4. Հայերն օսմանեան վարչական համակարգում Դ. Արտաքին գործոց նախարարություն

Անահիտ Աստոյան

Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող

Հայի վարչագետի կարողություններն ի հայտ եկան գլխավորապես Արտաքին գործոց նախարարությունում: Առաջին հայը, որ աչքի էր ընկել դիվանագիտական ասպարեզում` Միրզայան Մանուկ բեյն էր (1769-1817): Նա օսմանյան դանուբյան զորքի հրամանատար, իսկ հետագայում` մեծ եպարքոս Մուստաֆա փաշա Բայրաքդարի խորհրդականն էր:

1806-1812թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Բայրաքդարը նրան էր լիազորել հաշտության բանակցություններ վարել ռուսների հետ: Այս մեծ դիվանագետի եռանդուն ջանքերի շնորհիվ են կայացել ռուս-թուրքական հաշտության բանակցությունները, որի արդյունքում 1812-ին կնքվել է Բուխարեստի հաշտության պայմանագիրը, որով և ձախողվել են այս երկու պետություններին պատերազմի ներքաշելու Նապոլեոն Բոնապարտի ծրագրերը:

Օսմանյան տերությանը մատուցած ծառայությունների համար Միրզայան Մանուկ բեյը սուլթանից ստացել է Մոլդովայի իշխանի տիտղոսը և նշանակվել պալատի դրագոմանի (դիվանագիտական թարգման` արտաքին գործոց նախարարի օգնականի մակարդակով) պաշտոնում:

Որպես խորհրդականներ` հայերն աջակցեցին թուրք դիվանագետներին: Այսպես, օրինակ, 19-րդ դարի թուրք պետական խոշոր դեմքերից մեկին` օսմանյան բարենորոգումների հռչակագրի` Թանզիմաթի հեղինակ Ռեշիդ փաշային դիվանագիտական գործունեության ողջ ընթացքում որպես խորհրդական ուղեկից եղավ Հակոբ Կրճիկյանը (1806-1865):

Իր ուսումը կատարելագործելու համար 1835-ին Ռեշիդ փաշայի հետ մեկնել էր Փարիզ և հետևել Սորբոնի համալսարանի դասընթացներին: Այստեղ նա միևնույն ժամանակ ստանձնել է փաշայի թարգմանի պաշտոնը: Այնուհետև Հակոբ Կրճիկյանը, նշանակվելով Փարիզում օսմանյան դեսպանատան Բ թարգմանի պաշտոնում, զորավիգ է եղել Ռեշիդ փաշային` նրա դիվանագիտական առաքելության ընթացքում:

1839-ին, երբ Ռեշիդ փաշան նշանակվեց Լոնդոնում Օսմանյան դեսպան, Հակոբ Կրճիկյանին իր հետ տարավ որպես դեսպանատան Ա թարգման: Իսկ երբ Ռեշիդ փաշան կանչվեց Կ.Պոլիս` մեծ եպարքոսի պաշտոնը զբաղեցնելու, Կրճիկյանը որպես կցորդ մնաց դեսպանատան գործերը վարելու համար:

Ռեշիդ փաշայի` Արտաքին գործոց նախարարի պաշտոնավարման տարներին Հակոբ Կրճիկյանը նրա խորհրդականն էր և թարգմանը: Այս պաշտոններով նա ընկերակցեց փաշային, երբ վերջինս 1841-ին Փարիզում կրկին դարձավ օսմանյան դեսպանը: 1846 թվականին, երբ Ռեշիդ փաշան ստանձնեց Օսմանյան պետության կառավարության ղեկը, Կրճիկյանը նորից նրա խորհրդականն ու թարգմանը եղավ` փաշայի նախաձեռնած բարենորոգչական ձեռնարկներում դեր կատարելով: Արշակ Ալպոյաճյանը գտնում էր, որ Հակոբ Կրճիկյանը եվրոպական զարգացմամբ առաջին օսմանյան պաշտոնյան էր: Ու թեև Ռեշիդ փաշան էր հայտնի որպես Թանզիմաթի հեղինակ, սակայն դրա ստեղծմանը իր մեծ մասնակցություն է բերել Հակոբ Կրճիկյանը: Նա Փարիզի Օսմանյան դեսպանատան խորհրդականի պաշտոնը վարել է Ռեշիդ փաշային որդու` Մեհմեդ Ճեմիլ բեյի դեսպանության օրոք նոյնպես:

Հակառակ իր բազմազբաղ վիճակին` Հակոբ Կրճիկյանը մասնակցել է ազգային գործերին:

Առաջադեմ երիտասարդների` Սերովբե Վիչենյանի, Նահապետ Ռուսինյանի, Նիկողոս Պալյանի և այլոց հետ պայքար է սկսել Կ. Պոլսո ամիրաների կամայականությունների դեմ: 1847-ին կարողացել է Հոգևոր և Գերագոյն Ժողովների հաստատման համար սուլթանական արտոնություն ձեռք բերել: 1847թ., 1849թ. և 1851թ. ընտրվել է Գերագույն ժողովի անդամ և ազգային երեսփոխան:

Մեկ այլ թուրք պետական հայտնի գործչի` Միդհատ փաշայի խորհրդական Գրիգոր Օտյանը (1816-1873)` նրան աջակցել է թե՞ Օսմանյան սահմանադրության ստեղծան և թե՞ նրա դիվանագիտական գործունեության ընթացքում: Գրիգոր Օտյանը 1860-ից վարել է Արտաքին գործոց նախարարության քարտուղարի պաշտոնը, հետագայում գլխավորել է այդ գերատեսչության օտար թղթակցության դիվանի աշխատանքները, իսկ 1869-ին` նշանակվել Արտաքին գործոց նախարարություն դիվանապետ:

Թուրքական դիվանագիտության մեջ դերակատարություն ունեցած դեմքերից է Կարապետ Արթին փաշա Տավուտյանը (1816-1873): Նա հյուպատոսական պաշտոններ է վարել Բեռլինում և Վիեննայում: Եվրոպայի հինգ մեծ տերությունների և կայսրության կողմից կազմված հանձնաժողովը 1861թ. Տավուտյանին ինքնավար Լիբանանի կառավարիչ է նշանակվում: Իր պաշտոնավարության շրջանում Տավուտյանը վարել է Լիբանանի ինքնուրույնությունը պահպանելու, կրոնական հակամարտությունները մեղմացնելու, այս տարածաշրջանի առևտրական, տնտեսական և կրթամշակութային վերելքը խթանելու քաղաքականություն:

Լիբանանի հաջորդ հայազգի կառավարիչը Հովհաննես փաշա Գույումճյանն էր (1858-1933), ով դիվանագետի իր կարողություններով աչքի էր ընկել արտաքին գործոց նախարարությունում և Իտալիայում օսմանյան գործերի հավատարմատարի պաշտոնում: Իր պաշտոնավարության շրջանում նա կարևոր ծառայություններ է մատուցել Լիբանանի ժողովրդին: Հովհաննես Գույումճյանը անդամակցել է նաև Պետական խորհրդին:

Արտաքին գործոց նախարարության կազմավորման գործում մեծ դերակատարություն է ունեցել Սահակ Ապրոն (1823-1900): Երկար տարիներ կարևոր պաշտոններ է վարել այս գերատեսչության տարբեր դիվաններում` ստանձնելով թարգմանի, քարտուղարի, արտաքին թղթակցության տնօրենի, դիվանապետի պաշտոնները: Անդամակցել է նաև տարբեր դիվանագիտական պատվիրակությունների և հանձնաժողովների:

Հարություն Տատյանը (1830-1901) որպես պետական գործիչ, հմուտ դիվանագետ և բեղուն ազգային գործիչ` բացառիկ դեմք է 19-րդ դարի հայ պատմության մեջ: Հարություն փաշա Տատյանը շուրջ 50 տարի պետական տարբեր պատասխանատու պաշտոններում օսմանյան տերությանը ծառայեց: Նա հայտնի հայ բարեգործ և Օսմանյան կայսրության վառոդապետ Հովհաննես բեյ Տատյանի որդին է: Նախնական կրթությունը ստացել է մասնավոր ուսուցիչների մոտ, իսկ այնուհետև ուսումը շարունակել Փարիզի Սենտ Պարպ լիցեյում, Լուր Լա Գրան և Սորբոնի համալսանաններում: Կ.Պոլիս վերադառնալով` աշխատանքի է անցել Արտաքին գործոց նախարարության օտար թղթակցության դիվանում: Քարտուղարի պաշտոնով դիվանագիտական տարբեր պատվիրակությունների կազմում քանիցս ուղարկվել է արտասահման կամ գավառներ: 1857-ին եղել է Մոլտո-Վալաքիայի իշխանապետության կարգադիր միջազգային հանձնախմբի անդամ: 1862 թվականին հատուկ պատվիրակության կազմում մեկնել է Օդեսա` ողջունելու Ռուսաց Ալեքսանդր Բ ցարին: 1865-ին նշանակվում է Փարիզի Օսմանյան դեսպանատան քարտուղար և գործերի կառավարիչ: 1868-ին անդամակցում է Պետական խորհրդին: 1871-ին դառնում է պետական արժեթղթերի վարչական տնօրեն ու անտառների և հանքերի վերատեսուչ: 1873-ին նշանակվում է Ֆինանսների նախարարության փոխնախարարի պաշտոնում: 1875-ին Հարություն Տատյանը ստանձնում է Արտաքին գործոց փոխնախարարի պաշտոնը, որը վարել է մինչև կյանքի վերջը: Այս պաշտոնավարությունը նրա վարչական գործունեության ամենաարդյունավետ շրջանը եղավ: 1882-ին մասնակցել է Հունաստանի սահմանների հարցը քննող դեսպանաժողովին: Թեև երկար տարիներ եղել է Արտաքին գործոց նախարարության փոխնախարի պաշտոնում, սակայն իրականում այս գերատեսչության գործերը վարել է Հարություն փաշա Տատյանը: Երբ մի կարճ ժամանակահատված փոխնախարարը ազատված էր պաշտոնից` նախարարությունից ուղարկված դիվանագիտական բոլոր գրությունները ետ էին գալիս` որպես խրթին և անհասկանալի, քանզի երկար տարիներ Հարություն փաշա Տատյանն էր կազմում կամ խմբագրում միջազգային դաշնագրերը, դիվանագիտական հանձնախմբերի և խորհրդակցությունների փաստաթղթերը: Նա արտաքին գործոց նախարարությունում և օտար երկրներում պաշտոնավարող շատ դիվանագետների ուսուցիչն էր: Եվրոպայի դիվանագիտական շրջանակներում Տատյանի վայելած հեղինակության մասին են վկայում 32 երկրների կառավարությունների կողմից նրան շնորհված պատվանշանները: Զբաղեցրած իր բոլոր պաշտոններում Հարություն փաշան դրսևորվել է որպես փայլուն վարչագետ և դիվանագետ: Իր ազգային ծագմամբ հպարտ և արժանապատիվ պահվածքով հարգանք է առաջացրել թուրք պաշտոնատարների մոտ: Նրանք պատկառանք էին զգնում Հարություն Տատյանի նկատմամբ, խոնարհվում էին նրա մտքի մեծ կարողությունների առջև: Որպես պետական պաշտոնյա, կարող դիվանագետ և հեղինակավոր անձնավորություն` կարողացել է իր բարձր դիրքի շնորհիվ ազգի և կառավարության միջև ծագած կնճիռները հարթել հեռատես աչալրջությամբ և խոհեմությամբ:

Օսմանյան կայսրության արտաքին գործոց փոխնախարարի պաշտոնը վարել են նաև Հովհաննես փաշա Գույումճյանը և Մանուկ Ազարյանը, ովքեր դիվանագետի կարողություններով աչքի էին ընկել իրենց վարած հյուպատոսական պաշտոններում:

Հայ դիվանագետներից ամենաբարձր դիրքի` արտաքին գործոց նախարարի պաշտոնին է հասել Գաբրիել Նորատունկյանը (1852-1936): Նախնական կրթությունը ստացել է Կ.Պոլսի Սկյութարի ճեմարանում: Փարիզի Իրավագիտական համալսարանը ավարտելուց հետո` 1875-ին, վերադառնում է Կ.Պոլիս և արտաքին գործերի նախարար Ռեշիդ փաշայի հանձնարարությամբ քարտուղարի պաշտոնում զբաղվում Արտաքին գործերի նախարարության իրավագիտական գործերի կարգավորման աշխատանքներով: Կարճ ժամանակահատվածում Գաբրիել Նորատունկյանը ցուցադրում է օրենսգետի և դիվանագետի իր կարողությունները: Տարբեր ժամանակներում պատասխանատու պաշտոններ է վարել այս գերատեսչությունում և հաջողությամբ լուծել զանազան դժվարին և կնճռոտ խնդիրներ: 1877-1878թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, որպես առաջին քարտուղար, մասնակցել է ռուս-թուրքական սահմանագիծը որոշող միջազգային հանձնաժողովի աշխատանքներին: 1883-ին ստանձնում է Բաձրագույն դռան իրավագետ-խորհրդականի պաշտոնը: 1908թ. Օսմանյան սահմանադրության վերահռչակումից հետո դարձել է Հանրային կառույցների նախարար և իր պաշտոնավարության ընթացքում ունեցել օգտաշատ գործունեություն: Որպես օսմանյան պատվիրակ` մասնակցել է Լահեի (Հաագա) միջազգային ժողովին: Բալկանյան պատերազմի նախօրեին` 1912թ., Գաբրիել Նորատունկյանը ստանձնում է արտաքին գործոց նախարարի պաշտոնը: Այդ թվականներին օսմանյան պետությունը շատ ծանր տագնապներ է անցկացրել: Նորատունկյանը ցուցաբերել է դիվանագիտական նրբություն և ամեն ջանք գործադրել է երկիրը սպառնացող վտանգներից փրկելու համար: Որպես օրենսգետ` միջազգային համբավ է ունեցել: Ֆրանսերեն լեզվով հրատարակել է օսմանյան տերության սկզբնավորման շրջանից` կայսրության օտար պետությունների հետ կնքած միջազգային դաշնագրերի քառահատոր “Recueil d’actes internationaux de I’Empire Ottoman” հավաքածուն: Կոթողային այս աշխատությունը Գաբրիել Նորատունկյանին ճանաչում է բերել Եվրոպայի գիտական շրջանակներում` նրան դարձնելով ֆրանսիական և գերմանական մի շարք գիտական ընկերությունների անդամ: Պետական բարձր պաշտոնյա, նախարար, ծերակուտական լինելով հանդերձ` ունեցել է բեղուն ազգային գործունեություն: Որպես անդամ կամ ատենապետ` աշխատել է ազգային տարբեր մարմիններում: Վարել է նաև Ազգային ժողովի ատենապետի պաշտոնը:

Լոզանի կոնֆերանսում (1922-1923) Պողոս Նուբարի հետ գլխավորել է Ազգային պատվիրակությունը, որը, սակայն, պաշտոնական մասնակցության իրավունք չստացավ, իսկ նրա պահանջը, որը հանգում էր Թուրքիայում «Հայկական օջախի» ստեղծմանը` չբավարարվեց:

Հայերը մեծ մասնակցություն են ունեցել Արտաքին գործոց նախարարության արդիականացման և եվրոպականացման գործում: Այս գերատեսչության հիմնադրման առաջին շրջանից հայերը ստվար թիվ էին կազմում թղթակցության և թարգմանական դիվաններում: Այս դիվաների առաջին վարիչներն են եղել Սահակ Ապրոն և Գրիգոր Մարկոսյանը:

Օսմանյան դիվանագիտության մեջ դեր ստանձնած հայերին անդրադառնալիս` պետք է հիշատակել այն դեմքերին, ովքեր դեսպանական և հյուպատոսական պաշտոններ վարեցին տարբեր երկրներում: Սարգիս Համամճյանը եղել է օսմանյան դեսպանը Իտալիայում, Տիգրան Ալեքսանյանը` Բելգիայում, իսկ Մանուկ Ազարյանը եղել է օսմանյան հյուպատոսը` Տուլոնում, Հովսեփ Միսաքը` Հաագայում, Միհրան Գարագաշյանը` Նիցայում, Հրատ բեյ Տյուզը` Մեսինայում, Միհրան Երամը` Նիապոլում, Հովսեփ Ազարյանը` Մալթայում, Տիգրան Հյունքեարպեյենտյանը` Օդեսայում և այլն:

Եվրոպայի և Ամերիկայի օսմանյան դեսպանատներում հայերը փայլեցին խորհրդականի և քարտուղարի պաշտոններում: Նրանք մեծ թիվ էին կազմում, ուստի նրանց անունների թվարկումը մեծ տեղ կարող են զբաղեցնել:

Իրապես, հայերն աստիճանաբար իրենց տիրապետության տակն առան Արտաքին գործոց նախարարությունը: Այդ է վկայում ֆրանսիական «Le Monde» թերթի 1903 թվականի մի հրապարակում, ուր ասվում էր, որ կայսրության մեջ ամենականոնավոր գործող պաշտոնատունը Արտաքին գործոց նախարարությունն է, որն էլ ամբողջովին գտնվում է հայերի ձեռքում:                  

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր ուրբաթ օր

Akunq.net