Ցեղասպանության երկու աղբյուրը

Ալի Թոփուզ

Եթե Ցեղասպանության աղբյուրներից մեկը հեղաշրջում իրականացրած, ազգային պետության Արևմուտքի ջատագով միտքն է, ապա մյուս աղբյուրն էլ գերիշխող միլլեթի գաղափարով հասարակությանը կառավարած, պետությունը սուրբ համարած հին օսմանյան վարչական միտքն է, որը եթե անգամ «հանդուրժողականություն» ցուցաբերի էլ ոչ մուսուլմանների հանդեպ, այնուամենայնիվ խուսափում է նրանց իրավունքներ շնորհելուց:

Ցեղասպա՞ն էր արդյոք Աբդուլ Համիդը: Շարունակելու եմ բանավեճն այդ մասին` թուրքական ձախակողմյան շարժման նշանավոր ներկայացուցիչներից Ֆրեդերիկ Ժամեսոնի` «Մի’շտ պատմականացրեք» կարգախոսին հետևելով: Հայոց ցեղասպանությունը չի սկսվել ապրիլի 24-ին և չի ավարտվել ապրիլի 25-ին: Ցեղասպանությունն ըմբռնել կարողանալու համար հարկադրված ենք սկսել` աբդուլհամիդյան ժամանակաշրջանի ջարդերին անդրադառնալով, և հասնել մինչև Հրանտ Դինք ու Սևակ Բալըքչը: Ոճրագործության մի կերպը չի արդարացնում մյուսը: Ցեղասպանությունը չի կարող սրբագրել նախկինում կատարված կոտորածները: Աբդուլ Համիդին (իրավական տեսանկյունից) չի կարելի 1915 թ. գործընթացի արյունարբու մարդասպանների հետ նույն նժարի վրա դնել, բայց չմտածենք, թե 1915 թ. ցեղասպանների կատարած ոճիրները կարող են արդարացնել Աբդուլ Համիդին:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության արածը

Պիտի ասեմ, որ 1915-ը երկու աղբյուր է ունեցել. մեկը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կողմից արագ կերպով յուրացված արևմտյան քաղաքականության ոճն է, որի ժամանակ երիտթուրքերը դավաճանեցին նաև իրենց աջակիցներին, ինչպես նաև` այդ ոճի ետևում կանգնած միտքը: Այսինքն` կապիտալիստական ազգային պետության գաղափարը: Ազգային պետության մասին լիբերալ տեսությունների դրական կողմերը միշտ մնացին որպես տեսություն. այդ գործիքը անընդհատ այդ տեսությունը հերքող գործերի միջոցով է գործնականում պատմություն հյուսել և դեռ շարունակում է այդպես աշխատել:

Ամենահայտնի օրինակը նացիստական ռեժիմն է. այս ռեժիմի մեջ բյուրեղացած «պարտադիր կրթություն ստացող, միևնույն լեզվով խոսող, կրոնի հարցում նույն սկզբունքները յուրացնող միատարր հասարակության» իդեալը կապիտալիստական ազգային պետության պատմության բանալին է: Անարդար չգտնվելու համար նշեմ, որ Ալեքսիս Թոքվիլի, Վիլհելմ ֆոն Հումբոլդտի, Բենիամին Կոնստանտի կամ Ջոն Ստյուարտ Միլի պես նշանավոր և հեղինակավոր լիբերալ տեսաբանները շատ վաղուց են նախազգուշացրել նմանատիպ անփութությունների մասին և ելքեր մտածել դրանցից: Սակայն լիբերալիզմի տեսությունը և ազգային պետության պրակտիկան մշտապես եղել են տարբեր ուղղություններով գնացող քարավաններ: Թե’ հանրապետության հռչակումից հետո կատարված ջարդերի ու կոտորածների և թե’ բյուրոկրատական կորիզի` անընդհատ հեղաշրջումներ անելով` հասարակության հանգիստը խաթարելուց չհրաժարվելու տակ ընկած է այդ ազգային պետության ջատագով և հեղաշրջման սիրահար ավադույթը: Այդ գաղափարի արդյունքն է նաև այսօր մեզ հանգիստ չտվող քրդական հարցը:

Սակայն հարցը դրանով չի սահմանափակվում: Ե’վ 1915-ը, և’ հանրապետական ժամանակաշրջանում կատարված ջարդերն ու կոտորածներն ըմբռնելու համար դրանք միայն «միատարր, սեկուլյար ազգային պետության գաղափարի» հետ պայմանավորելը թերի կլինի. «Բոլոր վատ բաները Արևմուտքից, արևմտականացման ջատագովներից են ծագել» ասելը կարող է և քարոզչական արժեք ունենալ, բայց ոչ` գիտական:

Աբդուլ Համիդի արածը

Աբդուլ Համիդը վերջին իրական կայսրն էր, այսինքն` տարածքի վրա հիմնված պետության ձևի վերջին մեծ իշխանավորը: Այո’, տարածքի վրա հիմնված կայսրությունների համար 1915 թ. պես գործ ձեռնարկել համարձակվելը թե’ կվնասեր կայսրության օրինականության տրամաբանությունը և թե’ ընդամենը «աղբյուրի մսխում» կլիներ: Բայց և այնպես, «հանուն մեկ կրոնի», այսինքն` իսլամի միակ կամ գոնե տիրապետող կրոն մնալու ուղղությամբ գործողություններ ձեռնարկելը աբդուլհամիդյան ժամանակաշրջանի ամենաէական գործունեություններից էր: Եզդիների և ալևիների ուծացմանն ուղղված պետական միջոցառումներն արձանագրվել են որպես շատ արյունոտ գործընթացներ: Օրինակ` Դերսիմն այդ ժամանակաշրջանում էլ էր «խնդիր» համարվում և իր մասնաբաժինը ստանում «գործողություններից»: Այս ժամանակաշրջանում կատարված հայկական ջարդերը 1915 թ. ցեղասպանության գույժն են: Հայտնի «օսմանյան կրոնական հանդուրժողականությունը» արդեն իսկ այդ անհավասարության խոստովանությունն է. հավասարների փոխառնչության կապակցությամբ պետք է խոսել ոչ թե հանդուրժողականության, այլ բոլորի դեպքում կիրառվող քաղաքացիության իրավունքների մասին: Աբդուլ Համիդի «իսլամիզմն» էլ իսլամականություն է այնքանով, որքանով որ դա օգուտ է «գերիշխող միլլեթի» կրոնի, պետության գործին: Աբդուլհամիդյան ժամանակաշրջանում պալատական օսմանիզմը «թրքության» և «իսլամի» վերաձևավորման ջանք է` դարաշրջանի երկու մյուս քաղաքական հոսանքների` թուրքիզմի և իսլամիզմի կողմից, որոնք ձգտում էին հենարան դարձնել դրանք:

Մի խոսքով` այսօր «թուրք-իսլամական սինթեզ» ասվածը չի կարելի ըմբռնել` անտեսելով Աբդուլ Համիդի` իսլամի և թուրքիզմի վերաբերյալ գաղափարները, կրթական գործընթացների և պետական հարկադրման միջոցով վերաձևավորված այդ ջանքերը: Բացի այդ` Օսմանյան կայսրության` պետության օրինականացմանն ուղղված արտահայտությունները նույնպես միշտ կիրառվել են թե’ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և թե’ հանրապետական շրջաններում: Սուրբ պետություն: Երբ ներքին գործերի նախարար Իդրիս Նայիմ Շահինն ասում էր, թե «Պետությունն իրական կյանքն է», ընդամենը կրկնում էր իթթիհատական-քեմալիստական արտահայտություններն ու Օսմանյան պետությունը սրբացնող խոսքերը:

Կարճ ասած` 1915 թ. ցեղասպանությունը միայն Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ավանդույթի կտրվածքով չի եղել. դրանում առկա է շարունակականության մասնաբաժինը: Իրենց հերթին հանրապետական շրջանի բոլոր չարիքները չեն ծագել միայն քեմալիզմից, որը վերանայվել և հառնել է իթթիհատական մտքի` կայսրության ստվերից: Հակառակ դեպքում Հրանտ Դինքի դատական գործն ինչպե՞ս այս հանգուցալուծումը կունենար: Ինչպե՞ս Ուլուդերեն (Ուլուդերեի գործողության կամ Ուլուդերեի կոտորածի ժամանակ 2011 թ. դեկտեմբերի 28-ի երեկոյան թուրքական ռազմական օդուժի` Շըրնաքի Ուլուդերե գավառի մոտակայքում գտնվող Իրաքի տարածքներում F-16 ռազմական օդանավներով իրականացրած ռմբակոծության հետևանքով խաղաղ բնակչությունից 34 հոգի էր զոհվել-Ակունքի խմբ.) մինչ այժմ մութ կմնար: Ինչպե՞ս կարելի կլիներ մերժել քրդերենով կրթության պահանջը: Իշխանության ղեկին 10 տարի իթթիհատականների և քեմալիստների՞ թոռներն են գտնվում, թե՞ վերջին կայսր Աբդուլ Համիդի: Հենց դա հասկանալ կարողանալու համար պետք է նայենք մեզ շարունակ կտրող մկրատի ոչ մեկ, այլ` միաժամանակ երկու կողմերին` միշտ պատմականացնելով:

Իդրիս Քյուչյուքոմեր

Մեկ էլ Իդրիս Քյուչյուքոմերի հարցը կա: Միայն «Ռեժիմի օտարացումը» գրքի ընթերցողները և այն սխալ մեկնաբանողներն են հաճախ Իդրիս Քյուչյուքմորեին դիմում` ձախ արմատական գաղափարների դեմ հանդես գալու համար: Նա անշուշտ դեմ էր հեղաշրջման միջոցով խնդիրներ լուծելուն: Քյուչյուքոմերի կողմից աջ/ձախ անվանումների վերաբերյալ վերլուծությունները նրան չեն վերացնում սոցիալիստ մտածողությունից, և «աջ» անվանման տակ եղած գաղափարը կամ հիշատակումը ոչ մի տարր չի պարունակում, որը օգուտ կտա հոսանքներին կամ կգնա նրանց հետևից: Նրանք, ովքեր Իդրիս հոջային (ուսուցչին-Ակունքի խմբ.) «ձախի հակաթույն և աջի փաստարկման շտեմարան» են համարում, թող ընթերցեն նաև նրա մյուս գրքերը և դրանք համեմատեն «օտարացնող ռեժիմի» (հեղինակն այստեղ բառախաղ է կիրառում-Ակունքի խմբ.) հետ: Սակայն շատ չերկարացնեմ. չէ՞ որ աչքն ինքն իրեն չի կարող տեսնել:

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1086716&Yazar=ALI-TOPUZ&CategoryID=98

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net