Հայ պատմաբանը մարտահրավեր է նետում Թուրքիայի Ազգային արխիվի նախկին տնօրենին

Ինչպես գիտեք, թուրքական իշխանությունները ժամանակ առ ժամանակ հայտարարում են, թե 1915 թ. դեպքերը լուսաբանելու համար պատրաստ են բացել պահոցները: Բոլորովին վերջերս նման հայտարարությամբ հանդես եկավ Թուրքիայի վարչապետ Ռ. Թ. Էրդողանը: Սակայն ենթադրելի է, որ եթե նույնիսկ Անկարան նման քայլի գնա, ապա բաց պահոցներում կեղծված փաստաթղթեր կլինեն: «Կոմիտաս» ինստիտուտի տնօրեն (Լոնդոն), պատմաբան Արա Սարաֆյանը բոլորովին վերջերս եղել է Թուրքիայում, այցելել է Անկարայից ոչ հեռու գտնվող Այաշ քաղաքը: Թուրքական «Ռադիկալ» թերթում լույս է տեսել նրա ճամփորդության մասին ամփոփիչ հոդված: «NovostiNK.ru» էլ. կայքը հարցազրույց է վերցրել Արա Սարաֆյանից: Ստորև ներկայցնում ենք հարցազրույցը (թարգմանված է ռուսերենից):

–Ինչու՞ ուղևորվեցիք Այաշ:

-Ես մի նախագծի վրա էի աշխատում, որը 1915 թ. ապրիլի 24-ին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալված հայերի հետագա ճակատագրի մասին էր: Նրանցից 85-ին ուղարկել էին Այաշ, իսկ մնացածին` Չանքըրը: Ցանկանում էի պատկերացում կազմել Այաշի մասին և ճշտել իմ ունեցած որոշ տվյալներ:

-Ովքե՞ր էին Այաշի ձերբակալվածները:

-Այաշ աքսորվածների մեծամասնությունը եղել է մտավորական և հայ քաղաքական կուսակցությունների կուսակից: Պետք է նկատել, որ ինչպես փորձում են ներկայացնել թուրքական պաշտոնական պատմաբանները, այդ կուսակցությունները գործում էին ոչ թե անօրինական, այլ օրինական դաշտում: Մեծավ մասամբ նրանք գրողներ, բանաստեղծներ, ուսուցիչներ ու լրագրողներ էին: Միայն թվարկված որևէ կատեգորիայի չենթարկվող մի փոքր խումբն է ազատ արձակվել: Բանտարկվածները գաղափար անգամ չունեին, թե ինչ է իրենց սպասվում:

–Ի՞նչ եղավ նրանց հետ: 

– Ձերբակալվածների մեծ մասը սպանվել է 1915 թ.: Նրանցից ոմանց տարել և առանձին են սպանել, սակայն մեծամասնությանը սպանել են երկու գործողության ժամանակ: Մի խմբին ուղարկել են Անկարա: Ենթադրաբար Ալմա դաղի մոտակայքում քարավանի բոլոր անդամները սպանվել են: Այս ձերբակալվածների մասին ոչ ոք ոչինչ չի լսել այլևս: Մյուս խմբին ևս Այաշից տարել և սպանել են Այաշ Բելի կոտորածի ժամանակ:

–Ձեզ որտեղի՞ց  է հայտնի նման մանրամասնություններ:

-Ազատ արձակվածներից ոմանք թողել են մանրամասն նկարագրություններ այն մասին, ինչ տեսել են: Այնուամենայնիվ, մենք այդ սպանությունների փաստացի վկա-ականատեսներ չունենք: Մենք միայն գիտենք, որ այդ մարդիկ ուղղակի անհետացել են այն ժամանակ, երբ ձերբակալված էին: Որոշ քաջատեղյալ թուրքեր, որոնք ևս մասնակցում էին այդ կոտորածներին, հայտնել են հայ միջնորդներին այդ սպանությունների մասին: Ոմանք հպարտանում էին դրանով:

–Թուրքական պաշտոնական պատմագրությունն ի՞նչ է ասում այդ մասին:

-Մինչև վերջերս  նրանք այդ մասին շատ քիչ էին խոսում: Այնուամենայնիվ, մի քանի տարի առաջ թուրքական Պետական արխիվի տնօրեն Յուսուֆ Սարընայը հայտարարեց, որ Այաշում բանտարկվածները մեղադրվում էին «կոմիտեական» լինելու մեջ և մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը ձերբակալված են եղել, որից հետո ազատ են արձակվել: Սարընայի աշխատությունը հորինված է: Ո’չ նրա օգտագործած արխիվային փաստաթղթերը, ո’չ էլ ներկայացրած փաստարկները չեն հաստատում նրա այն համոզմունքը, թե այդ մարդիկ մեղավոր են եղել և, որ ամենակարևորն է, ազատ են արձակվել: Նրանց հետագա ճակատագրի մասին ոչինչ հայտնի չէ:

–Եթե հնարավորություն ունենայիք, ի՞նչ կասեիք Սարընային:

-Թեև ես և Սարընայը համակարծիք ենք 1915թ. Այաշ աքսորվածների ինքնության հարցի շուրջ, ես կենտրոնանում եմ նրանց հետագա ճակատագրի վրա: Սարընայն ասում է, որ ավելի քան 70 բանտարկյալ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ազատ է արձակվել: Քանի որ Սարընայը համարվում է Թուրքական Ազգային արխիվի նախկին տնօրենը, նա պետք է ներկայացներ ապացույցներ, որ 1918 թ. և հետագայում 70 բանտարկյալները ողջ  էին: Եթե նրանք կենդանի էին մնացել, ապա անհրաժեշտ է ապացույցներ ներկայացնել, օրինակ` բանտարկյալների նամակները, բանտի նոթերը, ազատման մասին հրամանը, սակայն նա չի կարող ներկայացնել, քանի որ այդ մարդիկ անհետացել են անմիջապես ձերբակալությունից հետո: Իրականում, եթե նրա ձեռքի տակ նման նյութեր լինեին, ապա նա իր աշխատությունում կօգտագործեր որպես փաստարկ:

Akunq.net