«Արտաքին գործոնների» դերակատարությունը Ադրբեջանի ներքին քաղաքական զարգացումներում (ԼՂ հակամարտության համատեքստում)

Լիա Էվոյան

Թուրքագետ

Ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ գործընթացը պայմանավորված է միմյանց հետ շաղկապված երկու գործոններով. ա) ներքաղաքական իրադրության փոփոխությունները Հարավային Կովկասի հանրապետություններում և բ) տարածաշրջանում ռազմաստրատեգիական գերակայության ձեռքբերման համար հիմնական «շահագրգիռ կողմերի» (ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ռուսաստան, Իրան, Թուրքիա) միջև պայքարի ակտիվացումը: Ադրբեջանը, գտնվելով կարևոր ռազմավարական դիրքում`այսպես կոչված   «մետաքսի ճանապարհի» հանգույցում, ունենալով կասպիական նավթի ու բնական գազի ենթադրաբար մեծ պաշարներ և Թուրքիայի ու Իրանի հյուսիսային հատվածի հետ պատմամշակութային, էթնիկ ու կրոնական կապեր, հայտնվեց վերը նշված «արտաքին ուժերի» շահերի կենտրոնում: Ադրբեջանում 1990-1993թթ. տեղի ունեցած երեք իշխանափոխությունների տրամաբանությունն ուսումնասիրելու արդյունքում հասկանալի է դառնում, որ  շահագրգիռ վերոնշյալ կողմերի միջև պայքարը հաճախ ընթանում էր  Ադրբեջանի ներսում: Հարկ է նշել սակայն, որ «արտաքին գործոնների» հաջողությանը նպաստում էր ադրբեջանական ազգակցական-կլանային կառավարման համակարգը, որն էլ երկրում գործող քաղաքական ուժերի պառակտվածության, միասնականության բացակայության, ներքաղաքական անկայունության պատճառներից մեկն էր: Հասկանալու համար, թե ինչ գործոններ են նպաստել Ադրբեջանի ներքաղաքական քաոսի ստեղծանը, նախ և առաջ անհրաժեշտ է դիտարկել Ադրբեջանում և նրա շուրջ տիրող քաղաքական իրավիճակը:

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Եվրասիայում աշխարհաքաղաքական կարգը արմատապես փոխվեց: «Ուժային կենտրոնները», հատկապես` ԱՄՆ-ն սկսեցին իրենց քաղաքական ազդեցությունը հաստատել նորանկախ պետություններում: Հարավային Կովկասն ու Միջին Ասիան, գտնվելով Արևմուտքը Արևելքին և Հյուսիսը Հարավին կապող գեոստրատեգիկ դիրքում, ունենալով բնական ռեսուրսների զգալի պաշարներ, չէին կարող անմասն մնալ տարածաշրջանում շահեր ունեցող «արտաքին ուժերի» վարած քաղաքականությունից: Հարավային Կովկասի ու Միջին Ասիայի նկատմամբ վերահսկողության համար ի սկզբանե միմյանց հետ մրցակցում էին տարածաշրջանային երկու հիմնական դերակատարներ` Թուրքիան և Իրանը, որոնք պատմության ընթացքում մշտապես պայքարել են միմյանց դեմ տարածաշրջանում գերակայության համար:

Կովկասում և Միջին Ասիայում Թուրքիայի հետ էթնիկ, լեզվական և պատմամշակութային կապեր ունեցող նորանկախ թյուրքալեզու պետությունների ստեղծումը թուրքական քաղաքական վերնախավի կողմից ընկալվեց` որպես «պատմական հնարավորություն»` իր ազդեցությունը տարածելու թյուրքալեզու հանրապետությունների վրա[1]: 1980թ. սեպտեմբերի 12-ին Թուրքիայում կատարված զինվորական հեղաշրջումից հետո առաջին անգամ ազգայնամոլական ուժերը, օգտագործելով 1989թ. Բուլղարիայում և Ադրբեջանում տեղի ունեցած իրադարձությունները, հնարավորություն ստացան քաղաքական ասպարեզում ներկայանալ որպես մի առաջադիմական ուժ և հանդիսանալ «արտաքին թուրքերի» հովանավորը[2]: «Արտաքին թուրքերի» գործոնը կամ պանթյուրքական գաղափարախոսությունը մշտապես օգտագործվել է ԱՇԿ-ի առաջնորդ Ալ. Թուրքեշի կողմից[3]: 1966թ. Էրզրումի համալսարանում իր ունեցած ելույթի ժամանակ շեշտել է.      «Թուրքիայի սահմաններից դուրս գտնվող բոլոր թուրքերի բարգավաճումը մեր ազգային և մարդկային պարտականությունն է:… Թուրքերը, աշխարհի որ ծայրում էլ լինեն, իմ մարդիկ են: Եթե արտաքին թուրքերով հետաքրքրվելը, նրանց սիրելը թուրանականություն է, ուրեմն ես թուրանական եմ»[4]:

Ի տարբերություն ուտոպիական` «Թուրանի» ստեղծման գաղափարներով տոգորված 20-րդ դարասկզբի երիտթուրքերի պանթուրանականությանը` Թուրքեշի պանթյուրքականությունն ավելի պրագմատիկ էր և ուղղված էր ի շահ Թուրքիայի: Թուրքիան նորանկախ թյուրքալեզու հանրապետություններն օգտագործում էր գերտերություն դառնալու նպատակով: «Հյուրրիեթ» թերթի 1991թ. «Թուրքիան կարող է տարածաշրջանում գերտերություն դառնալ» խմբագրական հոդվածում ասված էր. «Հիմնական ներուժը, որ կարող է Թուրքիային գերտերություն դարձնել, Թուրքեստանն է: Թուրքերեն խոսող և թուրքական ռասայից սերող թուրքեստանցիներն անկասկած իրենց համարում են Թուրքիային շատ հարազատ»[5]:

Թուրքիայի տարածաշրջանային գերակայությանը նպաստում  էր նաև Արևմուտքը, որը զգուշանալով հակաարևմտյան, իսլամական ֆունդամենտալիստ Իրանի ազդեցության ծավալումից` աջակցում էր իր ռազմավարական դաշնակից, ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիային: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Ռուսաստանն, ունենալով բազմաթիվ ներքին խնդիրներ, ավելի շատ կարևորություն էր տալիս իր երկրի ներսում քաղաքական կայունության ապահովմանը և այլևս չուներ երբեմնի ուժը տարածաշրջանում իր վերահսկողությունը հաստատելու համար: Այդ առիթից օգտվելով` արևմտյան ուժերը` ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ, շտապեցին իրենց դիրքերն ամրապնդել ռազմավարական նշանակություն ունեցող այդ տարածքում: Ինչպես ասում է Զ. Բժեզինսկին «Շախմատային մեծ խաղատախտակ» գրքում. «Անկախ Ադրբեջանը կարող է դառնալ միջանցք Արևմուտքի համար դեպի էներգետիկ ռեսուրսներով հարուստ Կասպիականի ավազան և Միջին Ասիա… Ամերիկայի կողմից հզորագույն աշխարհաքաղաքական աջակցության արժանի պետություններն են Ադրբեջանը, Ուզբեկստանը և Ուկրաինան. այս երեքը աշխարհաքաղաքական կենտրոններ են»։[6] Արևմուտքն Ադրբեջանի և Միջին Ասիայի նկատմամբ քաղաքականությունը ձգտում էր վարել վերջիններիս հետ էթնիկ, լեզվական, կրոնական, պատմամշակութային կապեր ունեցող Թուրքիայի միջնորդությամբ: Այսպես, Արևմուտքի կողմից առաջ բերվեց և 1990-ականներին լայն տարածում գտավ «թուրքական մոդելի»` տարածաշրջանի պետությունների կողմից ընդօրինակելուն ուղղված քաղաքականությունը, որը ենթադրում էր Թուրքիան դարձնել տարածաշրջանում քաղաքական և տնտեսական առաջնորդ, մուսուլման ազգաբնակչությամբ աշխարհիկ երկրի  մոդել, արևմտյան արժեքների և տրամադրությունների կրող[7]: Արևմուտքը շտապեց կյանքի կոչել թուրքական մոդելը, քանի դեռ Ադրբեջանում ու միջինասիական հանրապետություններում չէր հաստատվել  իրանական ազդեցությունը: Վերջինիս իսլամիստական և հստակ հակաարևմտյան բնույթը, ինչպես նաև հետզհետե ամրապնդվող Իրան-Ռուսաստան աշխարհաքաղաքական դաշինքը նպաստեցին «թուրքական մոդելի» իրագորման արագացմանը[8]: Միջազգային արենայում տիրող այս իրավիճակը շատ ձեռնտու էր Թուրքիային, որը հնարավորություն էր ստանում իրագործելու իր վաղեմի պանթյուրքիստական գաղափարները, այն էլ արևմտյան ուժերի` հատկապես ԱՄՆ-ի աջակցությամբ:

Եվրոպայի և Եվրասիայի հարցերով  ԱՄՆ պետքարտուղարի օգնական Դենիել Ֆրիդը 2007 թ. դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցած «Ադրբեջանի, Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի հարաբերությունները և նրանց նշանակությունը Եվրասիայի համար» կոնֆերանսում հատուկ շեշտել է. «Մեր երեք երկրները` Ադրբեջանը, Թուրքիան և ԱՄՆ-ն, կարող են կազմել ռազմավարական դաշինք, որը օգուտ կբերի մեզ բոլորիս և ամբողջ տարածաշրջանին: Թուրքիայի աշխարհիկ ժողովրդավարության օրինակը, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը մուսուլման են, կարող է ոգեշնչել Կովկասի, Միջին Ասիայի, և Մեծ Մերձավոր Արևելքի պետություններին:…. Հվ. Կովկասն ու Միջին Ասիան դուրս են եկել ԽՍՀՄ կազմից, սակայն նրանք դեռ պետք է գրավեն աշխարհում իրենց դիրքը: Թուրքիան և ճիշտ ուղով ընթացող Ադրբեջանը խաղաղություն և զարգացում կբերեն այդ երկրներին: Թուրքիան` իր աշխարհագրական դիրքով և ՆԱՏՕ-ի անդամագրությամբ, կապող օղակ է հանդիսանում Ադրբեջանը հյուսիսատլանտյան դաշինքին միավորելու համար…»[9]:

Իրանի դեպքում ամեն ինչ այլ էր: ԽՍՀՄ-ի փլուզումը և ղարաբաղյան ռազմաճակատում տիրող իրավիճակը մի կողմից հնարավորություն ընձեռեցին այդ երկրին տարածել իր երբեմնի գերակայությունը հատկապես Հվ. Կովկասում, իսկ մյուս կողմից սպառնալիքներ ստեղծվեցին սեփական անվտանգության դեմ: Երկրի հյուսիսում բնակվող մոտ 20 մլն. «իրանական ադրբեջանցիները» Իրանի ներքաղաքական դրության պոտենցիալ ապակայունացման գործոն էին հանդիսանում:

Հարկ է նշել, սակայն, որ Իրանի վարած քաղաքականությունը Ադրբեջանի և Միջին Ասիայի նկատմամբ մեծապես պայմանավորված էր 1990-ական թթ. Իրան-Ռուսաստան ռազմաստրատեգիական դաշինքի ամրապնդումով: Ինչպես նշում են Օլգա Օլիկերը և Թոմաս Ժայնան. «Քանի որ Ռուսաստանը Իրանի հիմնական դաշնակիցն է և զենքի ու միջուկային ռեակտորների տեխնոլոգիայի կարևոր աղբյուր, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները  Իրանի համար չափազանց կարևոր են և հաճախ առաջնային են համարվում` տարածաշրջանային մյուս խնդիրների համեմատ»[10]:

Այսպիսով, իր ռազմավարական դիրքի պատճառով տարածաշրջանային գերակայության հաստատման համար առանցքային նշանակություն ներկայացնող Ադրբեջանի շուրջ միմյանց հետ մրցակցում էին հիմնական երկու ռազմավարական դաշինքներ` Արևմուտք-Թուրքիա և Ռուսաստան-Իրան:^*

Իր հերթին Ադրբեջանը, մյուս սովետական հանրապետությունների պես, 1989-1992թթ. աշխարհաքաղաքական կոնֆիգուրացիայի փոփոխության պայմաններում ստիպված էր ընտրություն անել ուժային կենտրոնների միջև։ Ընտրության առանձնահատկությունը, սակայն, Լեռնային Ղարաբաղի զինված հակամարտության պայմաններում Ադրբեջանում ուժային կենտրոնների կողմից ազդեցության, այն է՝ իշխանության համար ծավալված պայքարն էր։ Այն հիմնականում ընթանում էր կոմունիստական-սովետամետ իշխանության` ի դեմ Վեզիրովի, Ա. Մութալիբովի, ազգայնական-թուրքամետ Ադրբեջանի Ժողովրդական Ճակատի / ԱԺՃ-ի/ ` ի դեմ Էլչիբեյի, և Ադրբեջանական KGB-ի նախկին նախագահ, Խորհրդային Ադրբեջանի քաղաքական իշխանության նախկին ղեկավար, ԽՍՀՄ կառավարության նախկին առաջին փոխնախագահ և Քաղբյուրոյի անդամ Հ. Ալիևի միջև: Վերջինս 1969թ. քաղաքական իշխանության գալով և օգտագործելով հատուկ կառույցի ռեսուրսներն ու մեխանիզմները` որպես իշխանության մեխանիզմ և կառավարման մեթոդաբանություն կիրառեց KGB-ի կադրերի ներդնումը պետական մարմիններում. համակարգի 983 նախկին աշխատակիցների  20%-ը տեղափոխվեցին Նախարարների խորհրդի համակարգ, 42%-ը՝ Արդարադատության նախարարության մարմիններ, 22% -ը՝ կրթական համակարգ և 16%-ը՝ միլիցիա[11]:

Հ. Ալիևը 1969-1972 թթ. KGB-ից կուսնոմենկլատուրա տեղափոխեց պաշտոնական ու չբացահայտված ևս 1983 աշխատակիցներ: Նրանց թվում էին Նախարարների խորհրդի նախագահը, փոխնախագահը, 7 նախարարներ, 14 փոխնախարարներ, 37 քաղկոմների, շրջկոմների ու գործկոմների ղեկավարներ, 29 հանրապետական վարչության պետեր, թատրոնի տնօրենը, Պետհամալսարանի ռեկտորն ու Ժողտնտեսության ինստիտուտի տնօրենը[12]: 1982թ. ՍՍՀՄ KGB-ի ղեկավար, Հ. Ալիևի հովանավորյալ Անդրոպովը գալով իշխանության` Ալիևին փոխադրեց Մոսկվա` դարձնելով ԽՍՀՄ կառավարության առաջին փոխնախագահ և Քաղբյուրոյի անդամ: Վերջինս, բնականաբար, պահպանեց վերահսկողության լծակները Ադրբեջանում: Վերակառուցման շրջանում, 1987թ. Հ. Ալիևի պաշտոնանկությամբ ու խորհրդային իշխանության ասպարեզում հեռանկարների կորստի պայմաններում Ալիևը գործարկեց ադրբեջանական KGB մեխանիզմները` դե ֆակտո  վերահսկելի երկրում դե յուրե իշխանության գալու համար։  

1988թ. Ադրբեջանի իշխանության ղեկին նշանակվեց Վեզիրովը, ում անունը առկա էր  KGB-ից կուսնոմենկլատուրա փոխադրված կադրային ցանկում։[13]                                                                                                                          

Միաժամանակ, ձևավորվեց Կոմկուսին հակոտնյա պանթուրքիզմ դավանող ազգայնամոլական Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատը, որի ստեղծման ակունքներում Գիտությունների ակադեմիայի եւ Պետհամալսարանի անդամներն էին` ի դեմ Զարդուշտ Ալիզադեի, Լեյլա Յունուսովայի, Թոֆիկ Ղասիմովի, Հիքմեթ Հաջիզադեի, Իսա Ղամբարի, Արզու Աբդուլլաևայի, Մամեդհասան Ղամբարովի, Սանուբար Բաղիրովի, Նարիման Զուլֆուգարովի, Միրզա Ալլահվերդիևի, Ռամիզ Մեհտիևի: Այս «բաքվեցի գիտնականների» խումբն ընդունված է համարել լիբերալների, որոնք առաջնորդվում էին մերձբալթյան երկրների մոդելով, սակայն հարկ է նշել, որ լայն ժողովրդականություն նրանք չէին վայելում. նրանցից շատերը, ինչպես օրինակ Լեյլա Յունուսովան և Զ. Ալիզադեն, գրեթե ադրբեջաներեն չէին խոսում և նախապատվությունը տալիս էին ռուսերենին այն դեպքում, երբ հայտնի է, որ   Ադրբեջանի ժողովրդի մեծագույն մասին դա խորթ էր: Մյուս կողմից նույն այդ ժամանակ Ադրբեջանում մեծածավալ ցույցեր և հանրահավաքներ է կազմակերպում   բնապահպանական ուղղվածության «Վարլըք» («Հարստություն») կազմակերպությունը` ի դեմս Շմիդտի գործարանի հասարակ բանվոր Նեյմաթ Փանահովի, որն իր ադրբեջաներեն ժողովրդախոսակցական լեզվով շուրջն էր համախմբում ժողովրդի մեծ զանգվածների: Նրա բոլոր ճառերի հիմքում ծայրահեղ հակահայկական տրամադրություններն էին: ԱԺՃ-ն հասկանալով, որ չի կարողանալու ժողովրդի մեծ զանգվածների վրա ազդել, սկսում է համագործակցել բանվոր դասակարգը ներկայացնող ուժերի հետ, այդ թվում նաև «Վարլըք»-ի: Եվ այսպես, ԱԺՃ հիմնադիր ժողովում իրական ղեկավարներ դարձան Ա. Էլչիբեյը, Ն. Փանահովը, Ի. Ղամբարը, Է. Մամեդովը , Ռ. Ղազիևը, Բ. Ֆարզալիևը, Թ. Մեհտիևը:[14] Աբուլֆազ Էլչիբեյը` ծնունդով նախիջևանցի, մոլի պանթուրքիստ, ընտրվեց Ազգային Ճակատի ղեկավար: Իր հակասովետական և վառ արտահայտված ծայրահեղ ազգայնական  գաղափարների համար ձերբակալվել է Ալիևյան KGB-ի կողմից, 18 ամիս ազատազրկվել, ապա Ալիևն անձամբ նրան պատասխանատու աշխատանքի է նշանակել Գիտությունների ազգային ակադեմիայում[15]: Էլչիբեյը չէր պատկանում ոչ «բաքվեցի գիտնականների»,  ոչ էլ «Վարլըք» խմբերին. նա ազգայնամոլ էր` թուրքամետ և արևմտամետ հայացքներով, ով, սակայն, բավականաչափ փորձառու չէր որպես քաղաքական գործիչ: Էլչիբեյը լավ հռետոր էր, խոսում էր ադրբեջաներեն և իր շուրջն էր համախմբում ժողովրդին: Նրա նպատակը մուսավաթական գաղափարախոսությամբ, աթաթուրքյան պետության մոդելով Ադրբեջանի կերտումն էր: Ուստի, նա Թուրքիայի կողմից դիտարկվեց  որպես  սեփական շահերի իրականցմանը նպաստող «գործոն», և հասկանալի դարձավ, որ Էլչիբեյը կարող էր «կատարել իր դերը», միայն երբ իշխանության գա: Սա ձեռնտու էր  նաև Արևմուտքին, քանի որ այդ ժամանակ Ադրբեջանի իշխանությունը Մութալիբովի ձեռքում էր, ով ռուսաստանամետ քաղաքականություն էր վարում` միաժամանակ բարիդրացիական հարաբերություններ կառուցելով Իրանի հետ: Հարկ  է նշել, սակայն, որ ադրբեջանական հասարակությունում նրա դիրքերը բավականին թույլ էին:

Ադրբեջանի ներսում վիճակն անկայուն էր. երկրում գործող քաղաքական ուժերի պառակտվածությունը, հետխորհրդային բոլոր երկրներին բնորոշ տնտեսական ճգնաժամը, և ամենակարևորը` ղարաբաղյան ռազմաճակատում տեղի ունեցող իրադարձությունները ադրբեջանական հասարակության մեջ Մութալիբովի և իր ռեժիմի նկատմամբ անվստահելիություն սերմանեցին: Հայտնի է, որ  պատերազմական գործողություններում գտնվող պետության համար ռազմաճակատում կրած հաղթանակները կարող են ամրապնդել, իսկ պարտությունները` հիմնովին թուլացնել երկրի իշխանությունը: Այս համատեքստում ուշագրավ են  Մութալիբովի խոսքերն` իր տված հարցազրույցներից մեկում. «1980-ական թթ. վերջերից մինչև 1990-ական թթ. սկզբները Ադրբեջանի առաջին անձանց նկատմամբ վերաբերմունքը ձևավորվում էր` կախված Լեռնային Ղարաբաղում տիրող իրադրությունից»[16]:

Հենց այս օրինաչափության համատեքստում էլ տեղի ունեցան աղմկահարույց               «Խոջալուի դեպքերը», որի արդյունքում Ադրբեջանի նախագահ Ա. Մութալիբովը ստիպված էր հրաժարական տալ: Իրողությունների ավելի մանրամասն դիտարկման արդյունքում կարելի է պնդել, որ «Խոջալուի դեպքերը» հմտորեն օգտագործվել են  Մութալիբովի պաշտոնանկության համար` շահագրգիռ «ուժերի» կողմից: Ահա իրադարձությունների ընթացքը.

1991թ. նոյեմբերին Ղարաբաղի Մարտունի շրջանի և Աղդամի սահմանագծում անհասկանալի հանգամանքներում ավիավթարի է ենթարկվում Ա. Մութալիբովի մերձավորներին տեղափոխող ադրբեջանական մի ուղղաթիռ: Մութալիբովը զրկվում է իր ամենամտերիմ համախոհներից: Մի քանի ամիս անց, 1992թ. փետրվարի 25-ին, նախապես զգուշացնելով մոտալուտ հարձակման մասին և կոչ անելով դուրս բերել խաղաղ բնակչությանը տրամադրված միջանցքով դեպի Աղդամ, հայկական զինուժը սկսում է Խոջալուի ազատագրման գործողությունը: Հաջորդ իսկ օրը Ադրբեջանում արդեն տարածվում է «հայերի կողմից բարբարոսությունների և դաժան սպանդի» և 800-1000 զոհերի մասին լուրը: ԱԺՃ-ն անմիջապես պահանջում է Ադրբեջանի Բարձրագույն խորհրդի արտահերթ նիստ, որի ժամանակ ճիշտ ժամանակին և ժիշտ տեղում հայտնված Չ. Մուստաֆաևը ցուցադրում է Խոջալուի «կոտորածի» կադրերը: Այնուհետև դա  ցուցադրվում է Ադրբեջանի, ապա միջազգային տարբեր հեռուստաալիքներով` բողոքի ալիք առաջացնելով նախագահի նկատմամբ: Մարտի 6-ին Մութալիբովը ստիպված է լինում հրաժարական տալ: Այս առնչությամբ ակտուալ են հետևյալ հարցերը. ինչպիսի՞ն էին իրականում Խոջալուի գործողության հետևանքները ինչպես Ադրբեջանի ներքաղաքական կյանքում, այնպես էլ պատերազմի ընթացքի ու տարածաշրջանային զարգացումների համատեքստում, և ում է՞ր ձեռնտու։

Ադրբեջանական ու հայկական աղբյուրների վկայությունների համաձայն, որոնք ընդունում են երկու կողմերի փորձագետները, Խոջալուի գործողությունը` ա) չի եղել հանկարծակի. ադրբեջանական կողմը նախապես իրազեկվել է այդ մասին խաղաղ բնակչությանը տարհանելու հայկական կողմի առաջարկով[17] և բ) Խոջալուի գործողությունը, ռազմականից զատ, ունեցել է նաև նաև քաղաքական  նշանակություն։

Տարաձայնությունները վերաբերում են միայն «Խոջալուի դեպքերի» քաղաքական որակավորման հարցին ինչը, սակայն, այլ թեմա է, թեև մատնանշում է Խոջալուի գործողության քաղաքական նշանակությունը միայն Ադրբեջանի ներքաղաքական կյանքում՝ պատասխանելով երկրորդ՝ ու՞մ էր ձեռնտու հարցին ։

Այսպիսով, Խոջալուի գործողության հետևանքների պատասխանատվությունը Ադրբեջանի օրվա իշխանությունը և ընդդիմությունը բարդում էին մեկը մյուսի վրա, սակայն արդյունքը, ինչպես արդեն ասվեց, եղավ նախագահ Մութալիբովի պարտադրված հրաժարականը:

Հարկ է նշել, որ Խոջալուի իրադարձությունները տեղի ունեցան Իրանի արտաքին գործերի նախարար Ալի Աքբար Վելայաթիի` Ադրբեջան այցի նախօրեին: Իրանի ներկայացուցիչը  եկել էր դիվանագիտական ճանաչում տալու Ադրբեջանին, ինչպես նաև պատասխան հայտարարությամբ հանդես գալու ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի քարտուղար Ջեյմս Բեյքեր 3-րդ-ի` վերջերս արված արտահայտությանը` Կովկասում և Միջին Ասիայում Իրանի ազդեցության աճի վտանգի մասին[18]: Ալի Աքբար Վելայաթիի ելույթում մասնավորապես ասված էր. «Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը չէ, որ վտանգ է ներկայացնում տարածաշրջանի համար, այլ ԱՄՆ-ը: …Իրանը ժողովուրդների ու ազգերի միջև խաղաղության կողմնակից է, այդ նպատակով էլ ես բերել եմ ինձ հետ ղարաբաղյան հակամարտության դադարեցմանն ուղղված հաշտության նախագիծ, որը համաձայնել են ստորագրել թե Հայաստանը և թե Ադրբեջանը»[19]:

Այդ նախագծի ստորագրումն, իհարկե, կասեցվեց Խոջալուի դեպքերից հետո:

***

Մութալիբովի հրաժարականից հետո երկրի ժամանակավոր կառավարումը, ըստ սահմանադրության, անցնում է Բարձրագույն Խորհրդի նախագահ, պրոռուսական կողմնորոշման Յակուբ Մամեդովին: ԱԺՃ-ն` Էլչիբեյի գլխավորությամբ, շարունակում է հակակառավարական ցույցերը և սպասում հարմար առիթի`իշխանության գալու համար:

1992թ. մայիսի 9-ին Ղարաբաղում Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո գտնվող վերջին հենարանը` Շուշին ազատագրվում է հայկական ուժերի կողմից` Ադրբեջանի ներքաղաքական իրավիճակի նոր փոփոխությունների առիթ ստեղծելով: Յ. Մամեդովը անմիջապես ճանաչում է Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Ռ. Ղազիևին` որպես ազգի դավաճան` մեղադրելով նրան Շուշին պաշտպանելու անկարողության և այն դիտավորյալ հայերին «հանձնելու» մեջ[20]: Մայիսի 14-ին գումարվում է Բարձրագույն խորհրդի նիստը` նվիրված Խոջալուի դեպքերը հետաքննող պատգամավորական հանձնաժողովի զեկույցի լսմանը: Հանձնաժողովը հայտարարում է Մութալիբովի անմեղությունը Խոջալուի անկման գործում և պատգամավորների մեծ մասի քվեարկությամբ վերականգնում Մութալիբովին` որպես Ադրբեջանի նախագահ, որն անմիջապես երկրում բոլոր քաղաքական-հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը արգելող և Բաքվում արտակարգ իրավիճակ հաստատող հրաման է տալիս: Հաջորդ օրը` մայիսի 15-ին, ԱԺՃ-ն վերջնագիր է ներկայացնում երկրի նախագահին` չեղյալ համարել նախորդ օրն ընդունված որոշումները, իսկ ժամեր անց ԱԺՃ-ի ուժերը` պատգամավոր Ի. Համիդովի գլխավորությամբ, զինված հեղաշրջում են կատարում, որի արդյունքում Ա. Մութալիբովը փախչում է Մոսկվա:  

Այսպիսով, ակնհայտ է, որ ինչպես Խոջալուի, այնպես էլ Շուշիի անկումը օգտագործվել է որոշակի ուժերի կողմից:  Հաշվի առնելով, որ Շուշիի անկումից հետո ստեղծվեց ներքաղաքական այնպիսի իրավիճակ, որի արդյունքում վերջապես իշխանությունը անցավ ԱԺՃ-ին՝ ի դեմս Էլչիբեյի, կարելի է հասկանալ, որ այն ձեռնտու էր Թուրքիային և նրան սատարող Արևմուտքին:

Այսպես, Էլչիբեյի իշխանության գալուց անմիջապես հետո, պաշտոնական Բաքուն հայտարարում է, որ Թուրքիան  իր հիմնական ռազմավարական դաշնակիցն է,  թուրք ու ադրբեջանցի ժողովուրդները մեկ միասնություն են կազմում և միայն ձևականորեն են պատկանում երկու տարբեր պետությունների: «Մեկ ազգ-երկու պետություն» կարգախոսը դառնում է Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղեծիրը[21]: Ադրբեջանը` ի դեմս Էլչիբեյի, սկսում է վարել բացահայտ թուրքամետ և արևմտամետ քաղաքականություն` կտրուկ սառեցնելով հարաբերությունները Իրանի և Ռուսաստանի հետ: Էլչիբեյի` Հարավային Ադրբեջանը իրանական տիրապետությունից ազատագրելու և Ադրբեջանին                                      «վերամիավորելու» անհրաժեշտության մասին բազմաթիվ հայտարարությունները լարեցին Իրանի հետ հարաբերությունները: Ինչ վերաբերում էր Ռուսաստանին, ապա Էլչիբեյը ձգտում էր խզել վերջինիս հետ ամեն կարգի` քաղաքական, ռազմական և անգամ տնտեսական կապերը: 1992թ. հոկտեմբեր 12-ին Ադրբեջանի Միլլի մեջլիսը մերժում է ռատիֆիկացնել Ադրբեջանի անդամակցությունը ԱՊՀ, իսկ Էլչիբեյը հաստատում է, որ Ադրբեջանը չի պատրաստվում անդամակցել այդ կառույցին, քանի որ հեռանկարային չի համարում:[22] Այսպիսով, բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում Թուրքիայի համար իր ազդեցությունը Ադրբեջանում հաստատելու համար: Ղարաբաղյան հակամարտության պայմաններում, բնականաբար, Թուրքիան նախ ամեն կերպ սկսում է ռազմական օժանդակություն ցուցաբերել Ադրբեջանին:

1991-92 թթ. Թուրքիան գաղտնի գործողությունների միջոցով Ադրբեջանին ռազմատեխնիկական  օգնություն է հատկացրել:[23] Բացի այդ, թուրքական բանակի  մոտ 150 բարձրաստիճան սպա, այդ թվում` 10 գեներալներ 1992թ. մասնակցում էին ռազմական օպերացիաների մշակմանը և ադրբեջանական բանակի կադրային վերապատրաստմանը: 1992թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին ՆԳՆ բազայում թուրք զինվորականների կողմից պատրաստվեցին 450 ադրբեջանցի կամավորներ, որոնք կազմեցին Էթիբար Մամեդովի ենթակայության ներքո գտնվող այսպես կոչված «Համալսարանական գումարտակը»[24]: Վերջինս բաղկացած էր բացառապես Բաքվի համալսարանի պատմության ֆակուլտետի ուսանողներից: Ի դեպ, Էլչիբեյի ռազմական խորհրդականը նույնպես թուրք, գեներալ Յաշար Դեմիրբուլակն էր:[25]

Միջազգային քաղաքական իրավիճակի պայմաններում` Թուրքիան, չկարողանալով ուղղակիորեն օգնություն ցուցաբերել Ադրբեջանին, փորձում է դա անել  Ալ. Թուրքեշի                               Ազգայնական շարժում կուսակցության միջոցով /ԱՇԿ/:  Այդ նպատակով Թուրքեշը մի քանի հանդիպումներ է ունենում Էլչիբեյի հետ: Արդյունքում որոշվում է Էլչիբեյին հավատարիմ մի հզոր, 1500-2000 հոգանոց ռազմական ստորաբաժանում ստեղծել, որը հետագայում պետք է դառնար պետական կանոնավոր բանակի միջուկը` իր հերթին ապահովելով Էլչիբեյի իշխանության անվտանգությունը[26]: Այդ նպատակով Ազգայնական օջախներ կազմակերպության /ԱՕԿ/ նախկին ղեկավար  Ի. Օզջանը և ԱՕԿ ղեկավար Աթիլլա Քայան` Թուրքիայի հետախուզական ծառայության (MIT) նախկին գործակալ Նևրուզ Հասանօղլուի օգնությամբ և Թուրքեշի գլխավորությամբ, Ադրբեջանում ստեղծեցին «գորշ գայլերի» ճամբարը, որը Թուրքեշի առաջարկությամբ անվանվեց «Rüzgâr» (թրգ.` քամի)[27]: 1996թ. Սուսուրլուքի աղմկահարույց դեպքից հետո պարզվեց, որ այդ ճամբարի ստեղծման նախագիծը ամենևին էլ  Թուրքեշին չի պատկանել, այլ` MIT–ին և նրա հետ սերտորեն առնչվող Ճշմարիտ ուղի կուսակցությանը: Բացահայտվել է Թուրքիայի վարչապետ Թանսու Չիլլերի ֆոնդից ԱՇԿ-ին մեծ գումարի փոխանցումը` նախատեսված Ադրբեջանում գործունեության ծավալման համար: “Rüzgâr” ճամբարում, բացի զինավարժություններից, դասավանդում էին նաև դիվերսիայի տակտիկա, որն օգտագործվում էր ինչպես հայերի դեմ, այնպես էլ Ղարաբաղից ադրբեջանցիների դուրս գալը խափանելու համար[28]: Հայտնի է Հայաստանի դեմ կազմակերպված դիվերսիոն ակտը` Ա. Քայայի, Յ. Արփաջիկի և նրանց զինակցի մասնակությամբ, որոնք հատելով Հայաստանի սահմանը` պայթեցրել էին Հայաստանի երկաթուղու մի հատված:[29]

Հարկ է նշել, սակայն, որ ճամբարի գործունեությունը չբարձրացրեց ադրբեջանական բանակի մարտունակությունը, որը շարունակում էր պարտություն կրել հայոց զինուժից: Թուրքիայում սկսեց հասունանալ Հայաստանի վրա ճնշման ուժեղացման, հարկ եղած դեպքում անգամ ռազմական միջամտության անհրաժեշտության միտքը[30]:

Այդ մասին սկսեցին գրել թուրքական մամուլում, իսկ Թուրքիայի նախագահ Թ. Օզալը Ղրղզստանում պաշտոնական այցի ժամանակ շեշտեց, որ «վերևից ու ներքևից միջանցք բացեցին ու փաստորեն այդ շրջանը կապեցին Հայաստանին: Այլևս ղարաբաղյան խնդիր չկա. կան Հայաստանի նկրտումները Մեծ Հայաստանի վերաբերյալ»[31]:

Այդուհանդերձ, միջազգային հանրության, հատկապես Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի կտրուկ դիրքորոշումը հաշվի առնելով` Թուրքիան չհամարձակվեց կատարել ռազմական միջամտություն, այլ սահմանափակվեց Հայաստանի նկատմամբ տնտեսական շրջափակում և դիվանագիտական դեմարշներ կատարելով:

Թուրք-հայկական այս լարվածության արդյունքում Թուրքիան խրախուսեց թուրք ազգայնամոլական կամավորների թվի ավելացմանը Ադրբեջանում: 1993թ. հուլիսի 20-ին Բաքու ժամանեց թուրք կամավորների մի մեծ խումբ, որն անմիջապես ուղարկվեց Աղդամ:

Այսպիսով, ակնհայտ է, որ թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունները ԱԺՃ-ի իշխանության օրոք թևակոխում են որակական նոր փուլ:

Արևմուտքի հետ համագործակցությունը ևս ընդլայնվում է: ԱՄՆ-ի և Բրիտանիայի հետ հարաբերություները հիմնականում պայմանավորված էին նավթարդյունահանման խնդրի շուրջ համաձայնության հաստատմամբ:

1992թ. Մ. Թետչերը` որպես բրիտանական “British Petroleum” կազմակերպության ղեկավարների խմբի անդամ, ժամանեց Բաքու և հանդիպում ունեցավ Էլչիբեյի հետ, որին մի քանի ամիս անց, պատասխան այցով հրավիրեց Լոնդոն` համաձայնության գալու Կասպից ծովի նավթահանքերի շուրջ:[32]

ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում նավթահանքերի շահագործման խնդիրը ևս կարևոր տեղ էր գրավում: Ամերիկյան “AMOCO”, “Pennzoil”, “UNOCAL” և այլ նավթային ընկերությունների հետ  մշակվում էին համագործակցության նախագծեր:[33]

***

Այս ամենին զուգընթաց ներքաղաքական իրավիճակը Ադրբեջանում շարունակում էր մնալ լարված և անկայուն: Թուրքական ուժերի կողմից ցուցաբերվող ռազմական օժանդակությունը չէր կարող էական նշանակություն ունենալ ռազմաճակատում իրավիճակի փոփոխման վրա: Աստիճանաբար սկսեց աճել իշխանափոխության նոր հավանականությունը: Մարտակերտի ու Շահումյանի շրջանում ռազմական հաջողություններ գրանցած 500-800 հոգանոց «Գյանջայի գումարտակի» հրամանատար Սուրեթ Հուսեյնովի ազդեցությունը սկսեց մեծանալ երկրում `շփոթության մատնելով Էլչիբեյին և նրա մերձավորներին: Վերջիններս հատկապես մտահոգված էին Ս. Հուսեյնովի և  Գյանջայում Ռ.Դ. զինուժի հրամանատար Շչերբակի բարիդրացիական հարաբերություններից: Մարտին Քելբաջարը ազատագրվեց հայկական ուժերի կողմից, որը հիանալի առիթ դարձավ Էլչիբեյի կողմից բանակում «զտումներ» կազմակերպելու համար: Առաջին հերթին, պաշտոնանկ արվեց ռուսաստանամետ համարվող ՊՆ նախարար Ղազիևը, իսկ Ս. Հուսեյնովը ճանաչվեց «ազգի թշնամի» և, զրկվելով իր զինվորական և հերոսի կոչումներից, ձերբակալման հրաման ստացավ: Նա հրաժարվեց զենքերը վայր դնել ու ներկայանալ Բաքու, փոխարենը, իր գումարտակով գնաց Գյանջա, որտեղ դեռևս տեղակայված էր ռուսական ստորաբաժանումը: Մայիսի 28-ին, ժամկետից շուտ ռուսական զորամիավորումը հեռանում է Գյանջայից` թողնելով զենքը Ս. Հուսեյնովի զինյալներին: Առիթից օգտվելով` հունիսի 4-ին, կառավարական զորքերը տանկային գրոհ են կազմակերպում Հուսեյնովի շտաբի վրա, որն ավարտվում է վերջինիս հաղթանակով: Հուսեյնովի զինյալներին հաջողվում է գերի վերցնել գլխավոր դատախազ Ի. Շիրինովին, որին անմիջապես կարգադրվում է Էլչիբեյի ձերբակալման հրաման ստորագրել:[34] Հունիսի 10-ին, Հուսեյնովի ջոկատները շարժվում են դեպի Բաքու: Զուգահեռաբար, հայտնի է դառնում ԱԺՃ անդամ, Ռ. Ղազիևի զինակից Ալիաքբար Հումբաթովի գլխավորությամբ` Ադրբեջանի Լենքորանի շրջանում (բնակչության մեծ մասը կազմում են իրանական ծագման էթնիկ թալիշները) Ադրբեջանից անկախ «Թալիշ-Մուղանական հանրապետության» կազմավորման մասին[35]: Միևնույն ժամանակ ղարաբաղյան ռազմաճակատում ադրբեջանական կողմը շարունակում է պարտություն պարտության ետևից կրել: Երկրում ճգնաժամային դրություն է ստեղծվում,  որը հաղթահարելու համար Էլչիբեյը խնդրում է Հ. Ալիևին գալ Բաքու: Նույն օրը վարչապետը և Միլլի մեջլիսի նախագահ Իսա Ղամբարը հրաժարական են տալիս: Հունիսի 15-ին Միլլի մեջլիսի նախագահ է ընտրվում Հ. Ալիևը, իսկ երկու օր անց Էլչիբեյը լքելով զինակիցներին` հեռանում է Նախիջևան` երկրի նախագահի պարտականությունները թողնելով Հ. Ալիևին: Վերջինիս և Ս. Հուսեյնովի բանակությունների արդյունքում, Հուսեյնովի ջոկատները հեռանում են Բաքվի մատույցներից, իսկ ինքը` Ս. Հուսեյնովը նշանակվում է երկրի վարչապետ:

Այսպիսով, Սուրեթ Հուսեյնովի և Ա. Հումբաթովի «խռովությունները» կազմակերպված էին երկրում «ներքաղաքական քաոս» ստեղծելու միջոցով` Էլչիբեյ-Ալիև փոխատեղումն իրագործելու համար: Այս համատեքստում արդիական է «արտաքին գործոնների» ազդեցության դիտարկումը: Գոյություն ունի երկու հիմնական վարկած` Հուսեյնովի և Հումբաթովի «արտաքին հովանավորյալների» հետ կապված: Ամենատարածված վարկածը, թերևս, «ռուսաստանյան գործոնի» ազդեցությունն է: Այդ վարկածը հիմնավորվում է 1992-93 թթ. ադրբեջանա-ռուսական հարաբերությունների կտրուկ սառեցմամբ, և Ադրբեջանի արևմտամետ դիրքորոշման փաստով, որն, իհարկե, չէր համապատասխանում Ռուսաստանի շահերին տարածաշրջանում: Վերջին շրջանում հատկապես սուր ընթացք ունեին Բաքվից 250կմ հեռավորության վրա գտնվող «Գաբալա» ռադիոլոկացիոն կայանի ապագա կարգավիճակի շուրջ վարվող բանակցությունները  Ադրբեջանի և Ռուսաստանի ռազմական պատվիրակությունների միջև: Արդյունքում Ադրբեջանի ՊՆ նախարար Ղազիևը համաձայնեց Գաբալան 20 տարի ժամկետով  վարձակալության տալ Ռուսաստանին` կայանը համատեղ շահագործելու պայմանով,  սակայն ադրբեջանական ուժերի` մարտ ամսին ղարաբաղյան ճակատում կրած կորուստներից հետո, Ղազիևին փոխարինեց ՊՆ նորանշանակ նախարար Դ. Ռզաևը, որն էլ Գաբալայի խնդիրը փորձեց լուծել` Ռուսաստանից ադրբեջանական զինուժի համար ռազմամթերքի զանգվածային մատակարարում պահանջելով[36]: Վերջինս մերժվեց Ռուսաստանի կողմից, որին հաջորդեց  Ադրբեջանի Միլլի մեջլիսում երկրի գլխավոր բնապահպանի ելույթը` ռադիոլոկացիոն կայանի կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման և ադրբեջանական ժողովրդի առողջությանը սպառնալիք հանդիսանալու վերաբերյալ:[37] Ռուսաստանին թույլ չտվեցին տեսնել բնապահպանական փորձագիտության փաստաթղթերը, և խնդիրը սկսեց բացահայտ քաղաքական բնույթ կրել:

Լարվածության այլ պատճառ էր ԱԺՃ-ի վարած «նավթային քաղաքականությունը»: Ադրբեջանի կառավարությունը` ի դեմս ադրբեջանական SOCAR նավթային ընկերության, համաձայնության գալով AMOCO, British Petroleum/Statoil, UNOCAL, Pennzoil, McDermott, Turkish Petroleum նավթային ընկերությունների հետ, պատրաստվում էր պայմանագիր կնքել կասպյան նավթի արդյունահանման և շահագործման պայմանների շուրջ` շրջանցելով ռուսաստանյան ընկերությունները: Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանում «արտաքին ուժերի» ազդեցության գերակայության հիմնական նպատակներից մեկը կասպյան ավազանի նավթի ու բնական գազի շահագործման իրավունքի ձեռքբերումն էր, ուստի Ռուսաստանը չէր կարող համաձայն լինել վերը նշված պայմանագրի նախագծի հետ, որի ստորագրումը, ի դեպ, հետաձգվեց Էլչիբեյի իշխանափոխությամբ:

Ալիևի` նախագահական պարտականությունները ստանձնելու պահին ադրբեջանա-ռուսաստանյան հարաբերությունները այնքան սրված էին, որ շատ քաղաքական գործիչներ և վերլուծաբաններ, հաշվի առնելով նաև Հ. Ալիևի կենսագրությունը, նրա իշխանության գալը դիտարկեցին որպես Ռուսաստանի շահերին համապատասխան իրողություն` միևնույն ժամանակ Ս. Հուսեյնովի և Հումբաթովի խռովությունը համարելով Ռուսաստանի կողմից եթե ոչ կազմակերպված, ապա առնվազն խրախուսված գործողություն: [38] Հուսեյնով-Հումբաթով-Ղազիև եռանկյունին մի շարք վերլուծաբանների և քաղաքական մեկնաբանների կողմից ընդունված է համարել «ռուսաստանամետ»:

Հարկ է նշել, սակայն, որ Էլչիբեյի իշխանափոխությունը ձեռնտու էր նաև Իրանին, որը ինչպես Ռուսաստանը, ուներ լուրջ  խնդիրներ Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում: Այդպիսիք էին Ադրբեջանի նախագահի մակարդակով պարբերաբար հնչեցվող կոչերը «Հարավային Ադրբեջանի» ազատագրմանն ու «Միացյալ Ադրբեջանի» կազմավորման մասին, ինչպես նաև վերը նշված նավթային պայմանագրի նախագծում իրանական նավթային ընկերությունների մասնակցության մերժումը: Հ. Ալիևը, դեռևս Նախիջևանում գտնվելու ժամանակ քաղաքական կապեր  էր ստեղծել Իրանի հետ, որի համար Էլչիբեյի համեմատությամբ, Ալիևի իշխանությունը ավելի նախընտրելի էր[39]: Ադրբեջանում «ներքաղաքական քաոսի» ստեղծմանը Իրանը կարող էր նպաստել` օգտագործելով «թալիշական գործոնը», այդ է պատճառը, որ Հումբաթովի առաջացրած ներքաղաքական իրավիճակը, թույլ է տալիս եզրակացնել Իրանի անուղղակի մասնակցությունը 1993թ. իշխանափոխության մեջ:

Ադրբեջանում և նրա շուրջ ստեղծված իրավիճակի պայմաններում, Հ. Ալիևի իշխանության գալը ձեռնտու էր բոլոր` թե ներքին, և թե արտաքին կողմերի համար: Ադրբեջանում Ալիևն ուներ մեծ հեղինակություն, փորձառու քաղաքական գործչի համբավ: Ինչ վերաբերում է «արտաքին ուժերին», ապա նրանցից յուրաքանչյուրը գերադասում էր Էլչիբեյի փոխարեն տեսնել ավելի հավասարակշիռ քաղաքականություն վարելու խոստումներ տվող Ալիևին:

Վերը նշված պատճառներով, Ռուսաստանն ու Իրանը միանշանակ սատարում էին Հ. Ալիևին` հուսալով երկկողմ հարաբերությունների զարգացում:

Թուրքիան, թեև ԱԺՃ-ի «հովանավորյալն էր», սերտ քաղաքական հարաբերությունների մեջ էր նաև Հ. Ալիևի հետ: Հ. Ալիևի ու Ս. Դեմիրելի առաջին հանդիպումը եղել է 1967թ., վերջինի` Բաքու կատարած այցի ժամանակ: Հետագայում նրանց հարաբերությունները եղել են ոչ պաշտոնական և պարբերական հանդիպումների ու հեռախոսազրույցների, միջոցով: Ըստ Դեմիրելի, նրանք եղել են մտերիմներ,  խորհրդակցել են միմյանց հետ[40]: Նախիջևանի և Իգդիրի միջև կամուրջի կառուցումը, որը եղել է ԽՍՀՄ փլուզումից առաջ, կառուցվել է Թուրքիայի օժանդակությամբ,  Ալիևի իշխանության օրոք: Դեմիրելի խոսքերով, ինքն անձամբ է կարգադրել Հ. Ալիևին Նախիջևանից Բաքու գնալ և վերցնել իշխանությունն իր ձեռքը: Միաժամանակ, Անկարայում Ս.Դեմիրելը Էլչիբեյին խնդրել է Հ. Ալիևին զիջել իշխանությունը: Դեմիրելը, ANS Press-ին տված իր հարցազրույցում նշում է, որ երկիրը ճգնաժամից հանելու համար Թուրքիան ամեն կերպ օժանդակել է Ալիևի վերադարձին:[41]

Արևմուտքը` ի դեմս ԱՄՆ-ի և Բրիտանիայի, նույնպես շահագրգռված էր Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնում տեսնել քաղաքական փորձ և ճկունություն ունեցող, հավասարակշիռ մարդու, ում հետ համագործակցում էր արդեն երկար ժամանակ:

Փաստորեն, «ներքին» և «արտաքին» ուժերի շահերի համընկման արդյունքում Հ. Ալիևը հաստատեց իր իշխանությունը երկրում:

Եվ այսպես, կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները.

Նախ, ԽՍՀՄ փլուզմամբ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական վերաձևումների այս փուլում Ադրբեջանը հայտնվել էր միջազգային ուժային կենտրոնների, մասնավորապես Արևմուտքի, Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Իրանի խաչաձևող շահերի կենտրոնում՝ դառնալով «արտաքին ուժերի» գործունեության թիրախ:

Երկրորդ, ԼՂ հակամարտությունը «արտաքին ուժերը» ծառայեցնում էին իրենց ազդեցության հաստատմանը Ադրբեջանում՝ օգտագործելով տեղի քաղաքական ուժերի պայքարը իշխանության համար:

Վերջապես, 1990-1993 թթ. ընթացքում Ադրբեջանում  տեղի ունեցած իշխանափոխությունները տեղի են ունեցել «արտաքին» ուժերի աջակցությամբ, հետևաբար` ակնհայտ է «արտաքին» ուժերի գործոնների դերակատարությունը Ադրբեջանում։

Հոդվածը ռուսերենով տպագրվել է «Բանբեր Երևանի համալսարանի. միջազգային հարաբերություններ, քաղաքագիտություն» գիտական հանդեսի 138.6 համարում, Երևան, 2012:

Akunq.net