Հայ ժողովուրդն իր բազմադարյան պատմությունն ու մշակույթը ստեղծել է Հայկականլեռնաշխարհում, որը տարածվում է Փոքր Ասիայի և Իրանական սարահարթերի միջև՝ հարավում սահման ունենալով Միջագետքը, հյուսիսում ընդգրկելով Փոքր Կովկասի լեռնաշղթան: Հայերը հնդեվրոպական ծագում ունեցող ժողովուրդ են, Քրիստոսի ծննդից հազարամյակներ առաջ եղել են մայր ժողովրդի բաղկացուցիչ մասը, որը բնակվում էր հնդեվրոպական նախահայրենիքում՝ Առաջավոր Ասիայի հյուսիսում (ավելի որոշակի՝ Փոքր Ասիայի արևելյան շրջաններում` Հայկական լեռնաշխարհում` Միջագետքի հյուսիսում և Իրանական սարահարթի հյուսիսարևմտյան մասում):
Ք.ա. 3-2-րդ հազարամյակների ընթացքում սկսվել է հայ ժողովրդի կազմավորումը, որն ավարտվել է Ք.ա. 1-ին հազարամյակի կեսերին՝ միասնական պետության ստեղծմամբ: Հայերի և Հայկական լեռնաշխարհի մասին պատմական առաջին վկայությունները հայտնի են դեռևս Ք.ա. 28-րդ դարից:
Հայկական լեռնաշխարհը և Առաջավոր Ասիան Ք.Ա. III- II հազարամյակներում Հայկական առաջին պետական կազմավորումները
Շումերական արձանագրություններում հիշատակվում է Արատտա վաղ պետական կազմավորումը, որը նույնանում է աստվածաշնչյան Արարատ-Հայաստանի հետ: Ժողովրդի ինքնանվանումը ևս՝ ՀԱՅ, հինարևելյան գրավոր աղբյուրներում վկայվում է Ք.ա. 26-րդ դարից, իսկ Ք.ա. 24-23-րդ դարերից հիշատակվում են նաև օտարների կողմից հայերին ու Հայաստանին տրված ԱՐՄԵՆ և ԱՐՄԵՆԻԱ անվանումների նախաձևերը: Ք.ա. 2-րդ հազարամյակում Հարավային Հայաստանում և Միջագետքի հյուսիսում հզորանում է Միտաննի պետությունը, որը Առաջավոր Ասիայում գերիշխանության հասնելու համար պայքարում էր Եգիպտոսի դեմ:
Հայասա
Խեթական աղբյուրները Ք.ա. 15-13-րդ դարերում Հայաստանի հյուսիսային և արևմտյան շրջաններում հիշատակում ենՀայասա թագավորությունը (խեթերենում -(a)sa վերջավորությամբ կազմվում էին տեղանունները, այսինքն՝ Հայասանշանակում է Հայերիերկիր, Հայք):
ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆՇՐՋԱՆ
Վանի թագավորությունը Ք.Ա 9-7-րդ դարերում
Ք.ա. 12-9-րդ դարերում Արարատյան դաշտում հաստատված և Արմավիրը մայրաքաղաք հռչակած Հայկազունների արքայատոհմի իշխանության շրջանում Արարատ (ասուրաբաբելական տարբերակը՝Ուրարտու) անունը տարածվում է ողջ լեռնաշխարհի վրա և միջագետքյան հուշարձաններում ու Աստվածաշնչում դառնում Հայաստան անվան համարժեքը:
Վանի միջնաբերդը
Ք.ա. 9-րդ դարի կեսերին Հայկական լեռնաշխարհում հզորանում է Վանի (Բիայնիլի, Ուրարտու, Արարատ) թագավորությունը՝ Տուշպա (Վան) մայրաքաղաքով:
Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունը Էրեբունիի հիմնադրման մասին
Ք.ա. 8-րդ դարի առաջին կեսին (հատկապես Արգիշտի I-ի օրոք՝ 786-764թթ.) Վանի թագավորությունը դառնում է Առաջավոր Ասիայի հզորագույն պետությունը:
Վանի թագավորության շրջանի արձանիկներ
Վանի(Բիայնիլի, Ուրարտու, Արարատ) թագավորությունն ունեցել է սեփական դպրությունը (կիրառվել է 3 գրահամակարգ՝ ասուրաբաբելական սեպագիր, տեղական սեպագիր, տեղական պատկերագրություն), գրականությունը, զարգացած թվաբանությունը, ճարտարապետությունը:
Մեծ համբավ էին վայելում Տուշպայի (Վանի), Էրեբունու, Թեյշեբաինիի և մյուս քաղաքների ամրոցները, Մուսասիրի և այլ տաճարները:
Այդ ժամանակաշրջանի քանդակագործական արվեստի բազմաթիվ նմուշներ այժմ ցուցադրվում են թե Հայաստանում, թե աշխարհի բազմաթիվ թանգարաններում (Սանկտ-Պետերբուրգի Էրմիտաժ, Լոնդոնի Բրիտանական, Բեռլինի Առաջավորասիական, Փարիզի Լուվր և այլն):
ՀԵՏՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆՇՐՋԱՆ
Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին և 6-րդ դարի սկզբին Հայկազուններիարքայատոհմը կրկին վերականգնում է իշխանությունը, և մինչև Ք.ա. 201թ. Հայաստանում իշխում է Հայկազունների Երվանդական տոհմը:
Տիգրան Մեծի տերությունը (Ք.Ա. 69 թ. կացությամբ)
Ք.ա. VI դարում Հայաստան երկիրը ԱքեմենյանԴարեհ I թագավորի Բեհիսթունյան արձանագրության մեջ հին պարսկերեն և էլամերեն հատվածներում հիշատակված է Արմենիա անունով, իսկ բաբելոներենում՝ Ուրարտու, ինչն աներկբա վկայություն է այդ անվանումների հոմանիշ և զուգահեռ գործածության մասին:
Արտաշեսյան Կարմրավառ Դրոշը
Ք.ա. 2-րդից 1-ին դարերում Հայաստանում իշխում է Արտաշեսարքայի (Ք.ա. 189-160թթ.) հիմնած արքայատոհմը, որի անունով էլ այն կոչվում է Արտաշեսյան: Արքայատոհմն իր հզորության գագաթնակետին հասավ Տիգրան 2-րդի(Տիգրան Մեծ) օրոք (Ք.ա. 95-55թթ.), որի իշխանությունը տարածվեց նաև Ատրպատականի, Մարաստանի, Հյուսիսային Միջագետքի, Սելևկյան տերության, Փյունիկիայի, Պաղեստինի և Կիլիկիայի վրա (Ք.ա. 66թ. Պոմպեոսի արշավանքի հետևանքով այդ նվաճումները զիջվեցին Հռոմին):
Նույն դարերում` Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական բարգավաճմանը զուգահեռ, զարթոնք է ապրում նաև հայկական մշակույթը, մանավանդ թատրոնը: Զարգանում էր նաև հայալեզու ժողովրդական թատրոնը: Մեզ են հասել Հայաստանի պատմությունը, հայ թագավորների կյանքը ներկայացնող բազմաթիվ ավանդություններ ու լեգենդներ, ժողովրդական վեպեր, քնարերգության նմուշներ: Դրանք արժեքավոր տեղեկություներ են տալիս հայ ժողովրդի այդ շրջանի կենսակերպի, ծեսերի ու հավատալիքների մասին:
Մուսասիրի տաճարը
Հելլենական ժամանակաշրջանում հայ ճարտարապետությունը թևակոխում է զարգացման նոր փուլ: Դրա ակնառու ապացույցներն են Գառնիի հեթանոսական տաճարը, պալատի խճանկար բաղնիքը, հնագիտական պեղումների ընթացքում Արտաշատում և այլ քաղաքներում հայտնաբերված բազմապիսի շինությունների մնացորդները:
Արտաշես Աշխարհակալ և Տիգրան Մեծ
Տաճարների և պալատների զարդարանքները ևս Հին Հայաստանի քանդակագործության և կիրառական արվեստի բարձր մակարդակի վկայություններ են: Արժանահիշատակ են մետաղյա և թանկարժեք քարերով զարդերը: Կիրառական արվեստի բացառիկ նմուշներ են մետաղադրամները, թագավորների՝ մասնավորապես Տիգրան 2-րդիևԱրտավազդ 2-րդի պատկերներով կնիքները, ինչպես նաև նախշադրվագ գավաթները, ապարանջանները, ոսկե ու արծաթե զարդերը:
ՄԵՐԹՎԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆԻՑՀԵՏՈ
Արտաշեսյան արքայատոհմի անկումից հետո Մեծ Հայքը պահպանում է թագավորության կարգավիճակը, որի գահին Հռոմը և Պարթևստանը ձգտում են հաստատել իրենց դրածոներին: Ժամանակավոր անկայունությունն ավարտվում է, երբ Մեծ Հայքի գահն անցնում է հայ Արշակունիներիարքայատոհմին (66-428թթ.):
Հայաստանը 387-428 թթ.
387թ. Հայաստանը բաժանվում է ՀռոմիևՊարսկաստանի միջև. երկու տարի անց հռոմեական մասում՝ ԱրևմտյանՀայաստանում, վերանում է թագավորությունը, իսկ ԱրևելյանՀայաստանում Արշակունիները թագավորում են մինչև 428 թվականը:
Կրոնը
Մինչքրիստոնեական Հայաստանում դավանում էին հեթանոսություն: Դիցերի Գերագույն եռյակը կազմում էին ամենաստեղծ հայր աստված Արամազդը, դիցուհի Անահիտը (մայրության և պտղաբերության աստվածուհի) և քաջության, ուժի ու ռազմի աստված Վահագնը:
Անահիտ, Վահագն, Վանատուր
Պաշտվում էին երկնային լույսի և սիրո աստվածուհի Աստղիկը, որին նվիրված էր ամենաժողովրդական տոնը՝ Վարդավառը, ողջախոհության, ընտանեկան օջախի պահապան Նանեն, արեգակի, կրակի ու դարբնության աստված Միհրը, դպրության աստված Տիրը, հյուրընկալության աստված Վանատուրը և այլ աստվածներ:
Էջմիածնի Մայր տաճարը
Քրիստոնեությունը Հայաստանում սկսել է տարածվել հենց 1-ին դարից՝ ԹադեոսևԲարդուղիմեոս առաքյալների քարոզչության շնորհիվ: 301 թվականին, առաջինն աշխարհում, Հայաստանը քրիստոնեությունն ընդունել է որպես պետական կրոն:
Մշակույթնուգիտությունը
Մեսրոպ Մաշտոց
Հայ մշակույթի ամենամեծ նվաճումներից մեկը գրերի գյուտն է (405 թվական), որով իր և ողջ հայության համար փառքի ուղի կերտեց ազգի երևելի այրերից մեկը՝ լուսավորիչ ՄեսրոպՄաշտոցը:
Մշակութային հզոր ձեռքբերում լինելուց զատ (հայերենի յուրաքանչյուր հնչյունին համապատասխանում է մեկ գրանիշ)` այս գյուտը համահունչ էր նաև ժամանակի հասարակական ու քաղաքական պահանջներին:
Այբուբենի ստեղծումը նպաստեց հայ ժողովրդի և նրա մշակույթի պահպանմանը, Հայաստանում քրիստոնեության տարածմանն ու արմատավորմանը, հայերենով ինքնատիպ գրականության ստեղծմանը:
Մեզ հասած հայագիր աշխատությունների շարքում նշանավոր են հատկապես հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Ղազար Փարպեցու, Եղիշեի (5-րդ դար), Սեբեոսի (7-րդ դար), Ղևոնդի (8-րդ դար), Թովմա Արծրունու (10-րդ դար) և շատ այլ պատմիչների երկերը:
Հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացի
5-8-րդ դարերի հայ միջնադարյան գիտական գրականության կարևոր բաժիններից էր իմաստասիրությունը (փիլիսոփայություն): Մայրենի լեզվով ստեղծվում են իմաստասիրական նշանավոր աշխատություններ, թարգմանվում են հույն անվանի փիլիսոփաների (այդ թվում՝ Պլատոնի, Արիստոտելի) ստեղծագործություններից: Վաղմիջնադարյան հայերեն շատ թարգմանություններ արժեքավոր են անհետացած հունարեն բնագրերի իրողությամբ, քանզի հայտնի են միայն հայերենի շնորհիվ:
Հայ մտածողների, հատկապես ԵզնիկԿողբացու և ԴավիթԱնհաղթի (5¬¬րդ դար) տեսություններն այսօր էլ հետաքրքրության կենտրոնում են. դրանք վերաբերում են տիեզերքի և շրջապատող բնության երևույթների քննությանը: Իսկ 7-րդ դարի հայ ականավոր գիտնական ԱնանիաՇիրակացին, որն զբաղվել է մաթեմատիկայով, տիեզերագիտությամբ, աշխարհագրությամբ, բնափիլիսոփայությամբ, տոմարագիտությամբ, խորությամբ ու հանգամանորեն, ինչպես Արիստոտելըև Պտղոմեոսը, բացատրել է երկրիգնդաձևությանմասին իր տեսությունը, Արեգակի ու Լուսնի խավարումները և աստղագիտական այլ երևույթներ: Նրա «Աշխարհացոյց» աշխատությունը ներկայացնում է ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ երկրագնդի աշխարհագրությունը՝ ժամանակի պատկերացմամբ:
Հիշյալ պատմաշրջանում աննախադեպ ծավալներով զարգացան շինարարական արվեստն ու ճարտարապետությունը: Կառուցվեցին պալատներ, տաճարներ, քարավանատներ, իջևաններ, դամբարաններ, որոնց մի մասը կանգուն է նաև մեր օրերում:
Երերույքի եկեղեցին (5-րդ դար)
Դրանցից են ԷջմիածնիՄայրտաճարը (301-303թթ.), Երերույքի եկեղեցին (5-րդ դար), ԷջմիածնիՍուրբՀռիփսիմե տաճարը (7-րդ դար), Դվինիկաթողիկոսարանիպալատը (6-7-րդ դարեր), Ամբերդի ամրոցը (7-րդ դար) և այլն:
Զվարթնոց տաճարը (7-րդ դար)
Միջնադարյան հայ ճարտարապետության գլուխգործոցը Զվարթնոցտաճարն է (7-րդ դար)՝ եռահարկ, քանդակակերպ, կառուցողական-տարածական ինքնօրինակությամբ աչքի ընկած եզակի մի շինություն, որի մասնակի վերականգնումը Լինսի հիմնադրամի ծրագրերից մեկն է:
Թորոս Ռոսլին
Հայ միջնադարյան մշակույթի ինքնատիպ դրսևորումներից են որմնանկարչություննումանրանկարչությունը՝ առաջինը եկեղեցիների ու կառույցների պատերը, երկրորդը՝ ձեռագիր մատյանները նկարազարդելու արվեստը: Երևանի՝ կրկնակը չունեցող հին ձեռագրերի ինստիտուտում՝ Մատենադարանում, ինչպես նաև աշխարհի շատ թանգարաններում պահպանվում են հայ մանրանկարիչներ (ծաղկողներ) Մանասեի, ՄարգարեԾաղկողի, ԹորոսՌոսլինի, ՍարգիսՊիծակի, Սիմեոնի և ուրիշների նկարազարդած բազմաթիվ ձեռագրերը (Աստվածաշունչ, եկեղեցական, հեղինակային գրականություն, թարգմանություններ և այլն): Աստվածաշունչն ու ձեռագրերը հաճախ ծաղկված էին նախշազարդ պատկերներով, որոնք արտացոլում էին հայրենի երկիրն իր կենդանական ու բուսական աշխարհով, ժողովրդի սովորույթները, ծեսերը և այլն:
Բուռն վերելքով աչքի է ընկնում հայ հոգևորերաժշտականմշակույթը` ստեղծվում են մեծաթիվ բարձրարվեստ ստեղծագործություններ, որոնք գրի են առնվում խազերով՝ հայկական հին նոտաներով: Անկանգ ընթացքն է շարունակում նաև աշխարհիկ երաժշտության փթթումը:
ՀայԱրշակունյաց թագավորության վերացումից (428թ.) հետո Հայաստանի արևելյան մասը Իրանական պետության կազմում կառավարում էին մարզպանները՝ պահպանելով երկրի ներքին ինքնավարությունը (428-630թթ.):
Բագրատունյացշրջան
Հայաստանի վարչա-քաղաքական կացությունը VII-IX դդ. (640-849 թթ.)
Հայաստանի քաղաքական կարգավիճակի վրա էական ազդեցություն ունեցավ արաբների կողմից Իրանի և Բյուզանդիայի արևելյան նահանգների գրավումը: Այս շրջանում Հայաստանի մշակույթը սկսեց ծաղկել, սոցիալ-տնտեսական վիճակն ակնհատորեն բարելավվեց: Սկզբնավորվեց և մեծ թափ ստացավ ամրոցաշինությունը: Ընդունելով արաբների գերիշխանությունը՝ Հայաստանը համառ պայքարում ոչ միայն կարողացավ պահպանել սոցիալ-տնտեսական ու ազգային-մշակութային ինքնատիպությունը, այլև Բագրատունյաց տոհմի գլխավորությամբ վերականգնել պետական-քաղաքական անկախությունը:
Հայաստանի թագավորական գահին հաստատված Բագրատունյաց հարստությունը գոյատևեց ավելի քան մեկուկես դար (885-1045թ.):
Մշակույթնուգիտությունը
Այդ ժամանակաշրջանի հայոց հասարակական, տնտեսական ու մշակութային զարգացման բարձր մակարդակի մասին են վկայում Անիի ու Աղթամարի ճարտարապետական հուշարձանները, ԳրիգորՆարեկացու (10-րդ դար) «Մատյան ողբերգության» պոեմը, հայ պատմագիտության բազում նվաճումներ (հեղինակությամբ ՀովհաննեսԴրասխանակերտցու, ՍտեփանոսՏարոնցիԱսողիկի, ՄատթեոսՈւռհայեցու, ԱրիստակեսԼաստիվերցու և այլոց):
Զաքարյանների իշխանապետությունը
12-13-րդ դարերը բյուզանդական նվաճողական քաղաքականության և սելջուկյան արշավանքների դեմ մղած ծանր պայքարի կորստաբեր շրջան էին, սակայն Զաքարյան իշխանների գերակայության պայմաններում Հայաստանում վերսկսվեց տնտեսական ու քաղաքական վերելքը, որը նպաստավոր եղավ նաև մշակույթի համար:
Գրիգոր Նարեկացի, Մխիթար Գոշ, Վարդան Արևելցի
Այդ ժամանակաշրջանը հայոց մշակույթի պատմության մեջ հայտնի է «Արծաթի դար» անունով՝ որպես ոսկեդարյան շրջանում (V դար) ստեղծված մշակութային արժեքների բնականոն շարունակություն (հայտնի անուններ են ՄխիթարԳոշը, ԿիրակոսԳանձակեցին, ՎարդանԱրևելցին):
Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը
11-րդ դարում Հայաստանի արևմտյան մասում հռչակված հայկական մի շարք նոր իշխանություններից Ռուբինյաններին հաջողվեց ամրապնդել իրենց տիրապետությունը և Կիլիկիայումվերականգնել հայոց պետականությունը (1080-1375 թթ.):
ԿիլիկյանՀայաստանը տնտեսական ու քաղաքական սերտ կապերի մեջ էր ինչպես արևելյան, այնպես էլ խաչակրաց ու Եվրոպական պետությունների հետ:
Հաղպատի վանքը
10-14-րդ դարերում, թեպետ տարանջատ, Հայաստանի պատմական տարածքում գոյություն ունեին մի քանի հայկական թագավորություններ (Վասպուրական /Վանի, Կարսի, Սյունիքի, Տաշիր–Ձորագետի /Լոռու) և իշխանություններ (Օրբելյաններ, Վահրամյաններ, Հասան–Ջալալյաններ):
Այս ժամանակաշրջանում մշակույթի զարգացման համար առկա էին նպաստավոր պայմաններ: Նոր փուլ էր սկսվում պատմագրության, փիլիսոփայության, աստղագիտության, աստվածաբանության, գրականության, իրավագիտության, մանրանկարչության, ճարտարապետության և այլ ոլորտներում:
Գործում էր կրթականերկաստիճանհամակարգ: Տարրական դպրոցներում, որոնք հիմնականում կից էին եկեղեցիներին ու վանքերին, ուսուցումը տևում էր 3-4 տարի. դասավանդվում էին ընդհանուր գրագիտություն ապահովող առարկաներ:
Սանահինի վանքը
Հիմնվեցին բարձրագույն դպրոցներ, որոնցից առավել հայտնիներն էին Սանահինիու Հաղպատի (10-11դդ.), Անիի (11-13դդ.), Գլաձորի(13-14-րդ դդ.), Տաթևի (14-15-րդ դդ.) համալսարանները: Այս կրթարաններն ուսուցանում էին բնական ու հասարակագիտական առարկաներ, օտար լեզուներ, ապահովում բազմակողմանի կրթություն:10-րդ դարից սկսած՝ հայ գրականության մեջ հիմնավորվում է աշխարհիկ ուղղվածությունը: Նրա սկզբնավորողն ու հիմնադիրը եղավ ԳրիգորՆարեկացին, որի տաղերն ու հատկապես «Մատյան ողբերգության» պոեմը թարգմանվել են աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով:
Դեռևս 8-րդ դարում նշանավոր գործիչ ՀովհանՕձնեցին ի մի էր բերել հայոց եկեղեցու ստեղծած օրենքները և կազմել «Կանոնագիրք Հայոցը» հայկական ազգային-եկեղեցական օրենսդրության ժողովածուն:
Գլաձորի համալսարանը
12-րդ դարում հայ իրականության մեջ առաջինը ՄխիթարԳոշը ստեղծում է պատմաիրավագիտական հազվագյուտ մի հուշարձան՝ «Դատաստանագիրքը», որը երկրի կյանքի բոլոր բնագավառները՝ պետական, քաղաքական, քրեական իրավունքի, գույքային, հողային, հասարակական-դասային հարաբերություններն ամփոփող օրենսգիրք է:
Աննախադեպ բարձունք են նվաճում բնականգիտությունները՝ մաթեմատիկան, քիմիան, աստղաբաշխությունը, աշխարհագրությունը:
Հիշատակության արժանի են հատկապես ՄխիթարՀերացու (12-րդ դար) բժշկական աշխատությունները: Մեզ հասած «Ջերմանց մխիթարություն» գրքում նա մատչելիորեն շարադրել է ջերմող հիվանդների ախտորոշման և բուժման գիտական եղանակները:
Բժշկապետ Մխիթար Հերացի
Այս ոլորտում նշանակալի երևույթներ են նաև «բժշկապետ» պատվանունին արժանացած ԱմիրդովլաթԱմասիացու (15-րդ դար) աշխատությունները՝ մոտ 200 հիվանդության և դրանց բուժման միջոցների մանրամասն նկարագրությամբ:
Նշյալ ժամանակաշրջանը հարուստ է նաև ճարտարապետական գլուխգործոցներով՝ Աղթամարի, Անիի և այլ հուշարձաններ:
Հայ մանրանկարչության վերընթացը զուգորդվում է որմնանկարչության կատարելագործմանը. արվեստի մի ճյուղ, որի ստեղծագործություններն արարվում են շենքերի, հատկապես եկեղեցիների պատերին: Հայ վարպետներն աշխատանքի ընթացքում օգտագործել են այնպիսի հազվագյուտ ներկեր, որոնք դարերի ընթացքում չեն դժգունել:
9-14-րդ դարերում զարգացել է նաև հայ թատրոնը. հարգի են եղել հատկապես կատակերգական ներկայացումները:
10-14-րդ դարերի հայկական գորգեր
Առաջընթացն ակնառու էր կիրառականարվեստում. մանավանդ մեծ հաջողություններ են արձանագրվել փայտի փորագրության ոլորտում: Փայտի վրա փորագրված ճարտարապետական գլուխգործոցներից ուշադրության են արժանի եկեղեցիների դռները՝ զարդարված հիասքանչ քանդակներով: Ոսկյա և արծաթե առարկաները ևս շատ հայտնի էին, բայց առավել աչքի էր ընկնում հայկական գորգագործությունը:
Արվեստով էին պատրաստվում նույնիսկ եկեղեցական հագուստներն ու վարագույրերները. դրանց վրա պատկերվում էին սրբապատկերներ, աստվածաշնչյան դրվագներ:
1.«ՄուտքԵրուսաղեմ», մանրանկար «ՀաղպատիԱվետարանից» (1211 թ., գրիչ`Հակոբ, ծաղկող` Մարգարե, Մատենադարան)
2. «Մկրտություն», մանրանկարԳլաձորումԹորոսՏարոնացուծաղկածԱվետարանից (1323 թ., Մատենադարան)
Միջնադարի հայ մշակույթն առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ, քանզի յուրօրինակ է և հետաքրքիր: Նաև կենսունակ է, որովհետև երբ 14-րդ դարից հետո քաղաքական անբարենպաստ իրադարձությունների հետևանքով հայերը կորցրին կենտրոնացված պետականությունը և մասամբ արտագաղթեցին այլ երկրներ, հայկական մշակույթը շարունակեց զարգանալ նաև աշխարհասփյուռ գաղթօջախներում:
ՕսմանյանպետությանևՍեֆյանԻրանիտիրապետությանտակ
Երկար ժամանակ Հայաստանի տարածքում էին ընթանում Օսմանյանպետության և ՍեֆյանԻրանի միջև ծայր առած արյունալի պատերազմները: Չնայած այդ դաժան պայքարի աղետալի հետևանքներին, կրած ծանր կորուստներին՝ Հայաստանը 16-18-րդ դարերում մեծ ջանքերի գնով պահպանել է իր ազգային դիմագիծը, պետականության վերականգնման հավատը, մշակութային արժեքների մեծ մասը և հաղորդակցվել համաշխարհային քաղաքակրթության խոշոր նվաճումներին:
Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի ազգային առաջընթացն ապահովելու գործին մասնակցել են նաև հայկական գաղթօջախները: Այսպես` 1512թ. Վենետիկում լույս են տեսել հայերեն առաջին տպագիր գրքերը՝ «Ուրբաթագիրքը», «Պարզատումարը» և այլն: Հիմնվել են նորանոր դպրոցներ, կառուցվել եկեղեցիներ ու վանքեր: Միաժամանակ անվանի գործիչները Հայրենիքի ազատագրության նպատակով դիվանագիտական բանակցություններ են վարել այլևայլ պետությունների հետ, փորձել զինված պայքարով վերականգնել ազգային անկախությունն ու պետականությունը:
Խամսայի Մելիքությունների միությունը 18-րդ դարի կեսին
1722-1730թթ. Արցախում (Ղարաբաղ) և Սյունիքում ծավալված ազատագրական շարժումները մեծապես նպաստել են հայոց քաղաքական ու ազգային ինքնագիտակցության ամրապնդմանը: 1736թ. Արցախում կազմավորվել է հայկական հինգ մելիքությունների միությունը (Խամսա), որը Իրանի շահ Նադիրը ճանաչել է որպես ներքին ինքնավարությամբ օժտված վարչաքաղաքական իշխանություն՝ ՄելիքԵգանի իշխանապետությամբ:
«Ազդարար»
1772-1773թթ. հրատարակված քաղաքական-հրապարակախոսական գրքերով («Հորդորակ», «Որոգայթփառաց») նախաձեռնվել է ազգային առողջ ուժերի համախմբման գործընթացը և կազմվել Հայաստանում ստեղծվելիք ժողովրդավարական պետության սահմանադրությունը:
1794-1796թթ. հրատարակվել է հայ առաջին պարբերականը՝ «Ազդարար»-ը:
Ազգային մշակույթի զարգացմանը զգալի ազդակ հաղորդեցին 1512-1800թթ. Ամստերդամում, Հռոմում, Կոստանդնուպոլսում, Լվովում, ՆորՋուղայում, Մադրասում, Էջմիածնում և այլուր տպագրված շուրջ 1000 անուն գրքերը:
Երաժշտության բնագավառում նշանակալի էր ՀամբարձումԼիմոնջյանի ներդրումը. նա ստեղծեց հայկական նոր նոտաները, որոնց շնորհիվ գրի առնվեցին միջնադարյանեկեղեցական երգերը:
Այս փուլում շատ տարածված էր գործիքային երաժշտությունը:
Սայաթ-Նովա
Անդրկովկասի ժողովուրդների երաժշտական կյանքում անջնջելի հետք է թողել հայ մեծատաղանդ երգահան և բանաստեղծ Սայաթ–Նովայի ստեղծագործությունը: Նրա երգերն ու չափածո քերթվածներն այսօր էլ ազգային մշակույթի անկորնչելի արժեքներից են:
Պատմաբանասիրության և հասարակագիտության բնագավառներում արդյունավետ գործունեություն է ծավալել 1717թ. ՎենետիկիՍուրբՂազար կղզում հանգրվանած Մխիթարյանմիաբանությունը:
1780-ական թվականներին տպագրվել է հայ նոր պատմագրության հիմնադիր ՄիքայելՉամչյանցի եռահատոր «Հայոց պատմությունը»:
Վենետիկի Սուբ Ղազար վանքը
1836-1837թթ. Վենետիկում լույս է տեսել «Հայկազյան լեզվի նոր բառգիրք»-ը, որը 50 տարվա համատեղ աշխատանքի արգասիք էր:
Ռուսականկայսրությանտիրապետությանշրջան
1801-1828թթ. ամբողջ Անդրկովկասը, այդ թվում` Արևելյան Հայաստանը, անցնում է Ռուսականկայսրության գերիշխանության տակ, որը կարևոր նշանակություն ունեցավ երկրամասի սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային զարգացման առումով:
Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին
19-րդ դարի առաջին կեսը նշանավորվում է Դորպատի (Էստոնիա) համալսարանում հիմնարար կրթություն ստացած ԽաչատուրԱբովյանի՝ հայ մեծ լուսավորչի ծավալած ազգաշահ գործունեությամբ: Իր «Վերք Հայաստանի» վեպով ու այլ երկերով, ինչպես նաև հասարակական ինքնանվիրումով նա դառնում է հայ նոր գրականության հիմնադիրը:
1878թ. Բեռլինիվեհաժողովում, երբ Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ գտնվող արևմտահայության ազատագրության հարցը (Հայկականհարց ձևակերպմամբ)՝ որպես հայկական նահանգներում բարեփոխումների ծրագիր, դարձավ միջազգային դիվանագիտության նյութ, ազատագրական պայքարը թուրքական բռնատիրության դեմ թևակոխեց նոր փուլ:
ՀայկակնհարցըևՀայոցցեղասպանությունը
1885-1890 թվականներին ձևավորվեցին հայ ազգային կուսակցությունները՝ Արմենականները, Հնչակյանները և Հայհեղափոխականդաշնակցությունը, որոնք իրենց ողջ գործունեությունը նպատակաուղղեցին Հայկական հարցի լուծմանը: Օսմանյան սուլթան Համիդ 2-րդը չիրագործեց եվրոպական տերություններին խոստացած հայկական բարեփոխումները, ավելին՝ 1894-1896թթ. կազմակերպեց հայ բնակչության զանգվածային կոտորածներ, որոնք դարձան 1915 թվականի ջարդերի նախադեպը:
Հայոց ցեղասպանության քարտեզը
Օգտագործելով Առաջինհամաշխարհայինպատերազմիպատրվակը՝ Օսմանյան Թուրքիայի ազգայնական ղեկավարությունը վճռեց ոչնչացնել հայ ժողովրդին, հայաթափ անել նրա բնօրրանը: Հայրենի օջախներում, տեղահանման և աքսորի ճանապարհին բնաջնջվեցին մեկ և կես միլիոնից ավելի հայեր, հարյուր հազարավոր գաղթականներ ապաստան գտան աշխարհի տասնյակ երկրներում: Ձևավորվեց հայ Սփյուռքը:
Աշխարհի առաջադեմ մարդկությունը շարունակում է դատապարտել Հայոցցեղասպանությունը: Եվրախորհրդարանը (1987թ.), բազմաթիվ երկրների խորհրդարաններ (Արգենտինա, Ուրուգվայ, Բելգիա, Հունաստան, Լիբանան, Բուլղարիա, ՌուսաստանիԴաշնություն, Վատիկան, Կիպրոս, Շվեդիա, Ֆրանսիա, Իտալիա, Շվեյցարիա, Կանադա, Նիդեռլանդներ, Սլովակիա և այլն) ճանաչել ու դատապարտել են այդ ոճիրը՝ այն գնահատելով որպես մարդկությանդեմուղղվածհանցագործություն:
ՊատմականՀայաստանի տարածքի մեծ մասը զբաղեցրած Թուրքիայում հայաթափումն ուղեկցվեց հայ մշակույթի հուշարձանների ոչնչացմամբ. ավերվեցինշուրջ 2350 եկեղեցիևմոտ 1500 դպրոցուվարժարան (ընդհանուրառմամբավերվեցինհայկական 66 քաղաք, ավելիքան 2500 գյուղ):
Սփյուռքը
Ողբերգության հետևանքով հարազատ բնօրրանից բռնի տեղահանված ու աշխարհով մեկ սփռված հայերը և նրանց սերունդները բազմաթիվ երկրներում հիմնեցին գաղթօջախներ՝ հայկական Սփյուռքը: Սփյուռքահայությունը շարունակեց արևմտահայ գրականության և արվեստի ավանդույթները, կորուսյալ հայրենիքի կարոտով ու ցավով, նաև վերադարձի հույսով ստեղծվեցին ազգային և համազգային արժեքներ: Այսպես՝ գրականության ասպարեզում հանդես եկան հայագիր (ՇահանՇահնուր, Մնձուրի, ԱնդրանիկԾառուկյան) և օտարագիր (ՎիլյամՍարոյան, ՎահեՔաչա, ԱրթուրԱդամով, ՄայքլԱռլեն, ՊիտերԲալաքյան) գրողներ, նկարիչներ (ԱրշիլԳորկի, Գառզու, Ժանսեմ), կոմպոզիտորներ, երաժիշտներ, երգիչներ (ԱլանՀովհաննես, ՀամբարձումԲերբերյան, ԲարսեղԿանաչյան, ՏիրանԿառվարենց, ԼուսինԱմարա, ՇառլԱզնավուր), կինոգործիչներ (ՌուբենՄամուլյան, ԱնրիՎեռնոյ, ԱտոմԷգոյան) և այլ ասպարեզների մեծություններ:
Անկախությանշրջան
1918թ. մայիսի 28-ին հայ ժողովուրդը վերականգնեց իր պետականությունը, սակայն 1920թ. դեկտեմբերին բոլշևիկյան Ռուսաստանի Կարմիր բանակը նվաճեց Հայաստանի Հանրապետությունը: Հայաստանից անջատվեցին Կարսիմարզը, Սուրմալուիգավառը (բռնակցվեցինԹուրքիային), ԼեռնայինՂարաբաղը, Նախիջևանը (բռնակցվեցինԱդրբեջանին): Մնացած փոքր տարածքների վրա ստեղծվեց ԽորհրդայինՀայաստանը:
Խորհրդայինշրջան
ՀՀ պետական սահմանների և տարածքի ձևավորումը
Խորհրդայնացումը, քաղաքական-գաղափարական փոփոխությունները զգալապես ներազդեցին 1920-1930-ականների մշակույթի վրա: Դարաշրջանի սկզբին ծառացած գաղափարական ու հոգևոր խոչընդոտները տարիների ընթացքում հաղթահարվեցին, և մշակութային կյանքը մտավ բնականոն հունի մեջ:
Երևանի պետական համալսարանը, Օպերայի և բալետի թատրոնը
Ստեղծվեցին մշակութային բազմաթիվ օջախներ, բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ:
Մարտիրոս Սարյան
ՄարտիրոսՍարյանը, ՍեդրակԱռաքելյանը, ՀակոբԿոջոյանը, ԵրվանդՔոչարը և քանքարավոր շատ այլ արվեստագետներ իրենց գունեղ ներկապնակով ձևավորեցին հայ կերպարվեստի նոր դպրոցը:
Դրամատիկական, օպերայի ու բալետի պետական նորաստեղծ թատրոնները, նվագախմբերը, համույթներն ու մենակատարները աննախադեպ աշխուժություն արթնացրին մշակութային կյանքում:
Հայաստան ապրելու և ստեղծագործելու եկան աշխարհով մեկ սփռված հայազգի հայտնի դերասաններ, երգահաններ, խմբավարներ, երգիչներ: Ազգային ավանդական երաժշտության հիման վրա գրվեցին ժամանակակից տարաբնույթ ստեղծագործություններ:
Արամ Խաչատրյան
Երևանում և Հայաստանի այլ քաղաքներում բացվեցին պետական թատրոններ, որոնց խաղացանկերում որոշիչ տեղ ունեին ռուսական, արևմտաեվրոպական և, իհարկե, հայ դասական ու ժամանակակից հեղինակների գործերը:
Ժամանակաշրջանն աչքի էր ընկնում բնակելի շենքերի ու հասարակական յուրակերպ շինությունների կառուցմամբ (Երևանի Հանրապետության հրապարակը, Օպերայի և բալետի թատրոնը, Ազգային գրադարանը, բարձրագույն ուսումնական մի շարք հաստատություններ):
Ֆաշիստական Գերմանիայի սանձազերծած Երկրորդ աշխարհամարտի հաղթական ավարտում իր ներդրումն ունեցավ նաև Հայաստանը: 300 հազարից ավելի հայեր իրենց
Համո Բեկնազարյան
կյանքը զոհեցին այդ պայքարում: 107 հայորդիներ արժանացան ԽՍՀՄ հերոսի կոչման, 4-ը դարձան մարշալ, մեկը` ծովակալ, մոտ 70-ը՝ գեներալ:
Համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո սկսվեց սփյուռքահայության հայրենադարձությունը, որի շնորհիվ Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունն ավելացավ:
Նույնիսկ ստալինյան բռնատիրության պայմաններում Հայաստանում տնտեսական ու մշակութային զգալի վերելք արձանագրվեց:
1924թ. էկրանավորված «Խորհրդային Հայաստան» վավերագրական ֆիլմով, իսկ 1925թ.՝ Համո Բեկնազարյանի նկարահանած գեղարվեստական խաղարկային ֆիլմով հինմադրվեցհայ կինոարվեստը:
Վահրամ Փափազյան
1943թ. ստեղծվեց Հայաստանի Գիտություններիակադեմիան, որը մեծապես նպաստեց գիտության ավանդական և ժամանակակից ճյուղերի զարգացմանը:
Չանտեսվեցին նաև հնագիտականպեղումները: Հատկապես Վանի թագավորության տարածքում (Արմավիր, Կարմիր բլուր, Էրեբունի, Գառնի) հայտնաբերվեցին Հայաստանի հելլենական շրջանի բազմաթիվ արժեքավոր հուշարձաններ:
1950-ականների վերջերին «փակ դարակներից» հանվեցին այն գրողների ստեղծագործությունները, ում անունները ստալինյան քաղաքականությունն արգելել էր:
Գոհար Գասպարյան
Ազգային-ազատագրական թեմայով ևս բազմաթիվ գործեր լույս տեսան:
Հայ կոմպոզիտորներ ԱրամԽաչատրյանը, ԱռնոԲաբաջանյանը, երգիչներ ԳոհարԳասպարյանը, ԼուսինեԶաքարյանը, ջութակահարներ ՌուբենԱհարոնյանը, ԺանՏեր–Մերկերյանն իրենց ստեղծագործություններով և կատարման վարպետության շնորհիվ դարձան միջազգային մրցույթների դափնեկիրներ՝ արժանանալով ճանաչման:
Հայթատրոնն իր համբավի գագաթնակետին հասավ 1960-ական թվականներին: Տաղանդաշատ դերասաններ ՎահրամՓափազյանը, ՀրաչյաՆերսիսյանը, ԱվետԱվետիսյանըև ուրիշներ հռչակվեցին ոչ միայն Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից շատ հեռու:
Սերգեյ Փարաջանով
Համաշխարհային կինոյի չափանիշներով հիշատակելի արժեքներ են ՍերգեյՓարաջանովի արվեստը, ԱրտավազդՓելեշյանի կինովավերագրությունը:
Ս.Փարաջանովի կինոն առանձնանում է մտքի խորությամբ, գեղանկարչական հնարքների անսովոր կիրառմամբ, բարձր ճաշակով, վառ պատկերայնությամբ:
Ա.Փելեշյանի ժապավենների անշփոթելի պատկերային-հնչյունային համակարգը, ինքնատիպ կինոլեզուն, մոնտաժի բարձր վարպետությունը հանգեցրին, այսպես կոչված, «դիստանցիոն մոնտաժի» գաղափարին, որը հեղինակի աշխատասիրության շնորհիվ նոր խոսք դարձավ համաշխարհային կինոյի մոնտաժային տեսության մեջ:
Արտավազդ Փելեշյան
Հայճարտարապետության բուռն վերընթացի ակնբախ հաստատումն է Երևանի «Հրազդան» մարզադաշտի, «Զվարթնոց» օդանավակայանի, Մարզահամերգային համալիրի և Կամերային երաժշտության տան ստեղծումը:
«Զվարթնոց» օդանավակայանը, «Հրազդան» մարզադաշտը
1988թ. դեկտեմբերի 7-ի կործանարար երկրաշարժը ծանր հարված հասցրեց Հայաստանին. զոհվեցին հազարավոր մարդիկ, փլատակվեցին ու ոչնչացան նյութական բազում արժեքներ: Համաշխարհային հանրությունը սրտաբուխ սատարումով ձեռք մեկնեց աղետյալ երկրի բնակչությանը, ինչի շնորհիվ թեթևացավ ցավը, ամրացավ հոգսը հաղթահարելու ոգին:
Արցախյանշարժումը
Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունները, Լեռնային Ղարաբաղի խորհրդանշանները
Աղետից առաջ՝ 1988թ. փետրվարին, սկսվեց Արցախյանշարժումը: Համաժողովրդական վերազարթոնքն անկասելի ուժ հաղորդեց վարչահրամայական համակարգից երկիրն ազատագրելու և ժողովրդավարացման ուղով առաջանալու մղմանը: Այդ պայքարի շնորհիվ ԼեռնայինՂարաբաղը հաղթեց իրեն պարտադրված պատերազմում և թոթափեց ադրբեջանական ապօրինի տիրապետությունը:
Վերանկախացմանշրջան
1991թ. սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանում անցկացվեց անկախությանհանրաքվե, որով վավերացվեց Հայաստանի անկախ Հանրապետության գոյությունը:
ՀՀ Պետական Դրոշն ու Զինանշանը
1992թ. մարտի 2-ին Հայաստանի Հանրապետությունը դարձավ Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ: 2001 թվականին մեր երկիրն անդամակցեց Եվրախորհրդին: Ավելի ուշ ընդգրկվեց Արժույթի միջազգային հիմնադրամի, Համաշխարհային բանկի, Առևտրի միջազգային կազմակերպության և այլ կառույցների կազմում ու, չնայած սոցիալ-տնտեսական որոշ դժվարություններին, հաստատուն դարձրեց ժողովրդավարացման ընթացքը:
1990-ական թվականներին՝ Անկախության հռչակումից հետո, ազատական տնտեսության շունչը թևածեց նաև մշակույթի ոլորտում. սկսեց ձևավորվել մասնավոր հատվածը, որի առաջին «ծիծեռնակները» դարձան թատրոն-ստուդիաները, նրանց հետևեցին պատկերասրահները, գրադարաններն ու թանգարանները, թերթերն ու հանդեսները, հեռուստատեսությունը:
ՀՀ Ազգային ժողովի շենքը, ՀՀ Կառավարության շենքը
Հայաստանի մշակութային ոլորտը կարգավորող պետական կառույցները, գործիչներն ու կազմակերպություններն այժմ փորձում են համաշխարհային մշակութային գործընթացներին համահունչ քայլեր կատարել՝ պահպանելով դարերից ավանդաված արժեքավորը` արարելով նորը՝ արդիաշունչը:
Leave a Reply