Ներկայացնե՞լ առաքինի թուրքերին, թե՞ ոչ

 ԵՐՎԱՆԴ ԱԶԱՏՅԱՆ

Հրեաները հատուկ սահմանում ունեն բոլոր նրանց համար, ովքեր Ողջակիզման ժամանակ փրկել են հրեաների կյանքը: Նրանց անվանում են «առաքինի այլադավաններ»: Վերջիններիս ցանկը գլխավորում է շվեդ մարդասեր Ռաուլ Ուալենբերգը, որը Հունգարիայում շվեդական դեսպանատանը աշխատելով` տասնյակհազարավոր հրեաների է փրկել Օսվենցիմի համակենտրոնացման ճամբարներ առաքվելուց: Նա դարձավ աչքի ընկնող այն «առաքինի այլադավանը», որ իր կյանքի վերջին տարիներն անցկացրեց խորհրդային համակենտրոնացման ճամբարում, այն բանից հետո, երբ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին ձերբակալվեց Հունգարիան ազատագրած խորհրդային բանակի կողմից: Ի դեպ, այս տարի` 2012-ին լրանում է Ուալենբերգի ծննդյան հարյուր ամյակը, որը նշվում է աշխարհով մեկ:

Այս առնչությամբ տեղին կլինի երեւի հետեւյալ հարցը տալ` ժամանակը եկե՞լ է արդյոք աշխարհին ներկայացնելու այն «առաքինի թուրքերին», ովքեր ցեղասպանության ժամանակ փրկել են որոշակի թվով հայերի կյանքը: Ժամանա՞կն է արդյոք մեծարելու այն թուրք գիտնականներին, լրագրողներին եւ քաղաքական ակտիվիստներին, ովքեր Թուրքիայում բավական ժամանակ պայքարում են խիզախորեն` հօգուտ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման:

Մեծ թվով ջատագովներ եւ որոշակի թվով դյուրահավատ հայեր շտապում են եզրակացնել, որ հայերն, այո, պետք է բարձրաձայնեն այդ անհատ թուրքերի խիզախ քայլերի մասին:

Բայց ցեղասպանությունը ծրագրված էր բնաջնջելու հայ ազգին, աշխարհով մեկ ցրելու կենդանի մնացածներին եւ սրբապղծելու նրանց պատմական հայրենիքը: Մոտ մեկ դար անց Հայաստանի գոյությունը դեռ շարունակում է մնալ հարցականի տակ, եւ Թուրքիայի կողմից շարունակվող շրջափակումը նրա հաջորդական կառավարությունների ցեղասպանական քաղաքականության շղթայի մի մասնիկն է միայն: Մարդասիրական գործողությունները բացառիկ դեպքեր էին եւ ոչ թե ընդունված կարգ, քանի որ ամբողջ թուրք ազգը, ընչաքաղցությունից դրդված, մասնակից էր ծրագրված ցեղասպանության:

Այնպես որ` միայն պատմության եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների մանրազնին ուսումնասիրությունը կարող է պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք ժամանա՞կն է խոսելու «առաքինի թուրքերի» մասին, երբ ամբողջովին չեն սպիացել դեռեւս մեր վերքերը:

Թուրքական հասարակությունը, այո, հսկայական փոփոխությունների է ենթարկվում հօգուտ իրեն: Հայոց ցեղասպանության հարցը ազգային քննարկման նյութ է դարձել, եւ բազմաթիվ հրատարակություններ փորձում են Թուրքիայի արյունալի պատմությունը հասցնել մարդկանց գիտակցությանը: Եվ հայ-թուրքական հարաբերությունների անաչառ ճշմարտությունը բացահայտել ցանկացող գիտնականների ու լրագրողների հայտնվելը ստիպում է հայերին վերանայել իրենց տեսակետները թուրքերի եւ Թուրքիայի վերաբերյալ:

Թաներ Աքչամը առաջին թուրք պատմաբանն էր, որն իր գրքերում վիճարկեց կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանության մասին: Հիշատակի արժանի են նրա «Ամոթալի արարք» եւ վերջերս Վահագն Տատրյանի հետ թարգմանած ու կազմած «Դատավարություն Ստամբուլում» հատորը, որտեղ ամփոփված են թուրք զինվորական ատյանների մեղադրական հայտարարություններն ու դատավճիռները հայերի դեմ Առաջին համաշխարհայինի օրերին իրագործված ոճրագործությունների առնչությամբ: Քեմալ Յալչընը վերապրողների եւ նրանց ընտանիքների անդամների հետ հարցազրույցների երկու հատոր հրատարակեց, իսկ Մուգե-Գյուչեկը պրոֆ. Ռոնալդ Գրիգոր Սյունիի հետ լույս ընծայեց «Ցեղասպանության հարց» հատորը:

Ջեմալ փաշայի թոռը` լրագրող Հասան Ջեմալը, Հայաստանում գտնվելու օրերին այցելեց ցեղասպանության հուշահամալիր: Հալիլ Բերքթայը, Մուրատ Բելգեն եւ շատ ուրիշ գիտնականներ արժեքավոր գրքեր գրեցին` ոչնչացնելով ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ Յուսուֆ Հալաչօղլուի պաշտոնական աղավաղված տեսակետը: Հրատարակիչ Ռագըփ Զարաքոլուն դեռեւս բանտում է գտնվում ցեղասպանության վերաբերյալ մեղադրական հատորներ լույս ընծայելու համար:

Ավելին` Քեմալ Յալչընն ու Հասան Ջեմալը փորձում էին մարդկայնորեն մոտենալ հայերին եւ փոխհասկացողության եզրեր գտնել տարաձայնություններ ունեցող երկու ժողովուրդների միջեւ:

Վերջին շրջանում «Թարաֆ» ազատական թերթի խմբագիր Ահմեդ Ալթանն է միացել վերոնշյալներին: Բոստոնում գտնվելու օրերին նա զգացական մի հայտարարությամբ հանդես եկավ` ասելով. «Ինչ-որ բան փոխվել է Թուրքիայում, եւ հույս ունեմ ու ցանկանում եմ, որ Թուրքիան ընդունի կատարվածը եւ ներողություն խնդրի դրա համար: Հավատացեք, որ թուրքերն էլ սիրտ ու խիղճ ունեն… Եթե մենք խոստովանենք մեր մեծ մեղքը, մենք ավելի լավը կդառնանք»:

Այս ամբողջ շարժման էությունը կամ նպատակը ամփոփված է վերջին նախադասության մեջ: Թուրքիան եւ թուրքերը ցանկանում են անդամակցել ազգությունների քաղաքակիրթ ընտանիքին: Իսկ դրան հասնելու համար պարտավոր են առերեսվել իրենց պատմության հետ: Հայերն այդ գործընթացում չնախատեսված օգտվողներն են, քանի որ հայրենասեր այդ թուրքերի գլխավոր մտահոգությունը ձերբազատվելն է իրենց արյունալի պատմական անցյալից, որպեսզի կարողանան մաս կազմել աշխարհի քաղաքակիրթ ընտանիքին:

Հայ-թուրքական հարաբերությունները շատ բարդ են եղել եւ շարունակում են մնալ այդպիսին: Բազմաթիվ փուլեր են եղել, երբ կարծես դրանք սկսել են բարելավվել, բայց եղել են նաեւ կտրուկ վատանալու շրջաններ: Թվարկելու համար սկսենք Միդհաթ փաշայի նախաձեռնությամբ 1876-ին ստեղծված օսմանյան սահմանադրությամբ, որը նպատակ ուներ սահմանափակելու սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ի բացարձակ իշխանությունը: Բայց դա միայն երկու տարի գործեց, Միդհաթ փաշան դարձավ դրա «քավության նոխազը» եւ սուլթանի կողմից մահապատժի ենթարկվեց:

Այնուհետեւ երկար տարիներ սկսեց գործել Գրիգոր Օտյանի մշակած «Ազգային սահմանադրությունը», որն ընդունվեց 1860-ին եւ վավերացվեց սուլթանի կողմից 1863-ին: Հայկական համայնքը (միլլեթը) այդ սահմանադրությամբ է կառավարվել մինչեւ 1914 թվականը, բայց Բարձրագույն դռան` հայերին ընձեռած իրավունքները խոչընդոտ չհանդիսացան, որ սուլթան Աբդուլ Համիդը իրականացնի 1894-1896 թվերի կոտորածները, որոնք խլեցին 300 հազար հայերի կյանքը:

1908-1914 թվականները կարելի է համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջան համարել հայ-թուրքական հարաբերություններում, որոնք խաթարվեցին միայն 1909-ի Ադանայի ջարդերի հետեւանքով: Հայկական մշակույթը ծաղկեց, եւ իթթիհատական կառավարությունը սկսեց խրախուսել խորհրդարանում հայ ներկայացուցիչներ ունենալու գաղափարը` դրանով հորդորելով նրանց հանձնելու իրենց ձեռքերում գտնվող զենքը: Օրվա կարգախոսը «Մենք բոլորս օսմանցի ենք» արտահայտությունն էր: Միակ ռեալիստ քաղաքական մտածողը Զորավար Անդրանիկն էր, որ շարունակում էր պնդել, որ «թուրքերին կարելի չէ վստահել»: Նա խզեց հարաբերությունները Դաշնակցական կուսակցության հետ: Եվ պարզվեց, որ նա ճիշտ էր: Թալեաթ փաշան հայ խորհրդարանական Գրիգոր Զոհրապին մտերմիկ ու սիրալիր ընթրիքով պատվելուց հետո` հաջորդ օրը, նրան 250 այլ նշանավոր մտավորականների հետ աքսորեց դեպի մահվան անապատները: Մուսթաֆա Քեմալը գործի դրեց իր «Միլլի» շարժումը` կառավարության մեջ ներգրավելով բազմաթիվ իթթիհատական ոճրագործների եւ դարձավ ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության հայրը:

1923-ին հանրապետության հռչակումից եւ Աթաթուրքին թե՛ արեւմուտքում եւ թե՛ արեւելքում որպես բարենորոգչի ողջունելուց ի վեր զանգվածային սպանությունների բազմաթիվ դեպքեր են գրանցվել: 1937-ին Դերսիմի քրդերը կոտորվեցին, երկրի հայկական համայնքը բնաջնջվեց, եւ այն փոքրամասնությունները, որոնք ողջ մնացին, կքեցին հարստության հարկ վճարելու բեռան տակ: 1960-ականներին երկիրը որոշ ազատականացում ապրեց, բայց դրա «ճարտարապետ» Ադնան Մենդերեսն այդ ազատականացման համար կախաղան բարձրացվեց, իսկ նրա ընկերը եւ այդ ժամանակ խորհրդարանի միակ հայ պատգամավոր Մկրտիչ Շելեֆյանը աքսորվեց:

Զորավար Քենան Էվրենը պետական հեղաշրջում իրականացրեց 1980-ին` մահապատժի ենթարկելով բոլոր քաղաքագետներին, ովքեր կփորձեին ժողովրդավարություն եւ լիբերալիզմ մտցնել երկրում:

Ներկայում` Էրդողանի իշխանության օրոք, Թուրքիան մեծ ճանաչում է ձեռք բերել, բայց նրա քաղաքականությունը խիստ հակասական է, բարդ, խճճված եւ երկդիմի: Մի կողմից` Գազայում զոհվածների համար արցունք է թափում, մյուս կողմից` շարունակում սպանել քրդերին: Մի կողմից` Ֆրանսիային է մեղադրում խոսքի ազատությունը սահմանափակելու համար (ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնելու օրենքի ընդունումով), մյուս կողմից` չի հրաժարվում ՔՕ-ի 301 հոդվածից, որի առկայության հետեւանքով բանտում են գտնվում ավելի քան 100 լրագրողներ եւ հրատարակիչներ:

Սրանք, իհարկե, հսկայական փոփոխություններ են Թուրքիայի ներսում:

Հրանտ Դինքն էլ էր ցանկանում, որ աշխարհը հավատա այդ փոփոխություններին, սակայն նրա առաքելությունը կիսատ մնաց քիլլերի արձակած գնդակի հետեւանքով:

Ի պատասխան պարոն Ալթանի պնդման, թե թուրքերն էլ սիրտ ու խիղճ ունեն, ես պետք է այստեղ մեջբերեմ մորս` ականատեսի վկայությունը Ադանայի հայկական եկեղեցու մուտքին մուրացկանություն անող կույր թուրքի մասին: Հավատացյալները միշտ նրան փող եւ ուտելիք են տվել, իսկ կույր մուրացկանը փոխարենը օրհնել է նրանց եւ մաղթել Ալլահի բարիքները: Բայց 1909-ի Ադանայի ջարդերի ժամանակ այդ նույն կույր մուրացկանը պաղատանքով դիմել է ջարդարարներին, որ գեթ մի «գյավուր» բերեն նրան, որպեսզի նրա կոկորդը կտրի եւ այդպիսով արժանանա դրախտի արքայությանը: Մայրս քաղաքագետ չէր, ոչ էլ պետական գործիչ, բայց նրա պատմությունը գալիս է հաստատելու Զորավար Անդրանիկի խոսքերը:

Թուրքիան անկասկած կերպարանափոխվել է: Գիտնականները, լրագրողներն ու մյուս բոլոր ակտիվիստները, ճիշտ է, անկեղծ ու լուրջ պայքար են մղում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ, բայց նրանց այդ մղումը դեռեւս ինքնանպատակ է եւ հաճախ շահադիտական:

Ինչ վերաբերում է հոդվածի վերնագրին` «Ներկայացնե՞լ առաքինի թուրքերին, թե՞ ոչ», ապա պատասխանը մեկն է` ժամանակը ցույց կտա: Ինչպես ասում են` «Պուդինգի ինչպիսին լինելը ուտելիս է երեւում», այսինքն` ամեն ինչ գործնականում է ստուգվում:

 Դետրոյթ, ԱՄՆ

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ