Տպավորություններ Ստամբուլ կատարած այցելությունից

Մտածելով, որ անհրաժեշտ է ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացնել ապրիլի սկզբին Ստամբուլ կատարած այցելության վերջում իմ հետաքրքիր հանդիպումների և դիտարկումների մասին, գրեցի այս հոդվածը:

Տարվա մեջ մեկ-երկու անգամ Ստամբուլ կատարած իմ այցելությունները հնարավորություն են տալիս բացի, ընկեր-բարեկամ տեսակցություններից, նաև ամեն անգամ զգալ երկրում իշխող տնտեսական, քաղաքական, մշակութային մթնոլորտը, հետևել փոփոխություններին: Փոփոխություններն ու զարգացումները, որոնց երկրում ապրողներն ընտելացել են` առանց զգալու, որոշ ժամանակով այցելածների համար ավելի հստակ տեսանելի են:

Երբ լսում եմ, որ ԹԱՄԺ-ում կա պատգամավոր, ով չգիտի, որ Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանը փակ է, կամ ՀՀ Ազգային ժողովում կա պատգամավոր, ով չգիտի, որ Թուրքիան և Ադրբեջանը առանձին երկրներ են, նույնիսկ իմ մազերն են բիզ-բիզ կանգնում: Իսկ ամենասարսափելին ու չափազանց մտահոգիչն այն է, որ այս մարդիկ պատգամավորի լիազորություններով խորհրդարաններում արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ որոշումներ են կայացնելու:

Սարսափելի է անգամ մտածել, որ եթե պատգամավորները սրանք են, ապա ժողովրդի իրազեկության պաշարն ինչ վիճակում է:

Օրինակ` այս վերջին այցելությանս ընթացքում մեկ անգամ ևս հնարավորություն ունեցա տեսնել, թե պոլսահայ համայնքի ներկայացուցիչների միջև անգամ որքան մեծ տեղեկատվության պակաս կա: Կարելի է ասել, որ Հայաստանի մասին պոլսահայի տեղեկությունները շատ չեն տարբերվում թուրք մարդու տեղեկություններից: Քանի որ Թուրքիայի հայերը ընդունվում են որպես (հատկապես թուրք քաղաքական գործիչների կողմից) Թուրքիա-Հայաստան երկխոսությունն ապահովող ամենակարևոր տարր, ապա այս իրավիճակը վտանգված է: Անհրաժեշտ է նշել, որ շատ ցավալի է, որ պոլսահայերի մեծ մասն ամբողջովին անտեղյակ է Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերություններից կամ Արցախ-Ադրբեջան խնդրից: Այս հարցում, որի վերաբերյալ հատկապես թուրք երիտասարդները ջանում են տեղեկություններ ստանալ, նկատելի է, որ  հայ երիտասարդությունը ծայրաստիճան պասիվ է, նույնիսկ այս հարցի վերաբերյալ վերացական դիրքորոշում ունի:

Պոլսահայ համայնքի և’ երիտասարդ, և’ միջին տարիքի խավի ներկայացուցիչների մեծ մասն այն կարծիքին է, թե այսօր դեռևս Բաքվում հայեր են ապրում, իրենք զբոսաշրջության նպատակով շատ հանգիստ կարող են գնալ Ադրբեջան, իսկ անցյալում տեղի ունեցածը ընկալում է որպես մանր-մունր ընդհարումներ, տեղական վեճ ու կռիվ:

Եթե ցանկանում ենք հայ-թուրքական, հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում իրական առաջընթաց արձանագրել, ապա անհրաժեշտ է նախ և առաջ ճիշտ տեղեկացնել: Ակնհայտ է, որ դա կարելի է կյանքի կոչել, բացի մի քանի երիտասարդի և լրագրողի` իրար հետ ծանոթացնելուց, սեմինարների նման ավելի լայնամասշտաբ ծրագրերով:

Վերջին տարիներին նկատվող մյուս զարգացումը Պոլսահայ համայնքում համերկրացիների միությունների աճն է: Սասունցիները, մալաթիացիներ և այլք սկսել են ղեկավարվել իրենց միությունների կողմից: Ըստ էության կան առարկություններ, թե նման աշխատանքները մասնատում են առանց այդ էլ նվազած համայնքը, սակայն կարծում ենք, որ այս մոտեցման շնորհիվ կստեղծվի մի մթնոլորտ, որտեղ հայերեն չիմացող և Պոլսի համար օտար եղող խմբերը, որոնք մի տեսակ անլիարժեքության բարդույթի պատճառով իրենց պոլսահայ համայնքից հեռու են պահում, կկարողանան համարկվել, որը շատ օգտակար կլինի:

Գավառներից եկած քրիստոնյա հայերի կողքին շատ կարևոր են անցած մեկ-երկու տարվա ընթացքում ստեղծված երկու միությունները, որոնցից մեկը «Դերսիմի հայերի միությունն է», մյուսը` Համշենի մշակույթի ուսումնասիրման և պահպանման «Հատիկ» միությունը:

Ինչպես և կարելի է հասկանալ անվանումներից, առաջինը «հայկական միություն է», իսկ երկրորդը` միայն մենք ենք կապում հայկականության հետ:

Դերսիմցիների միության գրասենյակը պարզ բնակելի շենքի հարկաբաժին է, առանց միության նախագահ Միհրան Փրկչի ասելու էլ պարզ է, որ միության առջև ծառացած խնդիրներից ամենակարևորը նյութականն է: Թեև միությունը Դերսիմի հայերինն է, սակայն այցելությանս երեկոյան դերսիմցիները փոքրամասնություն էին կազմում: Մալաթիայի, Էլյազիկի և այլ շրջաններից տարբեր ժամանակ Ստամբուլ տեղափոխված հայերից բացի` կային նաև ալևիներ, որոնք Դերսիմում կամ էլ շրջակա շրջաններում ապրած հայերի համար լավ և վատ օրերին բարեկամ են եղել, կիսել են նրանց ճակատագիրը և որոնք այսօր էլ մշակութային միության մեջ են: Իսկ սա շատ գեղեցիկ պատկեր էր, ինքնուրույն հաղթանակ էր: Ալևիների մշակույթի մեջ կարևոր տեղ զբաղեցնող դերսիմցիների հավաքույթից սազն անպակաս էր: Այսպիսով` վկա եղա Դերսիմցիների ուրախ «հավաքույթին»: Զրույցի ընթացքում պարզ դարձավ, թե Միհրանի ուսերին ինչ մեծ բեռ է ընկած. Ամեն մի քայլին բազմաթիվ դժվարություններ են ի հայտ գալիս, որոնք հաղթահարելու համար նա անընդհատ պայքարում է: Իսկ Միհրանի կրակոտ բնավորությունը և «նախ` գործ, հետո` հաշիվ» մոտեցումը իրավիճակն էլ ավելի է բարդացնում: Մյուս կողմից, հնարավորություններն աչքի առաջա ունենոալով, անհրաժեշտ է ընդունել, որ եթե չլիներ այս մոտեցումը, ցայսօր ոչինչ չէր իրականցվի:

Իսկ համշենցիների միությունում իրավիճակը տարբեր է. միության գրասենյակից երևում է, որ նյութական խնդիրներն առաջնային չեն: Այստեղ գործն ավելի կանոնավորված է առաջ գնում: Իմ այցլության օրը նրանք էլ էին հավաքվել, որին ներկա էր 20-ից ավելի մարդ, ճիշտ ժամին ավարտվեց նաև ինձ հետ հանդիպումը, որից հետո սկսվեց ժողովը: Թեև զրույցի ժամանակ հայտնեցին, որ կազմակերպչական խնդիրներ ունեն, սակայն այդ առումով բավականաչափ հունի մեջ են, Միջին Ասիայի իրենց բարեկամների հետ կապեր են հաստատել, նույնիսկ սկսել են աղջիկ տալ-առնել: Միության հիմնադիրները Խոպայի (արևելյան) համշենցիներն են, կապեր ունեն Ռիզեի (արևմտյան) համշենցիների հետ: Այժմ ավելի շատ իրենց աջակցում է Ռիզեի համշենցիների մտավորական հատվածը: Միությունը, «Համշենի միություն» լինելու հետ մեկտեղ, առաջին պլան չի մղվում որպես «համերկրացիների միություն», խուսափում է էթնիկական շեշտադրումից: Առաջնայինը մշակույթի և հատկապես լեզվի պահպանման ուղղությունն է:

Գլոբալիզացիան և ուրբանիզացիան շատ լուրջ խնդիրներ են, որոնք վերջին տարիներին Համշենի մշակույթը արագորեն տարրալուծում են: Թեև դեպի մեծ քաղաքներ գաղթի արդյունքում խառնամուսնությունները շատացել են, երեխաներն ու երիտասարդներն արդեն չգիտեն համշեներեն, յայլայի մշակույթը վերանում է, մոռացվել է գյուղական կյանքը, ազգային պարերն ու երաժշտությունը կորստի վտանգի տակ են, որոշ գիտակից համշենցիներ սկսեցին հավաքել նախ և առաջ մոռացության մատնված երգ-երաժշտությունը: Իսկ երբ հասկացան, որ խնդիրն ավելի մեծ ու խորն է, գիտակցեցին այս միության հիմնադրման հույժ կարևորությունը: Դեռևս իրենց համար էլ պարզ չէ, թե որքանով է հնարավոր պահպանել սեփական մշակույթը, լեզուն, սակայն քանի որ իրականությունն այդքան էլ հուսադրող չէ, առնվազն լուրջ ակադեմիական ուսումնասիրություններ կատարելով կամ էլ կատարել տալով մտածում են իրենց լեզուն փոխանցել վաղվա ուսումնասիրողներին: Այս ընթացքում նաև իրենց մշակույթը պահպանելու նպատակով սրինգի, պարկապզուկի և պարի դասընթացներ են կազմակերպել:

Ակնհայտ է, որ այս երկու միությունների խնդիրներն ու մոտեցումները միմյանցից բավականին տարբերվում են: Մեկը փորձում է պահպանել այն, ինչ ունի, մինչդեռ մյուսը փորձում է ետ բերել այն, ինչ կորցրել է: Մեկը այս աշխատանքը կատարելիս «աչքը շինելու փոխարեն ունքը չքանդելու» գիտակցությամբ հնարավորինս խուսափում է (իրավացիորեն) էթնիկ գործոնը շեշտադրելուց, մինչդեռ մյուսը շեշտադրումը հատկապես այս ուղղությամբ է կատարում, որովհետև առաջինը թշնամի հասարակության մեջ իր համար տարբեր ինքնություն ստեղծելով ներքին ամուսնությունների շնորհիվ կարողացել է մինչև այսօր խուսափել ձուլումից, մինչդեռ մյուսը իր ինքնությամբ, բարեկամ հասարակության մեջ ապրելով, խառնվել է, լեզուն, կրոնը կորստյան է մատնել և հիմա փորձում է վերագտնել այն:

Իսկ այս իրավիճակում ամենահետաքրքիրն այն է, որ ներքին ամուսնությունների շնորհիվ մինչև այսօր անխառն մնացած համշենցիները կտրականապես վերացարկում են իրենց հայկական ինքնությունը, իսկ խառնամուսնությունների արդյունքում էթնիկապես խառնված դերսիմցիները խոսում են իրենց հայ լինելու մասին:

Այսօրվա պայմաններում ավելին հնարավոր չէ: Հուսով ենք` ժամանակն ամեն ինչ իր տեղը կդնի:

Տիրան Լոքմագյոզյան

Akunq.net