Թարմ հետքերով…

Նաբի Յաղջը

Մեր քաղաքական օրակարգը լի է խնդիրներով, որոնք մեկը մյուսից կարևոր և խճճված են: Այս փաթեթի խնդիրները նույնակենտրոն են, սակայն շառավիղները տարբեր են: Իսկ կենտրոնականը պատմության հետ առերեսվելու անհրաժեշտությունն է, որն անխուսափելիորեն ամեն մի կարևոր խնդրի ժամանակ իրեն հիշեցնել է տալիս. «Ինձ մի կողմ նետելով` չես կարող առաջ գնալ»:

Քանի դեռ հասարակության մեջ տեղի ունեցած հայերի տեղահանության առաջացրած զգայունությունը տաք է, մյուս թեմաները մի կողմ թողնելով` ցանկանում եմ ուշադրություն հրավիրել երկու աշխատության և երկու հոդվածի վրա, որոնք այս հարցի վերաբերյալ կարևոր եմ համարում. մեկը Սելջուկ Ուզունն է, մյուսը` Թալաթ Ուլուսոյը: Ուլուսոյի հոդածին անդրադառնալու եմ մյուս հոդվածիս մեջ:

Ուզում էի ամբողջությամբ ներկայացնել Սելջուկ Ուզունի հոդվածը, որը շատ կարևոր եմ համարում, սակայն, ստիպված եմ միայն մեջբերումներ կատարել: Առաջարկում եմ հոդվածն ամբողջությամբ կարդալ «www.Kuyerel.com» հասցեում: Ս. Ուզունն իր այս երկար հոդվածի մեջ մատնանշելով, որ հայոց տեղահանության մեղքը միայն քաղաքական գործիչների, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և պետության վրա չի ընկնում, գրում է.

Կոլեկտիվ հանցանք

«Երբ Թուրքիայի քարտեզի վրա ցույց տաք 1915–16 թ. տեղահանության ուղղությունն ու կոտորածների վայրերը, կտեսնեք, որ ողջ քարտեզը լցվում է դեպի Դեր Զօր սլաքներով, հատկապես Անկարայի արևելյան շրջանը դառնում է կաս-կարմիր: Կաս-կարմիր ներկված վայրերը կոտորածների վայրերն են: Այս քարտեզի մեծ մասը նույնիսկ կարող եք կազմել` կարդալով միայն Գերմանիայի Արտգործնախարարության արխիվային փաստաթղթերը: Տանս պատին կախած նման մի քարտեզը ամեն անգամ նայելիս ինձ հիշեցնում է 1915-16 թթ. տեղի ունեցած սարսափների մասին: Երբ մտածում եմ այս սարսափների մասշտաբների մասին, հիշում եմ 1915-16 թթ. «կոտորածի հասարակայնությունը», որը, ըստ իս, ունի երկու չափում` կոտորած և թալան. որպես շատ ընդունելի հասարակական գործունեություն` 1915-16 թ. կոտորածն ու թալանը բազմամասշտաբ էր: Կոտորածի և թալանի մասշտաբը, տեսակները, կիրառված մեթոդներն ու ձևերը հասարակական բնույթ էին ստացել: Այս հասարակական գործունեությանը մասնակցած մարդիկ ամոթանք էին տալիս, արհամարհում էին նրանց, ովքեր չէին մասնակցել դրան: Ոմանց, հատկապես պետական պաշտոնյաներին, սպանում, աքսորում և փորձում էին նրանց կյանքը դժոխքի վերածել»:

«Անատոլիայում մուսուլման և ոչ մուսուլման հատվածների միջև հարաբերություններն ունեն բազմակողմանի և մասամբ էլ խառը հետին պլան, որը ձգվում է մինչև 1800-ական թթ.: 1894-96 թթ. Համիդիե գնդերի իրականացրած կոտորածներն իրենց ստացած մասշտաբով կարծեմ այս «կոտործի և թալանաի վիրուսով» վարակվելու առաջին շրջանն է: Նկատի ունենալով ավելի նեղ ժամանակահատված` 1915-16 թթ. մոտ 17-18 ամիս տևած «կոտործի և թալանաի վիրուսի»` շարքային և ոչ շարքային մարդկանց մեջ կրկին կրկնվելու «հասարակայնության» մասշտաբները սասրափեցնող են» (…)

«Կա երկու հիմնական միջոց, որը ապահովում է այս «վիրուսի» տարածումն ու օրիկնականացումը` կրոնն ու նյութական գործոնը: Ըստ իս` 1915-16 թթ. այս երկու տարրն էլ կարող էին լինել» (…)

«Եթե տեղահանության ժամանակաշրջանին նայեք կրոնի տեսանկյունից, կան ֆեթվաներ, որով հաստատվում է, որ կատարվածը կրոնական դիտանկյունից թույլատրելի է, լավ արարք է ու նույնիսկ ֆեթվա է եղել, համաձայն որի` որոշ վայրերում` հինգ, որոշ վայրերում էլ յոթ «անհավատ ապանելու դեպքում դրախտի դուռ բացվելու է»: (…) «Անհավատին սպանելը», սպանված լինելը 1915-16 թթ. շատ ընդունված հասարակական գործունեություն էր: Այս հարցի վերաբերյալ բավականին օրինակներ կան: Շատ են նաև օրինակները, երբ քահանաները, ենթարկվելով տարատեսակ կտտանքների, սպանվել են, որոշ իմամներ ու հոջաներ ցանկացել են աքսորյալների քարավաններից զատել քրիատոնյա հոգևորականներին և սպանել` ասելով` «Դե թող ձեր Հիսուսը գա ու փրկի ձեզ»» (…)

Թալան

«Մյուս միջոցը, որը աջակցում էր այս շարիաթական հարթակին և հանդիսանում էր անբաժան մասը, նյութական ասպարեզն էր: Այս նյութական տարրը 1915-16 թթ. և’ վայրկենական, և’ շատ երկար ժամանակ սպասված «նյութական խնդիրները լուծելու» հարմար առիթ էր: Այս թալանի մասշտաբն ու տարածված լինելը նույնքան սարսափելի է, որքան նախորդը: Նյութական թալանը, ունեցվածքի ու անշարժ գույքի թալանի հետ մեկտեղ, ենթադրում էր նաև մարդկանց գողոն: Այդ ժամանակ ոչ մուսուլմանների նյութական ունեցվածքը հափշտակելը որևէ կերպ չէր կարող ընկալվել հանցագործություն: Ընդհակառակը` կրոնի տեսանկյունից` «թույլատրելի», օրենքի տեսանկյունից` «օրինական», բարոյականության տեսանկյունից «նորմալ» էր (…) Օրինակ` Տրապիզոնում հափշտակել են նույնիսկ քարավաններով աքսորի դատապարտվածների ձեռքի բոխչաները, կահ-կարասին: Թալանը սկսվելէ, երբ դեռ աքսորի դատապարտված հայերը չէին լքել իրենց տները» (…)

«Կարո՞ղ եք պատկերացնել` կայսրության «մեծն» Ներքին գործերի նախարարը ընկել է կոպեկների հետևից: Բան ու գործը թողած` Քահթայի կայմակամից կոպեկների հաշիվ է պահանջում: Կայսրության «մեծն» գեներալը, հրամանատարը հարստացել է: Պատերազմից հետո նահանգապետը կարող է դառնալ Ստամբուլում «Մոդա» ծովային ակումբի կամ էլ Դիքիլիում «Մաքարոն չիֆթլիղի» տեր: Ոմանք ձեռք են բերում գործարաններ: Դիարբեքիրի նահանգապետը Ստամբուլում ուզում էր ամառանոց (վիլլա) գնել: Կան հարյուրավոր, հազարավոր օրինակներ… (…) «Լքյալ գույք», «Լուծարման հանձնաժողովներ» և այլ օրենքներով օրինականացում» (…)

Ուզունի այս հոդվածից շատ լավ հասկանում ենք, որ Հայոց տեղահանությունը ժխտելու հակում ունեցող աղմուկը միայն պատվի հարց չէ:

yagnabi@gmail.com–

http:–www.taraf.com.tr–nabi–yagci–makale–sicagi–sicagina.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net