Հայկական տեղահանությունը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.) Ամասիայի Մերզիֆոնում

Մերզիֆոնի Անատոլիա քոլեջի որբանոցը 1918-1919 թ. ապաստան է տվել 2000 հայ և հույն որբերի:

Ապրիլի 29-ն էր, երբ թուրքական կառավարությունը սկսեց հայտնի հայերի ձերբակալությունը:

Հայ պրոֆեսոր Գագիկ Օզանյանին 16 հայ պրոֆեսորների հետ ուղարկեցին Սվազ (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.), որտեղ սարսափելի կտտանքների ենթարկեցին. մազերը փետեցին, շիկացած երկաթներով դաջեցին, մարմինների վրա եռման ջուր թափեցին, ամեն օր մտրակահարեցին, ոմանք բանտում էլ մահացան: Պարոն Օզանյանի աչքերը հանեցին, այնուհետև կախաղան բարձրացրեցին:

Մերզիֆոնում ձերբակալությունները շարունակվում էին: Հայերին այսպես կոչված հեղափոխության պատրաստություն տեսնելու մեջ մեղադրելով` մտրակահարում էին: Նրանցից պահանջում էին, որ որոշակի քանակությամբ հրացան հանձնեն: Ոմանք, որպեսզի կառավարության պահանջած թվով զենքը կարողանան տալ, թուրքերից վերցնում և տանում էին: Զենք բերելու համար կտտանքների էին ենթարկվում:

Քանի որ մտածում էին, որ Մերզիֆոնի քաղաքային թուրք բնակչությունը նրանց կխղճա, փողով թուրք գյուղացիների էին վարձում` հայերին մտրակահարելու համար:

Քոլեջի դարբին պարոն Հովհաննես Սիմոլյանին այնպիսի սարսափելի ձևով էին ծեծել, որ նույնիսկ մեկ ամիս հետո չէր կարողանում աշխատել: Մեկ ուրիշին Ամասիայում ձիու փայտերով պայտել էին, պարոն Իփեքչիյանին (քսան մեկ տարի առաջ Սվազում նահատակված քահանա Քելեշյանի աներձագն է) իսլամ չընդունելու համար եղունգները քաշել էին: Ասել էր՝ «ինչպե՞ս կարող եմ հրաժարվել Հիսուսից, ում, քսան տարի է, աղոթում եմ»:    

Հրացանների խուզարկությունը մի քանի շաբաթ տևեց: Թուրքերը հայկական գերեզմանոցում մի քանի ռումբ գտան, որոնք 1908 թ. այստեղ թաղված էին և արդեն ամբողջովին ժանգոտած ու անպիտան էին դարձել: 

Մինչև հունիսի վերջ բոլոր տղամարդիկ բանտերում, զորանոցներում կամ խցերում էին: Իրենց ամուսիններին այցելության եկած, հագուստ և ուտելիք բերած կանանց ոստիկանները ծեծում և հեռացնում էին: Օրեր շարունակ բանտարկված մնալուց հետո նրանք, ովքեր իսլամ էին ընդունում, ազատ էին արձակվում: Ազատ էին արձակվում նաև մեծ գումարների դիմաց: Շրջիկ գրավաճառ Իրաբյանը համաձայն էր իսլամ ընդունել, սակայն նրա կինն ասել էր, որ չի ընդունի, թող մնացածների հետ աքսորվի, այդ իսկ պատճառով նա կնոջ հետ գնաց և սպանվեց: Մնացածները քարավաններով քաղաքը լքեցին և ճանապարհին սպանվեցին: Թուրքերն իրենց հայ ծանոթներին ասում էին, թե ինչ է եղել՝ վերջիններիս երաշխավորելով, որ նույնը նրանց հետ էլ է պատահելու: Տղամարդկանցից ազատվելուց հետո հերթը հասավ կանանց, երեխաներին և նույնիսկ հիվանդներին աքսորելուն: Սայլերը գիշեր-ցերեկ անցնում էին: Մեր տանտեր թուրքը մեզ ցույց տալով փոշու մեջ կորած, տապից և ծարավից ուասպառ եղած քարավանները, ասաց, որ կարծում է՝ նրանք բոլորը տեղ չեն հասնելու, ճանապարհին մահանալու են: Ճանապարհին 10 օր անցկացնելուց հետո իսլամ ընդունած և Մերզիֆոն վերադարձած  մի կին պատմեց իրենց սոսկալի դրության մասին: Անգամ մայրերն էին իրենց երեխաներին լքում, քրդերին տալիս: Բացի այդ, քրդերն էլ էին նրանց բռնի կերպով վերցնում, աղջիկներին բռնաբարում: Ոմանց էլ տանում էին իրենց կանանոց (հարեմ): Մի քանի օր տևած ճանապարհորդությունից հետո սայլերը հետ են վերադարձրել, ստիպված են եղել ոտքով շարունակել ճանապարհը:      

Ամերիկյան քոլեջի հետ կապեր ունեցողները փրկության համար թուրք պաշտոնյաներին կաշառք էին տվել, սակայն դա միայն հետաձգել էր նրանց ճակատագրով բաժին հասածը: Այս ընթացքում Ամերիկայի դեսպանատան ջանքերով պրոֆեսոր Արոզյանի կինն, ութ ամսեկան երեխան և տարեց մայրը կարողացել են գնալ Ստամբուլ. թույլատրեցին նաև, որ ընտանիքն Իզմիր գնա: Ձիու սայլով` օրեր տևած ճանապարհորդությունից հետո բոլորս հասանք Անկարա, որտեղ ծնողներս ու պրոֆեսոր Արոզյանը ձերբակալվեցին:  

Նրանց ազատ արձակելու համար ամեն ինչ արեցինք, սակայն ապարդյուն: Անհնար էր նրանց ճակատագրի մասին որևէ բան իմանալ. տնօրենն ասում էր, որ ողջ-առողջ տեղ են հասել: 

Մի քանի օր հետո, բացի քիչ թվով բողոքական տիկնանցից, բոլոր հայերին հանեցին Անկարայից:

Հետո Մերզիֆոնի որոշ միսիոներներ Անկարայով անցնելիս մեզ գտան և մեր անմխիթար կացության ականատեսը դարձան: Ստամբուլ հասնելուն պես Ամերիկայի դեսպանությանը ներկայացրեցին եղելությունը, և այսպիսով Ստամբուլ գնալու թույլտվություն ստացանք:     

Այստեղ ամերիկյան անձնագիր ստանալու համար երեք ամիս պահանջվեց:

Մերզիֆոնում բազմաթիվ հայ ընտանիքներ որոշել էին թույն խմել: Պարոն Սվազլյանը բանտարկվեց: Կրոնափոխ եղավ և տուն վերադարձավ, կինը նրան տեսնելուն պես ուշագնաց եղավ: Պրոֆեսոր Գուլյանը իսլամ ընդունեց և շարունակեց տպագրությամբ զբաղվել: Իսլամ ընդունեցին նաև պորոֆեսորներ Դաղլըյանը, Մանասաթչյանն ու լուսանկարիչ Դիլդիլյանը: Հեղափոխական որևէ շարժում չկար: Սարսափելի բռնություններ կատարեցին: Մութ և գետնափոր նկուղ կար, որտեղ հայերը մեկը մյուսի վրա էին լցված: Մի գիշեր մեկը երազում գոռաց՝ «փախի՛ր», մյուս ձերբակալվածներն էլ սկսեցին գոռալ, որից հետո հերթապահներին հրաման տվեցին կրակ բացել, սակայն մարդկություն ցուցաբերելով` չկրակեցին:

Մերզիֆոն. միսս Դեմիրջյանը 1915 թ. դեկտեմբերին այս ամենը հաղորդել է մի շվեյցարացի ջենտլմենի, երբ անցնելիս է եղել Շվեյցարիայով:

http://aykiridogrular.com/haber-1461-Amasya-Merzifonda-Ermeni-techiri.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net