Աթաթուրքը` դիմակազերծված

Երվանդ Ազատյան

Պատմական քիչ ծանոթ մի իրադարձություն մեծ նշանակություն ունի բացահայտելու եւ սահմանելու ներկայիս թուրքական հանրապետության ցեղապաշտական գաղափարախոսությունը: Համաշխարհային երկրորդ պատերազմի ընթացքում Թուրքիան օժանդակում էր նացիստական Գերմանիայի ռազմական ջանքերին` հումք մատակարարելով նրա մարտական մեքենային: Ի գնահատումն այդ օժանդակության` Հիտլերը թույլատրեց Բեռլինում 1921 թվին սպանված իր հոգեհարազատ ընկերոջ` Թալեաթ փաշայի աճյունը տեղափոխել Թուրքիա, որտեղ Ստամբուլի «Ազատության բլուր» («Հյուրիեթ թեփե») կոչված հատվածում հուշարձան կանգնեցվեց, որպեսզի բոլոր ցեղապաշտ թուրքերն այցելեն ու հարգեն 20-րդ դարի մեծագույն հանցագործներից մեկի հիշատակը: Այդ հուշարձան-դամբարանը այսօր էլ կանգուն է` խորհրդանշելով թուրքերին եւ հանուն Թուրքիայի զոհված մարտիկներին:

Երբ պատմաբանները ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետությանը հաշվետու եւ պատասխանատու են համարում որպես մեկուկես միլիոն հայերի բնաջնջման հետեւանքում առաջացած ավարի ժառանգորդ-պետության, նրանք պարտավոր են նաեւ անդրադառնալ Թալեաթ փաշայի այդ հուշարձանի խորհրդանշանակությանը:

Թուրքիայի ներկա առաջնորդները չեն կարող խուսափել պատասխանատվությունից, որովհետեւ ժառանգել են ինչպես պատմական Հայաստանի տարածքը, այնպես էլ անզեն մի ողջ ազգաբնակչություն կոտորելու հետեւանքով առաջացած արյան գինը:

Բարեբախտաբար, որոշ թուրք գիտնականներ, գրողներ եւ լրագրողներ ընդունում են այն փաստը, որ թուրքերի ներկա սերունդը իր ուսերի վրա մի հսկայական պատմական բեռ ունի տանելու: Այդ գրողներից մեկը` Այշե Հյուրը, վերանայելով այն, ինչ դպրոցում պատմության ժամերին սովորեցրել են իրեն, «Ռադիկալ» թերթում հրատարակել է մի հոդված, որտեղ դիմակազերծ է անում Աթաթուրքի` ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրի ցեղապաշտական քաղաքականությունը:

Պատմաբան Թաներ Աքչամն իր հիմնավոր ուսումնասիրությունների միջոցով պարզել է, որ իթթիհատական կառավարության բազմաթիվ պաշտոնյաներ, որոնք գործադրել էին Թալեաթի հրամանները, հետագայում միացան Աթաթուրքի ազգային շարժմանը, որն էլ հիմքը դրեց Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման: Աթաթուրքն իր հերթին, որպես երիտասարդ զինվորական, միացել էր Թալեաթի «Միություն եւ առաջադիմություն» կուսակցությանը եւ նշանակալի դերակատարություն ունեցել երիտթուրքերի 1908 թվի հեղափոխության գործընթացում, որը տապալեց սուլթանի իշխանությունը: Որպես զինվորական էլ նրա ձեռքերը մաքուր չէին: Նա մասնակցել էր գաղութարարական պատերազմների` ապստամբությունների միջոցով տապալելու օսմանյան իշխանությունը Ալբանիայում (1910 թ.) եւ Բալկաններում (1912-13 թթ.): Գաղութարարական պատերազմներ էր մղել նաեւ ընդդեմ հայերի` Կիլիկիայում (1921 թ.) եւ ընդդեմ հույների` Զմյուռնիայում (1922 թ.):

Ընթերցելով արեւմտյան գիտական եւ լրագրողական աղբյուրները` մարդ միայն հարգանք ու պատկառանք է տածում այդ մարդու` Աթաթուրքի նկատմամբ: Այնտեղ ոչ մի խոսք չկա նրա ազգայնամոլական քաղաքականության եւ դաժան ոճրագործությունների մասին: Միայն փառաբանական խոսքեր են, որոնք բնութագրում են նրան որպես բարենորոգիչ եւ զինվորական առաջնորդի: Համացանցում տեղադրված BBC-ի տեղեկագրում, օրինակ, կարդում ենք. «Նա (Աթաթուրքը) առաջ քաշեց Թուրքիան արդիականացնելու սոցիալ-քաղաքական բարեփոխումների հեղափոխական մի ծրագիր, որը նախատեսում էր կանանց ազատագրում, բոլոր տեսակի իսլամական կառույցների վերացում, արեւմտյան իրավական օրենքների, հագուստի եւ օրացույցի ներմուծում, ինչպես նաեւ արաբական այբուբենի` լատինականով փոխարինում»:

Թուրքերին հպարտության զգացում ներշնչելու նպատակով նա մտահղացավ շրջանառության մեջ դնել ազգայնամոլական կարգախոսներ, որոնցից մեկը մինչեւ օրս պարտադիր պետք է հնչի բոլոր դպրոցներում, ներառյալ փոքրամասնությունների կրթական օջախներում. «Հպարտ պետք է զգա նա, ով թուրք է»: Նման կարգախոսները թուրքերի շրջանում ռասայական գերակայության զգացումներ են առաջացրել` միեւնույն ժամանակ անլիարժեքության եւ վախի զգացումներ առաջացնելով փոքրամասնությունների երեխաների մեջ: Ավելին, չնայած նա 1925-ին հրապարակեց «Գլխարկի օրենքը» եւ պարտադրեց, որ թուրքերը ֆեսի փոխարեն կրեն արեւմտյան ոճի գլխարկներ, նա չկարողացավ այնուամենայնիվ փոխել այն, ինչ գտնվում էր այդ գլխարկի տակ, որովհետեւ նրան չէր հետաքրքրում դա: Այշե Հյուրը հրամանների, օրենքների եւ կարգադրությունների մի երկար շարան է հրատարակել, որոնք Աթաթուրքին բնորոշում են որպես ռասիստական առաջնորդի: Դրանցից միայն մի քանիսի մատնանշումը բավական է պատկերացում կազմելու թուրքերի հայր հորջորջված անձնավորության բարենորոգչական աշխատանքների մասին:

Այսպես, 1923 թվի մարտի 16-ին Ադանայում, խոսելով մի խումբ թուրք գործարարների հետ, Մուստաֆա Քեմալը (Աթաթուրքը) ասել է. «Վերջապես այս երկիրը վերադարձավ իր տերերին: Հայերն ու մյուս բոլոր ազգությունները իրավունքներ չունեն այստեղ: Այս բերրի հողերը պատկանում են միայն իսկական թուրքերին»: Իսկ 1923 թվի հունիսին հրապարակված կարգադրության հատկանիշներով բոլոր հրեաներին, հույներին եւ հայերին ազատեցին կառավարական եւ մասնավոր հաստատություններում իրենց աշխատանքներից եւ արգելեցին նրանց շրջագայությունները Անատոլիայում: 1924 թվի ապրիլի 3-ի օրենքով էլ բոլոր հրեա, հույն եւ հայ փաստաբաններին զրկեցին իրենց կոչումներից եւ իրավական բոլոր տեսակի գործունեությունները վերապահեցին բացառապես թուրքերին:

Այնուհետեւ, 1926 թվի օգոստոսի 1-ի օրենքով կարգադրվեց առգրավել փոքրամասնությունների այն բոլոր ունեցվածքը, որ ձեռք էր բերվել նախքան Լոզանի պայմանագրի կիրառումը (1924 թ. օգոստոսի 23-ը): 1930 թվի սեպտեմբերի 18-ին արդարադատության նախարար Մահմութ Էսաթ Բոզքյուրթը Էոդիմիսի շրջանում հայտարարեց. «Հավատացած եմ, որ այս երկիրը, այս հողը ինքնին թուրքական է: Ովքեր իսկական թուրքեր չեն եւ ցանկանում են ապրել այս երկրում, կարող են մնալ միայն որպես ծառաներ կամ ստրուկներ»: Սա է արդարադատության թուրքական տարբերակը: Նման վերաբերմունքն, ինչ խոսք, փոքրամասնություններին վերածեց իսկական «ռայաների» (ստրուկների)` մի կարգավիճակ, որ նրանք «վայելում» էին սուլթանների ժամանակաշրջանում:

Իսլամական խորհրդանշաններին վերջ տալով` քեմալիստները փաստորեն բազմապատկեցին փոքրամասնությունների նկատմամբ մահմեդականների եւ թուրքերի ունեցած գերակա իրավունքները:

Այնպես որ դժվար չէ նկատել այն կարմիր գիծը, որն, անցնելով Թուրքիայի ամբողջ պատմության միջով, սկսած սուլթաններից մինչեւ երիտթուրքեր եւ Աթաթուրք, այսօր էլ շարունակվում է նույնությամբ կրկնվել Թուրքիայի ներկա հանրապետության սահմաններում:

Ռասիստական այս օրենքները դեռեւս պահպանված են ժամանակակից Թուրքիայում: Դրանք, սակայն, ծածկագրված են: Ի՞նչ է, օրինակ, թուրքականությունը պաշտպանելու քրեական օրենքի 301 հոդվածը, եթե ոչ մի ուժ` լռեցնելու այլախոհներին եւ առաջին հերթին նրանց, ովքեր կհամարձակվեն արտասանել «ցեղասպանություն» բառը: Այս հոդվածի հատկանիշներով են Թուրքիայի իշխանությունները հետապնդում եւ դատական գործեր հարուցում Օրհան Փամուքի, Ռագըփ Զարաքոլուի, Հրանտ Դինքի եւ այլ մտավորականների ու լրագրողների դեմ:

Պատճառը, թե ինչու այս ժամանակավրեպ օրենքներն ու միտումները դեռեւս շարունակում են գոյատեւել, այն է, որ բանակն իր վրա է վերցրել քեմալիզմի կամ Աթաթուրքի ժառանգությունը պաշտպանելու պարտականությունը: Այո, չընտրված, ինքնագլուխ մի խունտա պարզապես հետամուտ է լինում այդ օրենքների հարատեւմանը: Մտավորականների եւ լրագրողների թույլ ձայները բավարար չեն վերափոխելու Թուրքիան: Դրանց պետք է միանան Եվրոմիության ճնշումները: Եվրոմիության դռները բացվելու են եւ հյուրընկալելու են Թուրքիային, հենց որ վերջինս ձեռք բերի քաղաքակրթված երկրի հարգարժան մակարդակ: Եվ միայն այդ դեպքում է, որ Թուրքիան կկարողանա խիզախորեն առերեսվել իր նողկալի անցյալի հետ:

Մենք հույս ունենք, որ այդպիսի Թուրքիայի հետ գործ կունենանք հետագայում:

Դետրոյթ, ԱՄՆ

 Թարգմ. Հ. Ծ.

http://azg.am/AM/2012050807