Հայերը` նախքան աղետը

Սերդար Աքսոյ

Ռայմոնդ Գևորգյանի և Փոլ Փաբուջյանի «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նախքան 1915 թվականը» գիրքը լույս է տեսել նոյեմբերի 6-ին: Պատմաբան  Գևորգյանը «Թարաֆ» օրաթերթի հետ խոսել է այս բովանդակալից աշխատության մասին:

Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ կատարած ծավալուն ուսումնասիրություններով հայտնի ֆրանսիացի պատմաբան, պրոֆեսոր Ռայմոնդ Գևորգյանի և Փոլ Փաբուջյանի համատեղ աշխատությունը` «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նախքան 1915 թվականը», լույս է տեսել նոյեմբերի 6-ին: 20 տարի առաջ Ֆրանսիայում լույս տեսած գիրքը, որի որոշ հատվածներ Թուրքիայում առաջին անգամ լույս են տեսել «Ակօս» թերթի առաջին համարներում, ներկայացնում է նախքան 1915 թ. հայերով բնակեցված 2 900-ից ավելի բնակավայրերի` վիլայեթների, սանջակների, կազաների, գյուղերի շերտերը: Երկու գլուխներից բաղկացած գրքի առաջին բաժինը, որը վերնագրված է «Պատմությունն ու հասարակական կառուցվածքը», ուսումնասիրության առարկա է դարձնում հայ ժողովրդի կյանքը 19- րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև Ցեղասպանությունն ընկած ժամանակահատվածում:

Իսկ երկրորդ գլխում, որը վերնագրված է «Մարդիկ և նրանց բնակավայրերը», ողջ մանրամասնությամբ ներկայացվում են հայաբնակ վայրերը, եկեղեցիները, վանքերը և դպրոցները` տեղեկություն հաղորդելով նաև վերոհիշյալ բնակավայրերի` հռոմեական ժամանակներ ձգվող պատմական անցյալի մասին: Գրքի թուրքերեն հրատարակության մեջ կարևոր է նաև հիշել այն, որ հավելվել է ազգ-պետություն անցման ժամանակ և հետագայում հայերեն-հունարեն-քրդերեն և այլ տեղանունների նոր անունները: Մոտ 927 լուսանկարով հարստացված աշխատությամբ վերականգնվում է Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստանից-Ակունքի խմբ.) գրեթե ամբողջությամբ բնաջնջված ժողովրդի տեղը: «Արաս» հրատարակչության ջանքերով ավարտին հասցված այս բովանդակալից գրքի մասին իմացանք  գրքի հեղինակ Ռայմոնդ Գևորգյանից, ով Թուրքիայում էր գտնվում Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած «Մարդինի և շրջակայքի հասարակական և տնտեսական պատմության գիտաժողովի» շրջանակներում:

«Հայերն Օսմանյան կայսրությունում նախքան 1915 թվականը» աշխատության որոշ հատվածներ առաջին անգամ «Ակօս»-ում է լույս տեսել, այնպես չէ՞:

Այո’, սակայն ես ու Հրանտը որևէ առընչություն չունեինք: Ըստ էության, «Ակօս»-ի մասին էլ տեղյակ չէի: 1997 թ. որոշ հատվածներ տպագրելուց երկու տարի անց միայն իմացա, սակայն իմանալուց հետո էլ չանհանգստացա: Նույնիսկ կարող եմ ասել` շատ ուրախացա: Տարիներ անց ծանոթացանք Հրանտի հետ: 2004 թ. ինձ ասաց, որ ուզում է գիրքը հրատարակել: Այժմ Արաս հրատարակչության` ավարտին հասցրած գործը, ըստ էության, Հրանտն է խթանել:

Ռայմոնդ Գևորգյանն ու Փոլ Փաբուջյանը նման ծավալուն աշխատություն նախաձեռնելուց առաջ ի՞նչ էին մտածում:

Նախքան գործի անցնելը ձեռքիս տակ էր Անատոլիայում բնակվող հայերի բնակավայրերի վերաբերյալ պատրիարքարանի գրառումները: Օգտվել եմ այս գրառումներից, որտեղ ցույց են տրվում հայաբնակ վայրերը` գյուղ առ գյուղ, գյուղաքաղաք առ գյուղաքաղաք, սանջակ առ սանջակ: Գրքի միջոցով նպատակ ունեինք ընդհանուր պատկեր ներկայացնել նախքան 1915 թ. Անատոլիայի հայերի կյանքի մասին:  

Նկարներով մեր երևակայության մեջ վերակենդանանում էր վաղուց արդեն ոչնչացած այդ ժամանակաշրջանի պատկերը…

Մեր աշխատությունը հարստացրել ենք նկարներով, որովհետև լուսանկարները հանդիսանում են պատմական փաստաթղթեր: Կան նաև Հայոց ցեղասպանությունից հետո Ամերիկայում, Եվրոպայում բնակված հայերի` հիշողության վրա հենվող վկայություններն իրենց գյուղերի, նախկին կյանքի կամ էլ իրենց պապերի կյանքի վերաբերյալ: Այս աշխատությունը նախաձեռնելով` նաև նպատակ էի հետապնդում այդ հին աշխարհը հիշելու ջանքերով իմ փոքրիկ ներդրումն ունենալ արդեն գրված աշխատություններում: Քանի որ գիրքը փոքր-ինչ առնչվում է նաև իմ անցյալին, անդրադառնալով այդ մարդկանց, այդ կյանքերին` ուզում էի, որ կարողանան երևակայության մեջ վերակենդանացնել այդ օրերը:     

Անցել է 20 տարի, ինչ Ձեր գիրքը լույս է տեսել Ֆրանսիայում: Այս ընթացքում ինչպիսի՞ արձագանքներ եք ստացել:

Այս տարիների ընթացքում հանդիպել եմ բազմաթիվ մարդկանց հետ, ովքեր կարդացել, զգացել են գիրքը:  Շատ անգամ եմ լսել, որ նրանք միասին նստելով` տատիկ, հայր, երեխա, թոռ, նայել են գրքում իրենց գյուղի նկարներից մեկին, և ընտանիքի մեծն ասել է. «Ահա’, նայի’ր, իմ գյուղն այստեղ է: Իրականում կար: Մի ժամանակ մենք էլ այնտեղ էինք»: 

Փաբուջյանի հետ ինչպե՞ս աշխատանքային բաժանում կատարեցիք:

Այստեղ հստակ բաժանում կա: Ես պատմական հատվածն եմ կարգավորել, ողջ տեքստը ես եմ գրել: Գրքի 900-ից ավելի պատկերի գրեթե մեծ մասը Փաբուջյանի անձնական հավաքածուից է: Նա լուսանկարներով է իր ներդրումն ունեցել այս աշխատանքին:

Վերադառնալով Ձեր աշխատության հիմքը կազմող պատրիարքարանի գրանցումներին` օգտվել եք 1913 թ. փետրվարից մինչև 1914 թ. օգոստոսն ընկած ժամանակահատվածի մարդահամարի գրանցումներից: Լա’վ, իսկ ինչպե՞ս են գրանցումները մեր օրեր հասել Ցեղասպանությունից հետո:    

1922 թ.` նախքան քեմալականների` Ստամբուլ մտնելը, այդ ժամանակվա Պոլսո պատրիարքը 22 սնդուկով այս վիճակագրություններն ուղարկել է Մանչեսթր: Այս սնդուկներում միայն սրանք չէին, այլ բաներ ևս կային: Ձեր նշած և ինձ համար հիմք հանդիսացած մարդահամարի տվյալները նույնպես այնտեղ են ուղարկվել: 

Իսկ ինչու՞ են Մանչեսթր ուղարկում:

Որովհետև նախքան Առաջին աշխարհամարտը նույնիսկ Ֆրանսիայում շատ հայ չկար: Իսկ Մանչեսթրում կարելի է խոսել հայերի գոյության մասին: Այդ պատճառով էլ պատրիարքը սնդուկներն ուղարկում է այնտեղ` հոգևորական Գրիգորիս Պալաքյանին: 1927 թ. նշանակվելով արքեպիսկոպոս` Գրիգորիս Պալաքյանը գնում է Մարսել` իր հետ տանելով նաև սնդուկների պարունակությունը: Փաստաթղթերի մի մասն ուղարկում է Երուսաղեմի պատրիարքարան, իսկ մի մասն էլ հանձնում է 1928 թ. հիմնված Փարիզի Նուբարյան գրադարանին, որն այսօր իմ ղեկավարության տակ է:

Գալով գրքում լույս տեսած լուսանկարներին` մոտ հազար լուսանկարնկար կա: Հավանաբար հազարավոր լուսանկարների միջից են ընտրվել: Ինչպե՞ս  են ձեռք բերվել դրանք:

Օսմանյան կայսրությունում լուսանկարչության զարգացման մեջ մեծ էր հայերի դերը: Այն չէր սահմանափակվում միայն Աբդուլլահ եղբայրներով: Գավառներում ևս բազմաթիվ հայ լուսանկարիչներ են եղել: Գրքի լուսակնկարների մի մասը փոստային բացիկներ են: Մեր օրեր հասած առևտրական պատկերներ էին, որոնք վաճառվել կամ որպես նվեր են ուղարկվել: Մի մասն էլ ընտանեկան արխիվներից էր: Լուսանկարների մի մասը    ծանոթությունների միջոցով, մի մասի դիմաց էլ վճարելով` ավելացրել ենք մեր արխիվին:     

Բնականաբար, 1915 թ. հասկանալու համար պետք է հետ գնալ: Այդ տարիներին հայերն ի՞նչ էին ուզում, Օսմանյան կայսրությունն ի՞նչ դիրք է գրավում:

Ինչպես և նշել ենք գրքում, 1895 թ. բարեփոխումները մեկ տարի առաջ Սասունում տեղի ունեցած կոտորածի հետ առնչություն ունեին: Այնտեղ մեծ կոտորածներ են տեղի ունեցել: Դրանից հետո Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի և Ռուսաստանի ճնշումների տակ 1895 թ. սեպտեմբերին միայն Աբդուլ Համիդը հաստատեց բարեփոխումների պահանջը: 1895 թ. սեպտեմբերին ստորագրելուց մեկ շաբաթ անց սկսվում են կոտորածները: Ըստ էության, սա մի մարտահրավեր էր, այսինքն ասում էր` «բարեփոխումները ստորագրեցի, սակայն մեկ շաբաթ անց էլ սկսեցի կոտորածները»:

Որո՞նք էին հայերի պահանջները:

Գրքի առաջին բաժնում ուսումնասիրում եմ 19-րդ դարի երկրորդ կեսը ներառող այս ցավալի ժամանակահատվածը: Ընդհանրապես, սա Օսմանյան կայսրությունը ներառող բարեփոխումների պահանջ չէր: Ներառում էր 6 վիլայեթները, որտեղ ապրում էին հայերը: Այս պահանջների միջև ի՞նչ կար: Տեղական իշխանություններում ավելի շատ ներգրավվելու ցանկություն կար, որովհետև տեսնում ենք, որ մինչ այդ օրը նշանակված ղեկավարների շարքում որևէ հայ չի եղել: Օրինակ` հայերի ներկայացրած պահանջներից էր տեղական ժանդարմերիայի ուժերում նաև իրենց ընդունելու պահանջը: Ըստ էության, տեսնում ենք, որ այս բարեփոխումների պահանջները իրական քաղաքացի լինելու ճանապարհին կատարված քայլեր են: Հայերն այլևս հոգնել էին երկրորդ կարգի քաղաքացիներ լինելուց: Այդ տարիների բարեփոխումների պահանջները վերոհիշյալ վիլայեթների անվտանգության խնդրի կարգավորման ուղղությամբ էին:

Լավ, իսկ հնարավո՞ր է 1909 թ. Ադանայի ջարդերը համարել 1915 թ. նախափորձ:

Ես իմ մեկ այլ գրքում այս հարցը բարձրացրել եմ: Ըստ էության, երկու դեպքում էլ նմանություն ենք գտնում: Սակայն այս հարցում ես իմ վերջնական խոսքը չեմ ասել, որովհետև ցայժմ փաստաթղթերից, որոնք ուսումնասիրելու հնարավորություն ենք ունեցել, չենք կարողանում այնպիսի եզրակացության հանգել, թե «Ադանայի կոտորածը ամբողջությամբ 1915 թ. նախափորձն էր»: Կիլիկիայի հարցում ուշադրության արժանի կետը կոտորածների լայն մասշտաբն է և այն, որ հայերն առաջին անգամ այս կոտորածներից հետո պահանջում են` մեղավորները կրեն իրենց արժանի պատիժը: Այս կոտորածներից հետո առաջին անգամ ոչ մուսուլման հասարակությունը կարողանում է պահանջել`գտնել մուսուլման մեղավորներին և պատժել:    

Եթե այդ կոտորածները չլինեին…

Թեև պատմաբանին ուղղելու հարց չէ, սակայն հարցնեմ: Եթե այս ողջ կոտորածները չլինեին, Թուրքիայի պատկերն այսօր ինչպիսի՞ն կլիներ:

Մինչև 1908-1909 թթ. երիտթուրքերի քաղաքական ուղեգծում համատեղ պետություն ստեղծելու, որտեղ հայերի ներկայացման հարցը ավելի բարձր կլիներ, հավանականություն կար: Բնականաբար, հայտնի առևտրական ուղիները հայերի ձեռքում էին, հայերը ունեին նաև որոշակի տնտեսական հիմք: 1915 թ. այս ամենը ոչնչացվեց: Թուրքիայի տնտեսական զարգացումը 1950-ականներին է սկսել: Եթե 1915 թ. հայերին այս հողերից չբնաջնջեին, ապա այդ տնտեսական զարգացումն առանց ընդհատվելու կշարունակվեր: Ես հանգիստ կարող եմ ասել, որ Թուրքիան այսօր կարող էր լինել ցանկացած եվրոպական պետության մակարդակին և նույնիսկ` ավելի բարձր:

http://www.taraf.com.tr/haber/felaket-oncesinde-ermeniler.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net