Նիլայ Վարդարի հարցազրույցը. Զոհրապի կիսատ մնացած կյանքի հետքերով

Նիլայ Վարդար

Ո՞րն էր ավելի զարմանալի. այն, որ Թալեաթ փաշան նախքան մահվան ճամփորդության ուղարկելը Զոհրապին համբուրե՞լ է, թե՞ այն, որ մինչև վերջին պահը Զոհրապը չի հավատացել, որ իրեն սպանելու են: Պատասխանը թաքնված է Զոհրապի ընդհատված կյանքի մեջ:

*Առաջարկում ենք հարցազրույցը կարդալիս ունկնդրել Զոհրապի մտերիմ ընկեր, կոմպոզիտոր Բիմեն Շենի (Տեր–Ղազարյան) ստեղծագործությունն իր իսկ  կատարմամբ:

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=eLd3lsT-Bw4

1915 թ. հունիսի 2

Երբ Եդեսիա (Ուրֆա)-Դիարբեքիր ճանապարհին Գրիգոր Զոհրապին սպանել են, նրա գրպանում եղել է պոետի, գրողի, լրագրողի, փաստաբանի և պատգամավորի վկայական:

Թուղթ խաղալուց հետո Թալեաթ փաշան «հրաժեշտի համբույր» է դրոշմել Զոհրապի այտին: Հենց այդ օրը երեկոյան Զոհրապ, իմանալով հանդերձ իր վախճանի մասին, հրաժարվել է լքել երկիրը:

Որովհետև հավատում էր, որ օրենքն ու իրավունքն այս երկիրը չեն լքել, միգուցե նաև մտածում էր, որ Թալեաթ փաշան կփոխի միտադրությունը կամ գուցե իր ընկեր, իթթիհադական Հալիլ Մենթեշեն, ում ժամանակին թաքցրել էր իր տանը, արգելք կհանդիսանա այդ որոշմանը:

Թեև Նեսիմ Օվադյա Իսրայելի  «1915թ. մահվան ճամփորդություն, Գրիգոր Զոհրապ» աշխատությունը թվում է կենսագրական, սակայն պատմության վերաբերյալ գիրք է, որտեղ առանցքային տեղ է հատկացված Հայկական հարցին:

Գրքից չեք կարողանում կտրվել, որովհետև ծանոթանում եք Գրիգոր Զոհրապի հետ, ում ընդհատված կյանքը 500 էջի մեջ չի տեղավորվում:

Գրքի հեղինակ Իսրայելի հետ Զոհրապի մասին խոսեցինք մի սրճարանում, որը գտնվում է Թաքսիմում գտնվող Զոհրապի Գյումուշսույու (Ազարյան) բնակարանի մոտ, որտեղից էլ Զոհրապին ձերբակալել են:

«Մեջլիսի յուրաքանչյուր նիստի ժամանակ նրա անունը նշվում էր»

Գրիգոր Զոհրապը, ով 10 000 մարդու ասել էր, թե «մեր կրոնն ազատությունն է», օսմանականության վերջին պաշտպա՞նն էր:

Եթե Օսմանյան կայսրության շրջանակներում որոշ ժամանակ տարածված է եղել օսմանականության գաղափարը, ապա ազգայնականությունն ավելի առաջ է անցել: Ահա երբ պատկերն այսպիսին է, խճանկար հիշեցնող օսմանյան պետության պաշտպանները գնալով դարձել են փոքրամասնություն, իսկ նրանք, ովքեր շարունակել են համառել, վերջում գլուխները խոնարհել են: Գրիգոր Զոհրապն էլ նրանցից մեկն էր, ում իդեալը մեկ դարով հողի տակ էր անցել, սակայն այսօր կրկին «թուրքիացի» լինելու գաղափարը բավականին քննարկվում է, այսինքն` ենթակա է  Թուրքիայի սահմանադրության փիլիսոփայության հիմք դառնալուն:

Զոհրապը մեջլիսում իր ելույթների ժամանակ մի կողմիցէ խոսում էր գյուղատնտեսական դեղերի վնասներից, մյուս կողմից էլ` խնամակալ տնտեսությունից, պաշտպանելու իրավունքից: Ահա սա՞ էր պատճառը, որ նրան չսիրողները Զոհրապին կոչում էին «մեջլիսի սոխակ», իսկ սիրողները` «մեջլիսի ամենալավ քարոզող»: 

Զոհրապը նախ և առաջ շատ հայտնի հռետոր, փաստաբան էր, ով իր մասնագիտության մեջ շատ հաջողակ էր: Իր ճկուն մտքով և թեմային տիրապետելու հատկությամբ ընդդիմադիր կողմին համոզելու կարողություն ուներ: Երբ օսմանյան խորհրդարանում սկսում էր իր զիլ ձայնով  և դադար տալով խոսել, բնականաբար, իր ազդեցությունը տարածում էր ունկնդիրների վրա, քննարկվող թեման ուղղորդում էր: Զոհրապն իր մտքերն արտահայտում էր ոչ թե ընդդիմադիր լինելու, այլ լուծում գտնելու համար: Չէր վարանում ընդիմանալ ինչպես կառավարության` ժողովրդի շահերից չբխող առաջարկություններին, այնպես էլ ճիշտ առաջարկության դեպքում աջակցություն ցուցաբերել: Արդար պատգամավոր էր: Երբ նայենք ժամանակի խորհրդարանի արձանագրություններին, կտեսնենք, որ գրեթե յուրաքանչուր նիստին նրա անունը կա: 

«Բոլորի հետ համաձայնության գալուց չէր վարանում»:

Սոցիալիստ, լիբերալ, իթթիհադական. Զոհրապը սրանցից ո՞ր մեկն էր, թե՞ բոլորն էր: Նա կամու՞րջ էր:

Նա ոչ թե զինյալ, ակտիվիստ, այլ հայ մտավորական էր: Ձեր թվարկածների բոլոր դրական գծերն առկա էին նրա մոտ: Նրա դռները բաց էին յուրաքանչյուր քաղաքական կուսակցության, խմբի և գաղափարի համար: Ահա այս առանձնահատկությամբ նման էր մեղվի, որն ամեն ծաղկից նեկտար էր քաղում: 1908-1909 թթ. բացի «Լիբերալ» կուսակցությունից, որտեղ խմբավորված էին ազատական գաղափարները, ոչ մի կուսակցության չի անդամակցել, սակայն տեղն ընկած ժամանակ չի էլ վարաել համաձայնության գալ, համագործակցել յուրաքանչյուրի հետ, ներառյալ նաև պետությունը: Հենց այս պատճառով էլ բոլորի կողմից սիրված էր, սակայն, բնականաբար, կային մարդիկ, ովքեր չէին սիրում նրան:     

Այնքան ազատատենչ էր այդ ժամանակվա համար, որ մեջլիսում ասաց` «կանանց տղամարդի՞կ են գայթակղում»:

Գաղփարական սնունդը ստանում էր ազատատենչ Արևմուտքից: Օրինակ` կողմնակից էր, որ Ֆրանսիայում Դրեյֆուսի դատավարության պաշտպանական ճառը ֆրանսերեն պատրաստվի: Ինքնամփոփ օսմանայան հասարակության մեջ այն եզակի մտավորականներից էր, որ բաց էր դրսի համար: Խիզախ մտավորական էր, ով, սեռական հարցերում արևմուտքի նորմերը մասամբ շարիաթի դրույթների հետ խառնելով, պաշտպանում էր հետադիմական օսմանյան հասարակությունում և մեջլիսում: Զոհրապի ազատատենչությունը շատ լավ բնորոշում է հետևյալ նախադասությունը` «Զոհրապը սիրահար էր այն ճանապարհների, որոնց վրա չէր կանգնել»:

Ինչու՞ է Զոհրապը ցանկացել, որ հայերին ևս զինվորական ծառայության վերցնեն:

Զոհրապի ամենաիմաստուն խոսքերից մեկը, որը նաև բնորոշում է օսմանականությունը, հետևյալն է` «Միասին ապրելու համար պետք է միասին մահանալ»: Երբ ամեն մի առիթով պաշտպանում էր օսմանյան հասարակության մեջ ապրող ազգերի հավասրությունը, երկիրը պաշտպանելու հարցում հավասարություն պահանջելուց բնական էլ ի՞նչ կարող է լինել: Հավասար մարդկանց հասարակություն լինելու ամենապարզ պահանջներից մեկն է լինել զինվոր, սպա, քաղ. ծառայող, հասարակական յուրաքանչյուր ոլորտում պաշտոն ստանձնել և ձայնի իրավունք ունենալ:

«Այն, ինչ կատարել են հայերի նկատմամբ, հրահրել է պետությունը»

Ի՞նչն էր խոչընդոտում, որ հայերը «հավասար լինեն»

«Հավատարիմ ազգի»` հայերի ամենակարևոր խնդիրը Անատոլիայում էր: Անատոլիայի վիլայեթներում և գյուղերում բնակվող հայերին նույն աշխարհագրական շրջանում ապրող թուրք և քուրդ մուսուլման հարևանները շարունակաբար անհանգստություն էին պատճառում, բնռություն կիրառելով տիրանում էին նրանց ունեցվածքին և հողերին, վիրավորում պատիվը:

Սա ուներ նաև երկու հիմնական խթանիչ գործոն. առաջինը մուսուլման գաղթականներն էին, ովքեր ստիպված էին Բալկաններից և Կովկասից Օսմանյան կայսրության հետ ետ քաշվել: Փոքրացած պետությունում նրանց համար տեղ ազատելու անհրաժեշտություն էր ծագել: Ընդունում էին, որ սա հնարավոր է միայն ուրիշներից, այսինքն` հայերից և հույներից ազատած հողերի հաշվին: Իսկ երկրոդ գործոնը քիչ արտադրող կամ ընդհանրապես չարտադրող թուրքերի ու քրդերի` իրենցից շատ արտադրող հայերի ունեցվածքին ու հողերին տիրանալու խնդիրն էր: 

Պետությունն ի՞նչ էր անում այդ ժամանակ

Պետությունը քաջալերում էր բռնությունը, որը բխում էր նույն պետության անտեսելու հանգամանքից: Երբ պետությունը, որն պետք է անկողմնակալ լիներ, արդարցի չէր վարվում, դառնում էր կոտորածների սադրիչ և իրագործող:

Մինչև 1908 թ. 50 հազար հայ է գաղթել:

Ինչպիսի՞ հակազդեցին սրան հայերը:

19-րդ դարի վերջին քառորդին հաճախակի դարձած այս ճնշումների արդյունքում հայերը, լքելով իրենց հողերը, որտեղ ապրել էին և հանդիսանում էին լիիրավ տերը, գաղթում էին կա’մ Պոլիս, կա’մ էլ արտերկիր: Մինչև 1908 թ. 50 հազար հայ է գաղթել, նրանց լքած հողերին տիրանում էին ուրիշները: Ուրախանում էին, որ 1908 թ. սահմանադրության հռչակմամբ երկրում խաղաղություն  հաստատվեց, սակայն լքած հողը չէին կարողանում վերդարձնել, ահա այդ իսկ պատճառով էլ ի հայտ է գալիս հողը վերդարձնելու խնդիրը: Պետությունը նրանց լքած հողերում բնակեցրել էր Բալկաններից եկած գաղթականներին: Ո՞ր կառավարությունն իր բնակեցրած գաղթականներին կասի վեր կաց, գնա, նույն խնդիրը առկա է նաև այսօր: Օրինակ` վաքֆների խնդիրը. ունեցվածքը յուրացրել են, սակայն փորձում ենք հետ ստանալ:   

Մյուս կողմից էլ` 80 ականների վերջին տարիներին հայերի համար քաղաքական կազմակերպություններ են սկսում ստեղծվել: Ստեղծվում են Դաշնակցություն և Հնչակյան կուսակցությունները, որոնց համախմբմամբ պետության և ժողովրդի բռնաճնշումների դեմ ի հայտ է գալիս հակազդեցություն ցուցաբերող հասարակություն:

Հայերի` խանդավառությամբ ընդունած սահմանադրությունից մեկ տարի անց տեղի ունեցավ Ադանայի կոտորածը: Զոհրապն ու մյուսները չէի՞ն կարող կռահել, որ այս հարցում մեղավոր են իթթիհադականները: 

Հայերի նկատմամբ կոտորածները շարունակվում էին ամեն օր, սակայն առաջին շրջանում` 1894-1896 թթ., երբ կոտորածներն ավելի հաճախակի էին դարձել, մահացել է 200-300 հազար մարդ: Այնուհետև Ադանայի կոտորածը, որին զոհ գնաց 20 հազար մարդ: Նույնիսկ եթե մեզ համար, ովքեր գիտեն և ուսումնասիրել են 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, որի նախաձեռնողն ու ղեկավարողը իթթիհադականներն են եղել, դժվար կլինի նկարագրել 1909 թ. Ադանայի կոտորածն իրագործողներին ու մասնակիցներին, սակայն անհրաժեշտ է կատարել: Այդ ժամանակ ևս կասկածներ են եղել իթթիհադականների վերաբերյալ, սակայն հայերը խորհրդարանում իթթիհակադակնների հետ կոալիցիա էին կազմում: Այս կոտորածը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ այդ կոալիցիան ամուր հիմքերի վրա էր: Զոհրապն էլ էր ասում. «Այո’, կասկածներ կան, սակայն իթթիհադականներից բացի չկա մեկ այլ շրջանակ, որին կկարողանանք վստահել»:

«Բարեփոխումների ընթացքում հայերը միավորվում են մեկ տանիքի տակ»:

Սակայն վերջում իթթիհադականներից հույսը կտրում են և դիմում են միջազգային աջակցությա՞ն:

Համաձայն Բեռլինի համաձայնագրի, որն Օսմանյան պետությունն ինչպես միշտ մի կողմ էր նետել, 1914 թ. Ռուսաստանի հետ ստորագրված բարեփոխումների մասին համաձայնագիրը հայերի տեսանկյունից ամենանախընտրելին էր: Եթե հնարավորություն լիներ այս պայմանագրի կետերն իրագործել, միգուցե այսօր պատմություն այլ կերպ դասավորվեր:  

Այս ժամանակաշրջանի ամենակարևոր կողմն այն է, որ հայերը, անկախ իրենց քաղաքական հայացքներից և սոցիալական շերտից, օսմանյան պետությունում և միջազգային հարթակներում իրենց միջև առկա հակասությունները մի կողմ թողելով, ուժի, գործունեության և գաղափարական միության տեսանկյունից համախմբված էին,  ազգայնական քաղաքական կուսակցությունների (Դաշնակցություն, Հնչակյան) գործունեությունը հսկողության տակ էր առնված:

Իթթիհադականներն ինչպե՞ս էին վերաբերվում այս իրավիճակին:

Այս ընթացքում իթթիհադականները կողմ էին Հայկական հարցը բարեփոխումների միջոցով կարգավորելուն, սակայն անհանգստացած էին, որ օտար պետությունները ներգրավված էին կարգավորման գործընթացի մեջ: Սակայն պետք է չմոռանալ, որ Ֆրանսիան, Ռուսաստանն ու Անգլիան Հայկական հարցը պաշտպանում էին, երբ իրենց շահերից չէր բխում:

Իթթիհադականները մի կողմից` բարեփոխումների շրջանակներում պաշտանապես մասնակցում էին միջազգային բանակցություններին, մյուս կողմից էլ` ամեն մի հարմար առիթով հանդես էին գալիս առաջարկով` հայերին ասելով, թե Եկեք այս խնդիրը մեր մեջ քննարկենք, կարգավորենք: Օտար պետություններին չխառնենք այս գործին»: Քննադատում և սպառնում էին, թե խնդիրը ճիշտ ժամանակին չեն կարգավորել: Թե այս սպառնալիքները որքան առաջ էին գնացել, հնարավոր է հասկանալ 1915 թ. հայերի տեղահանությամբ և կոտորածներով:

«Պատեազմի ժամանակ գիտեին, որ հայերը պարտվելու են»

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերն ի՞նչ էին մտածում:

Հայ համայնքում իշխում էր ընդհանուր լավատեսություն. վստահում էին դաշնակից երկրներին` Ֆրանսիային, Անգլիային և Ռուսաստանին, հավատում էին, որ պատերազմը երկար չի տևելու: Հայ համայնքի ամենակազմակերպված քաղաքական կուսակցություն հանդիսացող Դաշնակցություն կուսակցությունում իշխող տրամադրությունները ևս նույնն էին, բացի այդ` մի հատվածը, այս խառնաշփոթից օգտվելով, հաշվարկում էր ռուսաստանամետ ինքնավար կամ անկախ Հասատան ստեղծել: Այստեղ անձնապես ուզում եմ մատնանշել հետևյալ կետը, որ Դաշնակցությունն ամբողջությամբ համակարծիք չէր, սակայն պատերազմական իրավիճակում այլ կերպ մտածողների ձայնը չլսվեց կամ էլ չկարողացան լսելի դարձնել: Բացի այդ` կարծում եմ, որ Ստամբուլի և մեծ քաղաքների արևմտամետ և հետադիմական հատվածներում, անկախ Հայաստանի երազանքից բացի, ուժեղ արմատավորված էր այն տեսակետը, թե դաշնակից երկրները պատերազմում հաղթելու են, և իրենք ապրելու են օսմանյան պետությունում, որը մտնելու է այս երկրների խմբի մեջ:

Իսկ Զոհրապը՞

Զոհրապը կարող էր կռահել, որ Համաշխարհային պատերազմը մեծ իրարանցում է առաջացնելու: Նախ և առաջ` դեմ էր պատերազմին և պաշտպանում էր այն տեսակետը, թե պատերազմները վնաս են հասցնում բոլորին: Կարծում էր, որ պետությունների` իրար միջև մղած պատերազմում հաղթող կողմն ով ուզում է լինի, պարտվողն ու ճնշումների երնթարկվողը լինելու են հայերը: Երբ հանդիպում էր ժպտերես և լավատես հայերի, ի սրտե տխրում էր, մտածում էր, որ ստեղծված այս հարմար առիթով իթթիհադականները մի բուռ ջրում կարող են իրագործել հայերին խեղտելու հնարավորությունը:         

«Պատերազմի համար հայ կանայք դարձան հիվանդապահներ»:

Բարենորոգումները հօդս ցնդեցին, պատերազմ սկսվեց, հայ զինվորների զենքերը վերցրեցին: Այս ընթացքում ի՞նչ արեց Զոհրապը: Կրկին կամուրջի դե՞ր կատարեց:

Զոհրապն իր օսմանական մոտեցումը շարունակեց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ պատերազմը սկսվեց: Որպես պետության տերերից մեկը` անհրաժեշտ էր հայրենիքը պաշտպանել թշնամիներից: Նախ և առաջ հայերը, համաձայն զինվորագրման կոչի, պետք է բանակ զորակոչվեին, ինչպես նաև վճարեին հատուկ հարկերը, բացի այդ` քաղաքացիական հայերը բանակի համար պետք է նյութական և բարոյական աջակցություն ցուցաբերեին: Պատրիարքարանի առաջնորդությամբ հայերն իրենց հավաքած գումարներով բանակին նվիրաբերեցին դաշտային հոսպիտալ: Քաղաքներ բերված վիրավորների խնամքի և բուժման համար հայ կանանց համար կամավոր հիանդապահների կուրսեր կազմակերպեցին: Զոհրապը նախաձեռնությամբ հանդես եկավ ահա այս աշխատանքներում:  1915 թ. ապրիլի 24-ի Ստամբուլի դեպքերից հետո ներքին գործերի նախարար Թալեաթ բեյին ի պաշտոնե այցելած հայ պատվիրակության անդամ Զոհրապն ասելով, որ թեև «ըստ էության, նման ժամանակներում անհրաժեշտ է ծառայել պետությանն ու ազգին», նշել է` ցավոք, սա չի հաջողվում:     

Ապրիլի 24-ն ինչու՞ է հայերի համար խորհրդանշական:

Ապրիլի 24-ին մի գիշերվա ընթացքում ձերբակալվել է 250 մտավորական: Կարելի է ասել` ինչ կա որ, 1 միլիոն մարդ է մահացել, աակայն սրա նպատակն էր, ձերբակալելով այդ հասարակության ուղեղը հանդիսացող հատվածին, հասարակությանը դարձնել այնպիսին, որ չմտածի, չընդդիմանա: Իսկ հետագայում ոչնչացնել այն  հատվածին, որը դեպքերի մասին կպատմի աշխարհին: 

«Նույնիսկ դաշնակցականներն էին մտածում, թե իթթիհադական իրենց «ընկերները» կանգ են առնելու»:

Զոհրապը մյուս հայ պատգամավոր Վարդգես Հովհաննեսի հետ ձերբակալվում է, ինչու՞ էր մինչև վերջ մերժում «արտերկիր փախչելու» առաջարկները:

Շատ դժվար է անգամ պատկերացնել, թե իթթիհադականների` հայ մտավորականների, քաղաքական գործիչների նկատմամբ կիրառած միջոցների մասշտաբները ուր են հասել: Ապրիլի 24-ին ձերբակալվածները` ներառյալ դաշնակցության ղեկավարները,  մտածում էին, որ այս գործողությունները վերջ ունեն, դեռևս երեկ իրենց «ընկեր» եղած իթթիհադականները կանգ են առնելու մի կետում:

Բացի այդ` Զոհրապն էլ իրավաբան էր և առանձնահատուկ էր հավատում օրենքի ուժին: Փախչելու համար նախ և առաջ անհրաժեշտ էր հավատալ, որ ինքը մեղավոր է: Դիարբեքիրի ռազմական դատարանի անօրինականության հարցում թեև գիտեր, որ իր գործը իր համար շահավետ չէ, սակայն մտածում էր, որ իր առջև կանգանած է օրենքի մարդ, որին պետք է համոզել, որ անմեղ է: Այդ օրերին հնարավոր չէր մտածել, թե օրենք, իրավունք, կանոն կոչվածները լքել են այս աշխարհագրական շրջանը:

Նեսիմ Օվադյա Իսրայելն իր մասին պատմում է հետևյալը. «500 տարի առաջ Իսպանիայից Թուրքիա եկած Սեֆարդի հրեաներից եմ: Ծնողներս 1948 թ. գաղթել են Իսրայել: Ավագ քույրս և ես ծնվել ենք Երուսաղեմում, երբ մեկ տարեկան էի, վերադարձանք Ստամբուլ: Շինարարության ֆակուլտետն ավարտելուց հետո ընդունվեցի մագիստրատուրա և ավարտելուց հետո շինարարակն սեկտորում աշխատանքի անցա: Այժմ թոշակառու եմ»:

Գրիգոր Զոհրապ` փաստաբան, քաղաքական գործիչ, լրագրող, պատգամավոր… 1915 թ. աքսորվել է Չանքըրը: Զոհրապի սպանել է Չերքեզ Ահմեդը

* Nesim Ovadya İzrail, 1915 Bir Ölüm Yolculuğu/ Krikor Zohrab, Pencere Yayınları/ Anlatı dizisi, İstanbul, 2011, 520 s.

Ծան. Ակունքի խմբ. Գ. Զոհրապի սպանության և Չերքեզ Ահմեդի խոստովանության մասին կարող եք կարդալ հետևյալ հղմամբ:

nilay@bianet.org

http://bianet.org/biamag/azinliklar/137730-zohrabin–yarida–kesilmis–hayatinin–izinde

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net