«Տեղացի փոքրամասնություններն» ու «օտար մենք»

Լեյլա Իփեքչի

Մի քանի օր առաջ տոնեցինք մեր քրիստոնյա ընկերների Զատիկը:

Այնուամենայնիվ, որքան ժամանակ էր անցել, ինչ այս տոները դադարել էին լինել մեր առօրյա կյանքի մասը: Երբ 70-ական թթ. Ստամբուլում այսօրվա համեմատ մի փոքր ավելի շատ «փոքրամասնություն» էր ապրում (հատկապես հույներն ու հայերը այստեղ` իրենց սեփական հողերում, «օտար» էին անվանվում), մեր ընկերների Զատիկը միշտ միասին էինք շնորհավորում:

Թեև մինչև այդ ժամանակ կարողացել էինք մեր փոքրամասնությունների մեծամասնությանն այստեղից ուղարկել, մնացածին էլ ուղարկելու ջանքեր էինք գործադրում: Այնուամենայնիվ, քանի որ սովորում էի վարժարանում, որտեղ «շատ փոքրամասնություն» կար, մեզ մոտ իրավիճակը մի քիչ ավելի «իդեալական» էր: Յուրաքանչյուր «համայնքի» տոնը միասին էր տոնվում, ըստ էության, անիմաստ էլ էր բաժանվել «մենք» կամ «դուք» կոչվող արտահայտություններով: Մենք` բոլորս, նույն քաղաքակրթության բազմազան արտացոլանքն էինք:

Ինչպես չլինենք: Այս երկրում հանրապետության ընթացքում, երբ բոլոր քաղաքները կոր ուրբանիզացիայի ձևաչափերով միմյանց էին նմանվում, 19-րդ դարի բարոկկո ոճով կառուցված տները, հին առանձնատները, եկեղեցիները, մզկիթներն ու պալատներն անմիջապես աչքի են զարնում: Ոմանք այս բարոկկոյի ճարտարապետությունը քննադատեցին` անվանելով էկլեկտիկ սինթեզ, սակայն վերջապես, նոր շրջանում վեր խոյացած հսկայական միանման շենքերի միջև նրանք չտեսնված ծաղկի նման են երևում: Օսմանյան կայսրության այս վերջին շրջանի ճարտարապետների մեծ մասը հայ են:         

Կոթողները, որոնք ձևավորում են Պոլսի հիշողությունը, որոնք վերակառուցվել են օսմանյան ավանդույթը արևմտյան ճարտարապետությամբ ձևափոխելու և այն տեղական էլեմենտների հետ համադրելու արդունքում, և որոնց հնագույն ոգին վերակենդանացրել են տարբեր կողմերով, մեծամասամբ ընդգրկվում են մեր քաղաքակրթության մեջ:

Քուլելիի ռազմական դպրոց, Հարբիյեի ռազմական թանգարան, Օրթաքյոյի մզկիթ, Բույուքադայի կառամատույց, Բայազետի աշտարակ, Բեյլերբեյի պալատ, Քուչուքսուի ամրոց, Քադըքյոյի Սուրեյյա թատրոն, Ըհլամուր ամրոց, Սելիմիյե զորանոց… Գրեթե մեզանից ոչ մեկը չգիտի, որ սրանց ճարտարապետները հայ են եղել, պատճառն այն է, որ մենք տարանջատվե՞լ ենք…

Անցյալում ինձ պատմեց Աթենքից եկած մի ընկերս: Նա ծնունդով պոլսեցի հույն է, ով այստեղ է կրթություն ստացել, սակայն 70-ական թթ. ճնշումներին այլևս չկարողանալով դիմանալ` իր ընտանիքի հետ միասին ստիպված էր գաղթել Հունաստան: Բնականաբար, իրենց տունը, հուշերը, հարստությունը, կարճ ասած` ամեն ինչ այստեղ են թողել: Ամիսներ շարունակ նավ են փնտրել, որով կկարողանային իրենց հետ տանել տան կահույք և այլ իրեր: Ահա այդ իրերի մեջ էր «մահճասեղանը», որը տարիներ շարունակ հավաքած տխուր հիշողությունների հետ միասին ամբողջական  էր,  օրեր առաջ «մահճասեղանը» ընկերոջս հետ միասին վերադարձավ հայրենիք:     

Նրա հետ խոսելիս ամեն անգամ զգում եմ, որ անհնար է «դուք», «մենք»  խտրականությունը դնել: Մենք մի քաղաքակրթության «մենքն» ենք, որի սահմանները ջնջվել են, իսկ տարբերությունները ծառայում են ամբողջին, մենք բոլորս նույն պատմության մեջ ենք:

Կենտրոնական Անատոլիայում ճանապարհորդելիս մի անգամ իմացա, որ հայկական գյուղին անմիջապես հարևան հունական գյուղ է եղել: Ավերակների վերածված տաճարներն ու հողի տակ սպասող հուշերն իրենց մեջ պահում են բազմաթիվ ցավ, ուրախություն, տոն,  հավատք, հեքիաթ, ժողովրդական խաղիկներ, որոնք դեռևս չենք լսել… Նույնիսկ սա ինձ մոտ որպես  «մեծ պատմության մենքի»,   համակող և մեծամասնական բաժանման զգացում է առաջացնում:

Անդրադառնամ խնդրի մյուս կողմին` մեր մուսուլմանական ինքնությանը, որին նայում ենք պետության պաշտոնական ինքնության կարծրությամբ: Փոքրամասնությամբ լի իմ դպրոցի «հարաբերական իդեալական» միջավայրում մուսուլմանական տոներին պատրաստվող տոնական բլիթից մինչ Զատկի ձու, մինչև հրեական զատիկ` մեզ մոտ յուրաքանչյուր «ավանդույթ» համատեղ էր: Միասին էինք, սակայն կարիք չկար, որ անպայման իրար նմանվեինք: Մեր համատեղ կետը մեր տարբերությունն էր:

Հետո «կյանքը» սկսվեց, և մենք բաժանվեցինք: Նկատեցի, որ ժամանակակից և աշխարհիկ տգիտության մեջ մի ժամանակաշրջանում էինք, երբ ամաչում էինք, որ մուսուլման ենք: Մեզանից շատերը օտար էին կրոնին և կրոնական ավանդույթներին: Ահա այս ենթագիտակցությամբ մեծացող սերունդները, թեև տարիներ շարունակ համալսարան գլխաշորով էին մտնում, վախենում էին` մյուսները ևս «կծածկվեն»:

Ինչպես արդեն ասացի, հային, հույնին իրենց հողի վրա «օտար» համարելով` սրտներս չհովացավ: «Օտար» համարեցինք նաև մուսուլմանին:

Փորձեցինք այս «ստերիլ» հողերի վրա, որը մաքրել էինք ասորիներից, հայերից, հույներից և նույնիսկ հրեաներից, ստեղծել միատարր, համասեռ մշակույթ, ճաշակ, սակայն հեգնական ձևով «անտեղյակ» մնացինք նաև մուսուլմանական ավանդույթների և արժեքների մասին, որոնք ասում էինք, թե «մեզ» են պատկանում:

Կիսատ թողեցինք բանաստեղծության, երաժշտության, ոսկեզօծման, ճարտարապետության և ամեն տեսակ ճաշակի և արվեստի տարածումը, մշակույթի վերելքը, մարդկանց դեպի ուրախություն և «սեր» ճանապարհորդությունները: Ինքներս մեզ արմատախիլ արեցինք: 

Եթե կիսեինք այստեղի «փոքրամասնությունների» տոները, կրոնական կենսակերպը, հավատքի մշակույթը, էլ ավելի ի սրտե կվերաբերվեինք նաև մեր մուսուլմաններին, որոնք փորձում են ապրել` իրենց կյանքի ամբողջության մեջ ներառելով կրոնը:

http://zaman.com.tr/yazar.do;jsessionid=29B9B28EE34529D7125756328AA8D986?yazino=1271278

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net