկայացնելու համար աշխատանքները[18]: ԱԳ նախարարների եռակողմ հանդիպման երկրորդ նիստը տեղի կունենա 2012թ. երկրորդ կեսին Վրաստանում, իսկ երրորդ նիստը` 2013թ. առաջին կեսին` Ադրբեջանում[19]:

Տրապիզոնի հռչակագիրը Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի միջև ստորագրված նմանօրինակ առաջին պաշտոնական հրապարակային փաստաթուղթն է, բովանդակությամբ համարժեք ռազմաստրատեգիական փաստաթղթի:

2012թ. հոկտեմբերի 1-ին Վրաստանում տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում հաղթանակեց «Վրացական երազանք» դաշինքը, որի ղեկավարը միջազգային օլիգարխիայի ներկայացուցիչ` միլիարդատեր Բիձինա Իվանիշվիլին է: Նա ստանձնեց պետության վարչապետի լիազորությունները, որոնք վերջին սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում դարձան գերակա: Դեպքերի այս ընթացքը առաջ բերեց մի քանի հարցադրումներ` կապված Վրաստանի հետագա քաղաքական դիրքորոշման հետ։ Խոսքը, մասնավորապես, նախ Վրաստան-Ռուսաստան հարաբերությունների բարելավման հեռանկարի և, ապա՝ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների հնարավոր վերանայման մասին է: Հարկ է նշել, որ դեռևս վարչապետ Բ. Իվանիշվիլիի ու նրա կառավարության վարած քաղաքականությունը, կատարած քայլերը հիմքեր չեն տալիս որևէ էական փոփոխություն նկատելու թուրք-ադրբեջանական դաշինքում Վրաստանի ներգրավման ընթացքի հարցում:

Այսպես, 2012 թ. դեկտեմբերի 26-ին Բ. Իվանիշվիլին Բաքու կատարած իր պաշտոնական այցի շրջանակներում հայտարարեց. «Ես որոշեցի իմ առաջին այցը կատարել Ադրբեջան, քանի որ մեր հարաբերությունները պատմականորեն բարեկամական են: Մեր նպատակն է խորացնել հարաբերությունները, հասցնել այն մակարդակին, որ միջազգային ատյաններում մշտապես հաշվի առնվեն ընդհանուր դիրքորոշումները: Մենք կանենք ամեն բան մեր հարաբերություններն ավելի ամրապնդելու համար»[20]:

Ուշագրավ է քննարկված վրաց-ադրբեջանական տարբեր ոլորտների համագործակցության խնդիրների շրջանակը. Ադրբեջան-Վրաստան ավտոճանապարհների կառուցման ինտենսիվ ընթացքի ապահովումը, Վրաստանում պարարտանյութերի գործարան կառուցելու ադրբեջանական նախագիծը, Ադրբեջանից գնվող էլեկտրաէներգիայի քանակը մեծացնելու Վրաստանի մտադրությունը,[21] «Ադրբեջան-Վրաստան-Թուրքիա էներգետիկ կամուրջ» նախագծի շրջանակներն ընդլայնելու և ադրբեջանական էլեկտրաէներգիան Վրաստանի և Թուրքիայի միջոցով Հունաստան և Բուլղարիա արտահանելու,[22] ռազմական ենթակառույցներում համագործակցությունը էլ ավելի խորացնելու[23] հարցերը: Դժվար չէ նկատել նշյալ խնդիրների ռազմավարական նշանակությունն ու բնույթը։ Ինչ վերաբերում է Վրաստան-Ռուսաստան հարաբերությունների հնարավոր բարելավմանը, ապա հարկ է նշել, որ այս ոլորտում զգալի փոփոխություններ դեռևս չեն նկատվել: Այնուհանդերձ, անգամ ռուս-վրացական դիվանագիտական հարաբերությունների վերահաստատումը չի կարող նշանակել թուրք-ադրբեջանական դաշինքին Վրաստանի մերձեցման գործընթացի խափանում, քանի որ վերջին տարիներին շարունակական զարգացում են արձանագրում նաև ՌԴ-Ադրբեջան և հատկապես ՌԴ-Թուրքիա հարաբերությունները:

Վերոհիշյալ փաստերը վկայում են, որ Վրաստանում իշխանության եկած նոր քաղաքական ուժը գործնականում շարունակում է Թուրքիա-Ադրբեջան-Վրաստան հարաբերությունների խորացման գործընթացը:

Այսպիսով, կարելի է կատարել հետևյալ հաստատումները.

ա) Թուրքիան և Ադրբեջանը վարում են Վրաստանի հանդեպ քաղաքական ու տնտեսական վերահսկման լծակներ ու մեխանիզմներ ստեղծելու  աստիճանական և նպատակաուղղված քաղաքականություն,

բ) ներկա ժամանակահատվածում Վրաստանը շարունակում է ընթանալ Թուրքիա-Ադրբեջան ռազմաքաղաքական դաշինքում ընդգրկվելու ճանապարհով,

գ) Սամցխե-Ջավախեթիում թյուրքական տարրի գերակայության պարագայում Թուրքիա– Ադրբեջան դաշինքը վերահսկողություն կհաստատի Սամցխե-Ջավախեթիի և Քվեմո Քարթլիի օպերատիվ տարածքում։

Հիմք ընդունելով վերոնշյալը` կարելի է նաև անել հետևյալ եզրահանգումը. ընթացիկ գործընթացների արդյունքում, առավելագույնը միջնաժամկետ հեռանկարում, Վրաստանը կհայտնվի  Թուրքիա-Ադրբեջան դաշինքի ամբողջական ազդեցության գոտում և  վերահսկողության ներքո։ Հետևությունը կարող է լինել մեկը՝ զարգացումների նման ընթացքը սպառնալիք է ՀՀ ազգային անվտանգությանը:

Akunq.net