Մարի Հովհաննիսյանի «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» գրքի մասին գրախոսություն

ԹԵՀՄԻՆԵ ՄԱՐՏՈՅԱՆ

(Պատմական գիտությունների թեկնածու)

Մարի Հովհաննիսյանի «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» (Collision of Past and Present: The Collective Memory of the Armenian Genocide and the Turkish Denial) ուսումնասիրությունը 2012թ. անգլերենով լույս է տեսել Գերմանիայի Սաարբրյուքեն քաղաքում:

Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ առկա հայ և օտար հեղինակների ուսումնասիրությունները բազմազան են և տարաբնույթ: Նոր սերնդի հայ ուսումնասիրողները ևս իրենց ներդրումն ունեն Հայոց ցեղասպանության պատմության ուսումնասիրման կարևոր գործում:

Արդի ցեղասպանագիտության հիմնահարցերի և դրանց հետազոտության տեսակետից Մարի Հովհաննիսյանի «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» ուսումնասիրությունը յուրահատուկ մարտահրավեր է Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ժխտման պետական շարունակական քաղաքականությանը:

Մարի Հովհաննիսյանը՝ որպես ժամանակակից ուսումնասիրող, իր արժեքավոր հետազոտությամբ կարևոր համալրում է կատարել հայ ցեղասպանագիտության  մեջ: Հեղինակը դրսևորել է Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությանը և թուրքական ժխտողականությանն առնչվող խնդիրների նորովի գնահատման և նոր բացահայտումների կարողություններ: Ուսումնասիրությունն իրենից ներկայացնում է գիտական լուրջ արժեք և ունի արդիական նշանակություն:

Մ. Հովհաննիսյանի «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» ուսումնասիրությունը հիմնված է պատմական տարատեսակ աղբյուրների, տարբեր լեզուներով հրատարակված գրականության քննադատական վերլուծության, մամուլի լուսաբանման ու վերլուծության, ինչպես նաև հարցազրույցների վրա: Հետազոտության հենքը ականավոր գիտնականներ Վ. Դադրյանի, Ռ. Հովհաննիսյանի, Հ. Մարությանի, Ի. Չարնիի, Թ. Աքչամի և այլոց ուսումնասիրություններն են:

Հեղինակի աշխատանքին հատկապես նոր շունչ են հաղորդում հարցազրույցները. Մ. Հովհաննիսյանն իր հարցերի պատասխաններն ստանալու նպատակով ուսումնասիրության մի մասը կատարել է Ստամբուլում (Թուրքիա), որտեղ հարցազրույցներ է վարել և՛ թուրք, և՛ հայ գիտնականների հետ` ժխտողականության դրդապատճառները սահմանելու և երկրի ներսում ընթացիկ գործողություններին ականատես լինելու նպատակով: Այնուհետև աշխատանքը շարունակել է Հայաստանում, ուսումնասիրել ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտական ֆոնդերում առկա նյութերը, ինչպես նաև հարցազրույցներ վարել հայ մտավորականների հետ:

Հեղինակի աշխատանքը բաղկացած է երեք գլխից, որոնք իրենց հերթին բաժանված են ենթագլուխների, նախաբանից, եզրակացությունից, գրականության ցանկից և հավելվածից:

Մենագրության գլուխներն աչքի են ընկնում յուրովի առաջադրումներով: Առաջին գլուխը կրում է «Հայոց ցեղասպանությունը. սահմանում, պատմական ակնարկ և գաղափարախոսություն» խորագիրը. այն նվիրված է Ցեղասպանություն հասկացության սահմանմանը, հայերի նկատմամբ իրագործված Ցեղասպանության պատմությանը:

Մարի Հովհաննիսյանը, առաջադրելով մի շարք խնդիրներ՝ հիմնահարցն առավել ընդգրկուն և ամբողջական դարձնելու նպատակով, գոյություն ունեցող արժեքավոր աղբյուրների վրա ուսումնասիրել և ներկայացրել է Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և աշխատանքի արդյունքներն ամփոփել ուսումնասիրության երկրորդ գլխում («Հավաքական հիշողությունը»): Այս առնչությամբ ուշագրավ են հեղինակի հետևյալ հարցադրումները. «… Արդյոք անտեսո՞ւմ ենք անցյալի հաղթանակները, արդյոք վտարո՞ւմ ենք մեր ազգից անցյալի հերոսներին: Պատասխանը մեկն է` ոչ: Ապա ինչպե՞ս կարելի է անտեսել անցյալի չարագործությունները: Ինչպե՞ս կարող են հայերը հիշողությունից ջնջել Ցեղասպանության ողբերգությունը, և ինչպե՞ս կարող են թուրքերը հայտարարել, որ կապ չունեն 20-րդ դարասկզբին տեղի ունեցած իրադարձությունների հետ այն դեպքում, երբ այժմ ապրում են հանրապետական Թուրքիայում: Արդյո՞ք նոր վարչակարգի հաստատմամբ նոր ազգ է ձևավորվում: Իհարկե` ոչ:  Յուրաքանչյուր ազգ ազգային բնույթի և ինքնության փոփոխություններ է կրում՝ պայմանավորված ժամանակի փոփոխություններով, սակայն ներկան անցյալի շարունակությունն է»[1]:     

Հեղինակը շատ լավ է գիտակցում իր յուրաքանչյուր մտքի արժեքն ու դրա ազդեցությունն ընթերցողի վրա: Նա համոզված հորդորում է հիշել անցյալը և հիմնավորում դրա կարևորությունը: Մ. Հովհաննիսյանը լավատեսություն է հաղորդում ընթերցողին՝ շեշտելով, որ անցյալի հիշողությունը վճռորոշ նախապայման է արդարությունը վերականգնելու, հոգեցնցման հետևանքներից ապաքինվելու և համերաշխության հասնելու համար[2]:

Առկա գրականության և  հարցազրույցների վերլուծությունը հեղինակի համար հիմք են հանդիսացել եզրակացնելու, որ տարբեր համայնքներում ապրող հայերը տարբեր ձև են ընկալում Ցեղասպանությունը՝ պայմանավորված պատմական այն իրադարձություններով, որոնց ականատես են եղել և ներկա միջավայրով, որտեղ ապրում են: Մ. Հովհաննիսյանի խորին համոզմամբ` համայնքներն առանձին – առանձին կենդանի են պահել Ցեղասպանության հիշողությունը, իսկ հաղորդակցությունն էլ ավելի է ամրապնդել նրանց միջև եղած հարաբերությունները: Հեղինակը կասկածից վեր է համարում այն փաստը, որ Ցեղասպանության հիշողությունը կենդանի է եղել նույնիսկ լռության ժամանակաշրջանում:

Անդրադառնալով սփյուռքահայությանը՝ Մ. Հովհաննիսյանը նշում է. «… Ապրելով արտերկրում, օտար միջավայրում, տիրապետելով հյուրընկալ երկրի լեզվին, յուրացնելով նրանց սովորույթները, հայերը կրել են այն հիշողությունը, որը միավորել է նրանց»[3]:  

Հեղինակը համոզված է, որ թեև Ցեղասպանությունը տարբեր կերպ է հիշվում հայերի կողմից, այնուամենայնիվ, հիշողությունը շարունակում է ապրել հայերի սրտում և մտքում: Մ. Հովհաննիսյանի հետևյալ պնդումը բավականին վճռական է. «… Քանի դեռ առկա է Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումը, հիշողությունը կշարունակի խայթիչ ցավ պատճառել հայերին… Մեկ ու կես միլիոն հայերի նահատակության մեղքը դեռ ժխտվում է, պատմական անարդարությունը դեռ անպատասխան է մնացել: Կորսված հայրենիքի վիշտը դեռ կենդանի է»[4]:

Ներկայացնելով և վերլուծելով Ղարաբաղյան շարժման ընթացքում Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայերի դեմ իրականացված դաժանությունները` հեղինակը փաստում է, որ դրանք հայերի մոտ արթնացնում էին Արևմտյան Հայաստանում իրենց տառապանքների մասին հիշողությունները: Մ. Հովհաննիսյանն այս ուսումնասիրությունը կատարելիս սկզբից ևեթ այն համոզմունքն է ունեցել, որ սերտ կապ գոյություն ունի այս երկու ողբերգությունների միջև` անցյալը հիշելու առումով:

Հաջորդ և վերջին գլուխը, որը կրում է «Հայոց ցեղասպանության թուրքական ժխտողականության հիմնական տեսակների ակնարկ» խորագիրը, Մ. Հովհաննիսյանը նվիրել է ժխտումների տեսակների վերլուծությանը, որոնք առկա են եղել թուրքական իրականության մեջ տասնամյակներ շարունակ:

Հեղինակը Հայոց ցեղասպանության թուրքական շարունակական ժխտողականության տեսակներն ուսումնասիրել է` համաձայն Սթենլի Կոհենի առաջադրած տեսության. ըստ Ս. Կոհենի՝ գոյություն ունի ժխտողականության երեք հիմնական դրույթ՝ բառացի- literal, մեկնական – interpretive  և առնչակից-եզրակացության հանգող – implicatory:

Մ. Հովհաննիսյանն իր ուսումնասիրության այս բաժնում փաստում է, որ ժխտողականության ձևերի բազմակողմանի քննությունն անցումային արդարության հիմնական հայեցակետերից մեկն է, որը նպատակ ունի ոչ միայն հավաստել անցյալում տեղի ունեցածը, այլև վերականգնել արդարությունը և կանխել նմանօրինակ ոճրագործությունների կրկնությունը: Հեղինակը համոզմունք է հայտնում, որ ժխտումը փախուստ է ներկայից, իսկ անցյալի սխալների ընդունմանը պետք է հաջորդի պատասխանատվությունը, և, ինչպես հարկն է, հատուցվի զոհերի և իրենց սերունդների հանդեպ կատարված անարդարությունը[5]: 

Մ. Հովհաննիսյանի՝ Ստամբուլում անցկացրած հարցազրույցներից պարզ է դառնում, որ ներկայիս թուրք հասարակությունը որդեգրել է ժխտողական քաղաքականություն: Հետաքրքիր է հատկապես հետազոտողի հետևյալ գրառումը. «Թուրքիա կատարած այցելությունս համընկավ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա՝ ապրիլի 24-ի հետ: Ժամանակակից Թուրքիայի պատմության մեջ առաջին անգամ (2010 թ.-Ակունքի խմբ.) ցույց էր կազմակերպվել մի խումբ թուրք և քուրդ ակտիվիստների կողմից 1915թ. զոհերի հիշատակը հարգելու նպատակով: Առաջին հայացքից թվում է, թե Թուրքիան իսկապես գտնվում է սեփական պատմությունն ընդունելու և անցյալը ուսումնասիրելու ճանապարհին, բայց եթե նկատի ունենանք Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգող մարդկանց թիվը և համեմատենք քաղաքի (Ստամբուլ) ողջ բնակչության հետ, և եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ հրապարակի մյուս մասում հավաքվել էին ազգայնամոլները՝ պաստառներով և քարոզչության թռուցիկներով, և բղավում էին §դավաճաններ», ժխտողականության դեմ թուրքական ջանքերն այնքան էլ խոստումնալից չեն: Ցուցարարները, ովքեր «կիսում էին հայերի վիշտը¦ մոտավորապես 2000 հոգի էին, և նրանց կեսը Ստամբուլում ապրող հայերն էին, մինչդեռ քաղաքի բնակչությունը, վերջին տվյալների համաձայն, հասնում էր մոտ 13 միլիոնի (Թուրքիայի վիճակագրության ինստիտուտ)¦[6]:

Մ. Հովհաննիսյանը, համադրելով թուրքական պաշտոնական հայտարարությունները գիտնականների ու հասարակ մարդկանց հայտարարությունների հետ և քննելով դրանք Սթենլի Կոհենի առաջարկած տեսության շրջանակներում, եզրակացնում է, որ թուրքական ժխտողականությունն իրականացվում է մեծ ծավալներով, և որ Ցեղասպանության ժխտողականության քարոզչությունը տարածված է ամենուրեք և իրականացվում է հնարավոր և անհնարին բոլոր մեթոդներով:

Միանգամայն իրավացի է հեղինակը, երբ նշում է. «Անցյալի ժխտումը չի ենթադրում միայն ստորացնել զոհերին, այլ նաև հնարավորություն է տալիս հանցագործներին` իրագործելու նոր կոտորածներ կամ ցեղասպանություններ նույն կամ մեկ այլ ժողովրդի հանդեպ… Թուրքական ժխտողականության հիմնական դրույթների ուսումնասիրությունը նախ և առաջ նպատակ ունի կանխելու նմանատիպ հանցագործությունների կրկնությունը: Ցեղասպանության ժխտողականության ուսումնասիրությունը ինչ-որ առումով նշանակում է վերականգնել արդարությունը և պատասխանել անցյալին վերաբերող հարցերին»[7]:

Մարի Հովհաննիսյանի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ գործ ունենք բանիմաց, վճռական, երիտասարդ ուսումնասիրողին վայել համարձակությամբ օժտված հեղինակի հետ:

Մ. Հովհաննիսյանը կատարել է լուրջ աշխատանք, որն աչքի է ընկնում ուրույն լեզվամտածողությամբ: Հեղինակի «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» աշխատությունը մեծ ներդրում է Հայոց ցեղասպանության պատմության ուսումնասիրության ասպարեզում, ինչպես նաև՝ կարևոր քայլ Հայոց ցեղասպանության փաստի ճանաչման և դատապարտման ճանապարհին:

Հեղինակի մասին

Մարի Վլադիմիրի Հովհաննիսյանը ծնվել է 1985թ. մարտի 22-ին, Երևանում: Սկզբնական կրթությունն ստացել է Նանսենի անվան հ. 150 դպրոցում: 2006 թ. ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետը՝ ստանալով բակալավրի կոչում, իսկ 2009-2010 թթ. ուսանել է Բուդապեշտի Կենտրոնական եվրոպական համալսարանի (CEU) Քաղաքագիտության ֆակուլտետում և ստացել մագիստրոսի կոչում:

2010-2012 թթ. աշխատել է ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում՝ որպես գիտաշխատող: Մ. Հովհաննիսյանը գիտական հոդվածների և հրապարակումների հեղինակ է: Նրա գիտական հետաքրքրությունները ներառում են ցեղասպանագիտության, կոնֆլիկտոլոգիայի, ինչպես նաև ժողովրդավարության հաստատման հիմնախնդիրները հետճգնաժամային և անցումային փուլում գտնվող հասարակություններում:

Akunq.net