Բեսսե Քաբաք
Մարաթթու1 լեռան վրա գտնվող եկեղեցու2 տոնակատարություններն առավելապես կատարվում էին Փուրշենք (Քայադիբի), Գաղմանք (Էքինլիք), Գոշագ (Թաշլըջա), Ձորաղբի (Յուվալար), Թընգեթ (Քարայուն), Հարեգունք (Յոլաչ) գյուղերի յայլաներում:
Լեռան ստորոտին գտնվող այնպիսի գյուղերի յայլաներում բնակվող մուսուլմանները, ինչպիսիք են` Իրթսանքը (Օրենաղըլ), Արիթեմը (Մեշելի), Թըզզին (Ալթըդերե), Հարրուդը (Յուրեքլի), Քոմեքը (Չալըշլար), բարձրանում էին Շեհբազիթ3 լեռը և մոմեր վառում այնտեղ4, ապա` վերադառնում մեր յայլաներ:
Քանի որ հայերն իրենց կիրակի օրն են զոհաբերություն անում, մեր մուսուլման հարևանները նախքան հյուրերի` յայլաներ գնալը վաղուց էին իրենց մատաղը մորթած և մեծ կաթսաներում եփել սկսած լինում:
Մարաթթուի օրը մեր սեղաններին որպես ավանդույթ դրվող ձավարե փլավի կողքին տեղ էին գտնում նաև տժվժիկը, խաշլաման կամ էլ թոնիրում եփված մսեղենը: Բոլոր պատրաստությունների ավարտից հետո մենք էլ էինք նստում գետնին գցված սեղանների մոտ` եկած հյուրերի կողքին: Դատարկված ափսեները լցվում էին կրկին ու կրկին` մինչև բոլորի կշտանալը: (Թեև մեր մեծերից լսել էինք, որ Մարաթթուի մատաղից առաջ պետք է մեկշաբաթյա պաս5 պահել, սակայն մենք` երիտասարդներս, սովորաբար չէինք պահում):
Ուտելիքներից հետո հերթը գալիս էր ժողովրդական պարերին, որոնք անդադրում շարունակվում էին մինչև կիրակի, և որոնց մասնակցում էինք բոլորս անխտիր` մեծից մինչև փոքր:
Այն ժամանակ բոլորը միմյանց ճանաչում էին: Ինչպես որ տեղյակ էին, թե ով որ գյուղից է, ինչ մասնագիտություն ունի, նմանապես գիտեին նաև, թե ում ձայնն է գեղեցիկ, կամ ով է լավ դուդուկ նվագում: Օրինակ` մեր Փուրշենք գյուղից Փոլոսը, Իրթսանք գյուղից էլ Իզեթթոն ու Ջենբելը հայտնի էին իրենց գեղեցիկ ձայնով:
Հենց նման օրերին գեղեցիկ ձայն ունեցողներին պարողների մեջ տեղավորում էինք սկզբում, մեջտեղներում և վերջում (առնվազն երկուական հոգի):
Շուրջպարի սկզբում կանգնած այդ զույգի երգած խաղիկի առաջին տունը դեռ չավարտված` երկրորդ խումբն էր նրան ձայնակցում և ապա մենակ շարունակում երգը` նույն խոսքերը կրկնելով: Երրորդ կամ էլ չորրորդ խմբի կողմից նույն խոսքերի և կրկներգի կատարումից հետո հերթը վերստին հասնում էր առաջին խմբին, և ներկայացվում էր խաղիկի երկրորդ տունը, որը պետք է կրկնվեր յուրաքանչյուր խմբի կողմից: Այդպիսով` խնդիր չէինք ունենում այն խաղիկը գտնելու առումով, որը պետք է ներկայացվեր մի քանի օր տևելիք տոնախմբությանը:
Երեկոյան կողմ Բիթլիսից (Բաղեշ–Ակունքի խմբ.), Քոզլուքից ու շրջակա գյուղերից եկած քրդերը, արաբներն ու հայերը յայլաներ էին բարձրանում և մասնակցում պարերին: Այնքան շատ եկող էր լինում, որ պարահրապարակն այլևս չէր բավարարում, և ժամանած մարդիկ պարելու նոր տեղ էին ստեղծում իրենց համար:
Երբ խաղիկ ասողներն սկսում էին հոգնել, հերթը հանձնվում էր Գոշագ գյուղից Արիֆին: Հերթով պարող ամեն խմբի մոտ գնալով` ժամեր շարունակ անդադար փող էր նվագում, որն սկսում էր տաքանալ և, ի վերջո, փափկելով կոտրվում էր: Քանի որ Արիֆը գիտեր իր փողի գլխին գալիքը, մոտը անպայման 5-6 փող ավել էր պահում և այդ կերպ անդադրում շարունակում նվագել:
Այն ժամանակներում հարսանիքների և նման եկեղեցական օրերի գնալիս հատուկ հագուստներ էինք հագնում: Բոլորի` օրեր առաջ պատրաստած հագուստները6 սպիտակ գույն էին լինում: Քուրդ, հայ, արաբ, կին թե տղամարդ, առանց որևէ խնդիր տեսնելու, կողք կողքի և ձեռք ձեռքի` պարում էինք մեր ավանդական պարերը:
Ներկայացվող խաղիկների և փողի երաժշտության նվագակցությամբ բոլորս` մեր ճերմակ հագուստներով, բոլոր պարերի ընթացքում, հատկապես` գովնդի, պապուրեի, գըրանիի, գորանիի ժամանակ, կարծես մեկ մարմին դարձած, նույն պահին էինք շարժում անում, նույն պահին նետում մեր քայլերը:
Միայն յարխուշտա պարն էին բացառապես տղամարդիկ պարում: Այդ պարին մասնակցել կարողանալու համար պետք էր նաև շատ լավ պարել իմանալ:
Լավ պարողներից կազմված այդ խումբը երաժշտության նվագակցությամբ շրջանաձև պտտվում էր և ձեռքերը մե’կ ծնկներին զարնելով, մե’կ խոնարհվելով, մե’կ էլ աջ ու ձախ շրջվելով` թևերը թափահարում էին և ձեռքերը միմյանց զարնում: Այնուհետև զույգերի բաժանվելով` իրար ընդառաջ նետած ամեն մի քայլում ոտքերը խրոխտ կերպով գետին էին խփում: Երբ դեմ-հանդիման էին գալիս, ձեռքերով այնպես էին ողջ ուժով միմյանց զարնում, որ 80, 100 հոգու` միաժամանակ արած այդ շարժումից առաջացած ձայնը արձագանք էր տալիս լեռներում:
Ի վերջո կիրակի օրվա առաջին իսկ ժամերին բոլորս` զոհաբերություն արած մուսուլմաններով ու քրիստոնյաներով, յայլայից ճամփա էինք ընկնում դեպի Մարաթթու լեռան գագաթ: Միմյանց հետ մրցում էինք` եկեղեցու գտնված գագաթը բոլորից առաջ հասնելու համար, և կես ժամ տևողությամբ մագլցումից հետո հասնում էինք Մարաթթու լեռան գագաթին կառուցված փոքր եկեղեցուն:
Բոլորը հերթով եկեղեցի էին մտնում ու մեղրամոմից պատրաստված մոմեր վառում, և փոքրիկ եկեղեցին լուսավորվում էր այրվող մոմերի լույսի ներքո: Մոմերով լուսավորված եկեղեցու ներսում բոլորս Աստծուն մեր երախտիքի խոսքն էինք հղում` մեր իմացած աղոթքներով:
Երբ եկեղեցուց դուրս էին գալիս, լույսը դեռ բացված չէր լինում: Արևածագն էինք դիտում` ուժգին քամուն բանի տեղ չդնելով: Կարծես ավանդույթի էր վերածվել` դիտել, թե ինչպես էր հորիզոնի գծում հայտնվող արևը կարմիրի մեջ սկսում փայլել` սև հագուստից հետզհետե ազատվելով: Այդ գեղեցիկ տեսարանի համար դարձյալ Աստծուն շնորհակալություն հայտնելուց հետո ճամփա էին ընկնում` մեր յայլան վերադառնալու նպատակով:
Քանի որ տոնախմբությանը եկած հյուրերին ընդունելու հերթն այլևս մեզ էր հասած լինում, եկեղեցուց իջնելուց անմիջապես հետո պատրաստություններին էինք անցնում: Թեև մենք երկու օր շարունակ մեր սեղանների ուտեստները հյուրերի հետ էինք կիսած լինում, սակայն այդ օրվա հյուրընկալությունը լրիվ այլ բան էր նշանակում:
Քանի որ մուսուլմանները հավատում էին, թե ոչ մուսուլման որևէ մեկի կատարած զոհաբերության մսից համտեսելը մեղք է, որպեսզի մատաղի մսից բոլորը կարողանան ուտել, զոհաբերվող անասունին պատրաստում էինք, ապա կանչում մեր մուսուլման հարևաններին, որպեսզի իրենք մորթեն: Մեր հարևանների մորթած մատաղը մաքրում էինք, մասնատում, լվանում և սկսում եփել: Վաղ առավոտ խաշած ցորենը և մեր յայլաների` սառույցի պես ջրով բացված մածունով պատրաստված «գիրար» ապուրը հագեցնում էին մեր քաղցը` գոնե մինչև մյուս պատրաստությունների ավարտը:
Փաստ էր, որ տոնակատարությունների ողջ ընթացքում յայլայում գտնվող կանայք ավելի շատ էին հոգնում: Թեև արտաքուստ տանտերերը տղամարդիկս էինք համարվում, սակայն իրականում այդչափ մեծ թվով հյուրերի ընդունելությունն ապահովողը մեր կանայք էին: Այդ օրը ևս ժամանած բոլոր հյուրերի համար բավարար չափով ուտելիքի պատրաստություններից բացի` մյուս կողմից էլ իրենց հունցած հացի խմորն էին եփում տաք թոնիրներում:
Երբ այդ գործերի արանքում հնարավորություն էին ունենում, նորից աղբյուրի գլխին էին հավաքվում և մատաղի փորոտիքն էին մաքրում, կրակի վրա խանձած գլխի կտորները մաքրելով` պատրաստություն էին տեսնում հաջորդ օրվա համար: Թեև այդքան գործ անելը դյուրին բան չէր, սակայն մեր կանանց աշխատասեր լինելու շնորհիվ կեսօրվա ժամերին բոլորի համար բավարար չափով հաց և ուտեստներ էին պատրաստված լինում:
Քանի որ պատրաստված ուտելիքները հյուրերին մատուցելու գործը տղամարդկանց էր վերապահված7, կանայք դրանք ափսեների մեջ լցնելով` նրանց էին հանձնում: Մեր տեղերն էինք գրավում այն սեղանի շուրջ, որի վրա, կարագի մեջ տապակված թոքից և խաշլամայի մսից բացի, լինում էին նաև թոնիրում եփած հաց ու բլղուրի փլավ:
Ուտելուց հետո կրկին սկսում էինք պարել, սակայն քանի որ հյուրերը կամաց-կամաց սկսում էին գնալ, պարային խմբերն էլ էին հետզհետե նոսրանում, և պարերն այլևս առաջվա պես ոգևորիչ չէին ստացվում:
Երեկոյան տոնակատարություններն ավարտված էին լինում մինչև Գուսքիթ գյուղում գտնվող Աստվածածին եկեղեցու օրը, որի ժամանակ այս անգամ մենք էինք հյուր գնում: Մինչ այդ բոլորը վերադարձած էին լինում առօրյա կյանքին:
____________________________
1.Անցյալ դարում հրատարակված հայերեն գրքերում լեռան անունը հիշատակվում է որպես «Մարութա»: (Սակայն ես օգտագործում եմ «Մարաթթու» ձևը, որ լսել եմ իմ մեծերից):
Ճշգրիտ տեղեկություններ չունեմ այդ լեռան անվան ծագման մասին, սակայն գրավոր աղբյուրներից տեղեկանում ենք, որ 4-րդ դարի վերջերին այնտեղ ապրել է իր կատարած հրաշքների շնորհիվ համբավ ձեռք բերած մի եպիսկոպոս:
Սիլվանում ասորի հորից ու հայ մորից ծնված այդ հոգևորականի կատարած հրաշքների մասին խոսում էին ամենուր: Այդ հրաշքների մասին լսած Իրանի արքան հիվանդ որդուն ապաքինելու համար եպիսկոպոսին պալատ է կանչում: Ասում են, թե հիվանդ երեխային ապաքինած հոգևորականի շնորհիվ վերացվել են այն ժամանակ տվյալ շրջաններում քրիստոնյաների դեմ կիրառվող ճնշումները:
Եթե հարցնեք, թե հիշյալ տեղեկություններն ինչ կապ ունեն լեռան անվան հետ, ասեմ, որ իր կատարած հրաշքներով հռչակված եպիսկոպոսի անունը եղել է Մարութա:
2. Եկեղեցիները սովորաբար անվանվում էին Մարիամ Աստվածածնի, մեկ այլ սրբի կամ սրբերի անուններով: 2973 մ բարձրություն ունեցող Մարաթթու լեռան (Այդընլըք գագաթը) ամենավերին կետում գտնվող եկեղեցու անունը ժամանակի ընթացքում նույնացվել է լեռան անվան հետ: «Սասունցի Դավիթ» էպոսում եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Այդ անունը կրող եկեղեցիների մատաղի օրերը համընկնում էին օգոստոսի կեսերին նշվող Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի եկեղեցական տոնի հետ: Սակայն Մարաթթուում գտնվող հիշյալ եկեղեցու մատաղի օրը նշվում էր Վարդավառի տոնին:
3. Հնում տվյալ շրջանում խոսվող լեզուներում Մարաթթու լեռը քրդերենում հիշատակվում էր որպես “Bıvi cote Marattune” (Զույգ գլխով Մարաթթու), արաբերենում` “Cote Maratun”, իսկ հայերենում` «Ջուխտակ գլուխ Մարաթթու»: Երկու գագաթ ունեցող այս լեռան` մյուսի հետ համեմատած ավելի ցածր գլուխը կոչվում է Շեհբազիթ:
Այս կողմերում, որտեղ դեռ շարունակում են պատմել քարացած մարդկանց մասին պատմություններ, սույն երկգլուխ լեռան վերաբերյալ էլ մի պատմություն կա, ըստ որի` այդ զույգ գլխանի սարն իրականում քարացած քույր ու եղբայր են:
Սակայն, ցավոք, այս կողմերում պահպանված բազմաթիվ դիցաբանական պատմություններ կամաց-կամաց վերանում են` նոր սերունդներին չփոխանցվելու պատճառով:
Ժողովրդի մեջ տարածված մեկ այլ հավատալիքի համաձայն` Մարաթթու լեռան վրա կարիճերի թույնը չի ներգործում: Այդ պատճառով բոլորի տներում Մարաթթու եկեղեցու հողից էին պահում, որպեսզի կարիճները տուն չմտնեն, և ընդհանրապես` տները պահպանվեն չարից:
4. Շեհբազիթ լեռան վրա ավերակներ կան, որոնք մի փոքրիկ սրբավայր եղած լինելու տպավորությունն են թողնում:
5. Քանի որ Վարդավառի տոնը հայերի նշած 5 տաղավար տոներից մեկն է, նրան նախորդող մեկ շաբաթում պաս են պահում:
6. Հատուկ օրերին տղամարդիկ սպիտակ բամբակյա վերնաշապիկ և սպիտակ բրդից գործված շալվար էին հագնում, իսկ կանանց հագուստները բաղկացած էին լինում երկար թունբանից, ապա` բընքըրազից (ներքնազգեստ, որ կրում են հագուստի տակից, և որն իջնում է մինչև ծնկները), շապիկից և կոկմիծարից (Սասունի բարբառով 30 սմ լայնություն ունեցող հագուստի` բաց թողնված հատվածի վրայից կրվող և մեջքին կապվող երկար գոգնոց): Կանանց հագուստները կարվում էին զույգ խաս անվանվող բրդյա կտորներից:
7. Այս տարածաշրջանում ընդունված չէր, որ կանայք տղամարդկանց հետ նույն սեղանին նստեին: Բացի այդ` կանայք ուտելիք չէին մատուցում այցելած տղամարդ հյուրերին: (Այս սովորույթը այսօր անգամ դեռ պահպանվում է բազմաթիվ գյուղերում):
http://www.sasun.org/index.php/toplum/124-anlarda-kalan-maratu-kutlamalar.html
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
22.02.2012
Akunq.net
Leave a Reply