Լեյլա Իփեքչի. «Փարավոն պապիկի պատմությունը մեր բոլորիս պատմությունն է»

Լեյլա Իփեքչի

Փարավոն պապիկի սրտամաշ պատմությունը մեկն է այն բազմաթիվ տխուր պատմություններից, որոնք տեղի են ունեցել այս հողերի վրա անցյալ դարում, և որոնց արձագանքը հասել է ներկա և ապագա:

Սա մի հայի պատմություն է, որը համահունչ է օրվա խորհրդին, սակայն միևնույն ժամանակ ներառում է թուրքերին, քրդերին և ամբողջությամբ այլ ինքնություն ունեցողներին: Միգուցե հատման կետը կարելի՞ է կոչել «կեղեքում»: Սա մի անվերջանալի պատմություն է, որն արտացոլում է բռնություն և կեղեքում չկիրառած, սակայն անիրավացիորեն բռնության ենթարկված ինքնություններից ծագող միլիոնավոր մարդկանց ցավը: Միահյուսված պատմություններով, կիսատ մնացած հրաժեշտներով մեզանից պահանջում է մարդկության անունից մեր վկայությունը: Միգուցե միայն սա՞:

Արդեն գիտենք, որովհետև մեզ մոտ հետք թողած մեր փոքրիկ պատմությունների մյուս ծայրը մեծավ մասամբ արտացոլում է հատկապես վերջին հարյուր հիսուն տարվա ընթացքում այս հողերի վրա տեղի ունեցած, այդ ցավի տակ կքած մեր հասարակական պատմությունը, այսինքն` մեր մեծ պատմությունը:

Այն աշխարհ ճանապարհված Փարավոն Գյոքբաշը, ում 100 տարին լրացավ անցյալ տարի, 1914 թ. ծնվել է Յոզղաթում` Բուրունքշլաում: Նա իմ ընկեր Նայաթ Քարաքյոսեի հոր մորեղբայրն է: Երբ նրան հարցնում էին ծննդյան տարեթիվը, լռում էր, մշտապես ասում էր «սև օրվա վերջին»: Տեղահանության օրերին մոր, եղբայրների և մյուս բարեկամների հետ, իրենց բույնը թողելով, ճամփա են ընկել: Նրա հայրը հայ ընտանիքիների տղմարդկանց մեծ մասի նման այդ ժամանակ օսմանյան բանակի կազմում պատերազմում էր: Եթե ավելի հստակ ասեմ` Սարիղամիշում էր:

Եվ Սարիղամիշի զինվորների մեծ մասի նման նրանից այլևս լուր չեն կարողացել ստանալ: Հնարավոր է` սառել և մահացել է, հնարավոր է նաև, որ Ռուսաստանում ապաստանած լինի: Ոչ ոք չի կարողացել իմանալ, ներառյալ` մայրը:

Երբ մի քանի օր էր, ինչ ճամփա էին ընկել, «սպանելու» հրաման ստացած մի զինվոր նրանց սպանելու համար շարք է կանգնեցնում, սակայն Փարավոն պապիկը մեկ տարեկանի ողջ ենթագիտակցական բնազդով այնպիսի մի ճիչ է բարձրացնում, որից հետո զինվորը խղճալով ասում է. «Չեմ կարող, անմիջապես աչքիցս հեռացեք»:

Փարավոն պապիկն ու իր ընտանիքը Անատոլիայում թափառելուց հետո կարողանում են վերադառնալ գյուղ: Հետագա տարիներին մայրը մի քանի անգամ որոշում է տղային ուղարկել Բեյրութի ամառային ճամբար, սակայն ամեն անգամ զգալով, որ բաժանմանը չի կարող դիմանալ, որդուն կողքին է պահում:

1933 թ. նոր աքսորի մասին որոշմամբ անհրաժեշտ էր, որ Բուրունքշլա գյուղի բնակիչները մի գիշերվա ընթացքում լքեին գյուղը: Սա արդեն 19-ամյա Փարավոն պապիկի հիշողության մեջ, տեղահանության օրերի համեմատ, շատ ավելի սարսափելի հետք էր թողելու: Սակայն նա իր երեխաներին ու թոռներին միշտ իր գլխով անցած «լավ բաների» մասին պատմելու է հետագայում: Օրինակ` իրենց խղճացած զինվորի նման նաև մի իջևանատան տեր է եղել:  

Յոզղաթից նրանց հետ միասին ավանակի մեջքին ընտանիքի յուրաքանյուր անդամի համար մեկ ներքնակ բեռնած ճանապարհ ընկած 40 հայ ընտանիք ևս կար: Պոլսո պատրիարքի միջամտությամբ նրանց նստեցնելու էին Սամաթիա տանող գնացք, սակայն երբ Սունգուրլուում գնացքը գողացան, հուսահատության մեջ ապաստանում են մի իջևանատնում, որտեղ ասեղ գցելու տեղ չկար: Իջևանատան տերը, տեսնելով նրանց ծայրահեղ աղքատ վիճակը, դիմում է մյուս կենվորներին` ասելով. «Աստծո սիրուն, դուրս եկեք, այլ հյուրեր ունեմ»: Սրանից հետո նրանց համար տեղ է ազատում, և մնում են այստեղ:    

Երբ տանջալից ճանապարհորդությունից հետո հասան Հայդարփաշա, այնտեղից էլ Սամաթիա, տեղավերվեցին մի դպրոցում` առաջին վեց ամիսն այնտեղ անցկացնելու: Հետագա տարիներին փարավոն պապիկը զբաղվում է ճենապակեգործությամբ: Մյուս ընտանիքներն էլ բնակվում  և միմյանց օգնում են Սամաթիայում: Դպրոցը վարժարանի վերածելու համար Փարավոն պապիկը բազմիցս գնում է Անկարա, արդյունքում պաշտոնյաներին համոզելով` այս դպրոցը, որը փրկել էր իրենց կյանքը, վերանորոգում և դպրոցի համար վարժարանի կարգավիճակ է ձեռք բերում: Փարավոն պապիկն ընդգրկվում է ղեկավար խորհրդի կազմի մեջ: Դպրոցը ներկայում էլ գործող Եսայան վարժարանն է: Սամաթիայում նրան ոչ միայն հայերն էին հարգում, այլև` թուրքերն ու քրդերը, նրան ավագ եղբայր էին ասում:

Այս ընթացքում շարունակվում է Փարավոն պապիկի ընտանիքի հետ «շատ լավ բաներ» կատարվել, որոնք հետագայում պատմելու է երիտասարդ սերունդներին. Բուրուքշլա գյուղից մի գիշերվա ընթացքում աքսորվելիս աղան, ում հանձնել էին իրենց հողակտորն ու տունը, վաճառում է այս ունեցվածքը և Սամաթիայում նրանց գտնելով` գումարը հանձնում է: Նայաթի պապիկը ընդհանրապես վատ պատմությունները չի պատմում` ասելով թե «թող ատելության սերմեր չընկնեն»: Իր ողջ կյանքի ընթացքում ընկեցիկներին, ընչազուրկներին հյուրընկալել է այնպես, ինչպես իջևանատան տերը` իրենց: Սրա մասին երբեք չի մոռացել:

Փարավոն պապիկի եղբայրը Երկրոդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ արտերկրում նահատակվել է` թաղվելով Զմյուռնիայում, սակայն ինչպես այն ժամանակ մայրը համաձայն չէր նրան ուղարկել Բեյրութ, այնպես էլ ինքը չէր կարողանում հաշտվել, որ եղբոր աճյունը հեռուներում մնա: Միգգուցե այն պատճառով, որ հորն էլ նույն անորոշության մեջ դեպի անսահմանություն էր ճանապարհել: Միգուցե այն պատճառով, որ հայերը, աշխարհի չորս ծայրերում սփռվելով, իրենց հայրենիքից հեռու են… Ցանկանում է եղբոր աճյունը բերել իր մոտ` Սամաթիա:

Եվ երբ մի գիշեր մտնելով գերեզմանոց` փորձում է աճյունը հանել, բռնվում է: Հետախուզվում է, սակայն արդյունքում կարողանում է աճյունը բերել: Նայաթին ասում եմ ա~խ, ա~խ: Այսօր բոլորս զբաղված ենք մեր անձնական պատմությունները  դեռևս կորուսյալ աճյունների ոչ պաշտոնական պատմությունից զտելով, սակայն արդեն առնվազն գիտենք, որ հողի տակ գտնվող ցավագին «մեծ պատմության» դեմքը նայում է բոլորիս:

l.ipekci@zaman.com.tr 
http://twitter.com/Leyla_Ipekci 

http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazarno=1189

Թքարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net