Այսօր Իզմիրի հրդեհի մասին քննարկման նախաձեռնությունը պայմանավորված էր այն խեղաթյուրմամբ, թե քաղաքը կարող էր հրկիզված լինել հայերի կողմից, ինչպես նաև` այստեղ հայկական գոյության փաստով:
Կենտրոնական հայկական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու գերեզմանատանը հայտնաբերված XIV դարի գերեզմանաքարերն ապացուցում են, որ Զմյուռնիայի հայ համայնքը շրջան եկել է Ռուբինյանների թագավորության անկումից հետ1: Նույն տվյալները հաստատում է նաև Բոնավենտուրա Սլարսը2: Հայերի թիվը XVIII դարում եղել է 7-8 հազար, XIX դարում` 10 հազար, XX դարի սկզբներին` Զմյուռնիայի հրդեհից առաջ` 1922 թ., հասել է 20 հազարի (ըստ պատրիարքարանի մարդահամարի` 21 145):
Ապանոս տեղափոխված3 հայ բնակչության մեծամասնությունը սկզբում բնակվում էր Բասմանե (Հայնոց)4 կոչված հայկական թաղամասում: Սկզբում կրոնական կենտրոնը եղել է Սուրբ Ստեփանոս հայկական տաճարը: Տաճարի ճարտարապետներն են եղել Սիմոն Կեսարացին, Պոլսի հանրահայտ Կոնտիկ Մինասն ու նրանց հետ աշխատած Մելքոն Երամյանը:
Գլխավոր մուտքից դեպի աջ և ձախ տարածվող սյուների ազատ տարածության մեջ հանգչում են Պողոս Թաքթաքյան և Մելիքսեթ Մուրադյան քահանաները:
Եկեղեցու շրջապատված է ընդարձակ այգիերով և գերեզմանոցով: Շիրմաքարերի վրա կարելի է կարդալ 1555-1567 թթ.: Իսկ Ջուղա, Թիֆլիս, Երերուկ, Կարպի, Ղափան, Գանձակ, Նախիջևան, Գողթն, Աստապատ, Շաշիգետ և նմանատիպ անունները, որոնք կարելի է կարդալ, մատնանշում են, որ Զմյուռնիայում բնակված հայերը եկել են Կուրի, Երասխի և Սևանի շրջակայքից: Գերեզմանոցում հոգևոր առաջնորդների կողքին ամփոփված են պետական գործիչներ և գրողներ:
Այստեղ հավիտենական հանգիստ գտած ուսուցիչների շարքում են Տեր Հովնան Միրզայան Վանանդեցին, Եգիպտոսի վեզիրի փոխանորդ Պողոս Չելեբին, Ջեվահիրջյան տոհմը, Աբրո, Յուսուֆ և Սիմոն Չելեբիները, Մարգար Միրզա Վանանդեցին, նախիջևանցի վարդապետ Բարսեղը, Ավագյան ընտանիքը, Ռուբեն Անդրեաս Փափազյանը և Գաբրիելյան գերդաստանը: Նրանց կողքին են ամփոփված եկեղեցու ճարտարապետ Մելքոն Յարամյանը և Նուբար փաշայի հայրը` Մկրտիչ աղա Նուբարյանը, ում շիրիմը հայտնաբերել են եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ5:
1688 թ.` կաթողիկոս Եղիազարի և հոգևոր առաջնորդ Հովսեփ վարդապետի օրոք, կատարվել է եկեղեցու առաջին վերանորոգումը: Իսկ երկրորդ վերանորոգումը` 1743 թ.` Ղազար կաթողիկոսի և Ալեքսանդր արքեպիսկոպոսի օրոք: 1845 թ. մեծ հրդեհից վնասված Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու վերջին վերանորոգումը կատարվել է 1858 թ.` Ներսես կաթողիկոսի և Պողոս արքեպիսոպոսի օրոք: Վերանորոգված տաճարն այսօր վերածվել է ավերակների:
Հայկական երկրորդ մեծ եկեղեցին Սուրբ Կիրակոսն է, այնուհետև հերթականությամբ` Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Սուրբ Հարությունը, Խաստո գյուղի Սուրբ Խաչը, Սուրբ Կարապետը (Քարաթաշ), Սուրբ Աստվածածինը (Քարշըքայա), Սուրբ Հոգեգալուստը (Գյոզթեփե) կամ Սուրբ Երրորդությունը (Էնոպի, այսօր` Գյոզթեփե), Սուրբ Թագվորը (Բայրաքլը): Այս եկեղեցիների մեծ մասն ավերված է, իսկ դրանց տեղում էլ շենքեր են կառուցված: Մեծ հրդեհից հետո Զմյուռնիայի հայ համայնքը կրոնական արարողությունները շարունակել է կատարել Հայհուռում (հայ-հունական) կոչված Ագիոս Վուկուլոս հունական եկեղեցում6:
Բացի դրանից` հայերն ունեցել են հետևյալ եկեղեցիները` Մենեմեն (Սբ. Սարգիս), Քուշադասը (Սբ. Աստվածածին), Բերգամա (Սբ. Աստուածածին), Söke (Surp Asdvadzadzin – Սբ. Աստվածածին), Կորդելիո (Սբ. Աստվածածին), Դենիզլի (Սբ. Աստվածածին), Նազիլլի (Սբ. Աստվածածին), Այդըն ( Սբ. Կարապետ ), Մանիսա-Վերին գեղ (Սբ. Լուսավորիչ, Սբ. Սիոն), Քասբա (Սբ. Աստվածածին ), Քըրըք աղաչ (Սբ. Աստվածածին)7:
Մենեմենի քաղաքապետարանին պատկանող եկեղեցու վերականգնողական աշխատանքները սկսել էին` այն «Մշակույթի տան» վերածելու նպատակով (2010 թ. հունիս–2011 թ. մարտ):
Օգտագործված աղբյուրներ
1. Une société hors de soi, Identité et relations sociales à Smyrne aux XVIIIe et XIXe siècles, Marie-Carmen Smyrnelis, Vol. X.
2. Տե’ս նշվ. աշխ. էջ 34:
3. Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, à la veille du génocide, ARHIS, Paris, 1992.
4. Basmane – Basmahane (Haynots – Հայնոց), Basmane, Adım Adım İzmir, Yaşar Ürük.
«Բասմանե… հայտնի է, որ նախքան բնակավայր լինելը գրեթե քաղաքի ծայրում գտնվող այս շրջան, որտեղից սկիզբ են առել նաև հայկական թաղամասերը, հաճախակի գալիս էին ջրկիրներ, որպեսզի այստեղի մեծ աղբյուրից ջուր տանեն: Հետագայում այստեղ բնակվում են նաև որոշ արհեստավորներ: Բասմանե թաղի անունը գալիս է 18-րդ դարի առաջին կեսին այստեղ հիմնված կարի ֆաբրիկայից: Զմյուռնիացի մի հայ առևտրական 1740 թ. գնում է Պոլիս և պալատից կարուձևով ու ասեղնագործությամբ զբաղվելու թույլտվություն ստանում: Այս հաստատությունը, որը առաջին 50 տարին բավականին լավ էր աշխատում և կանանց գլխաշորերի և ասեղնագործությունների վրա ծաղիկների նախշեր էր կարում, հետագայում Շվեցարիայում արտադրված ասեղնագործությունների մրցակցությանը չկարողացավ դիմակայել: Իսկ գործարանի շենքը և հողակտորը ԻզմիրՔասաբա (Թուրգութլու) երկաթուղու և կայարանի շինարարության համար պետականացվեց և անցավ պատմության գիրկը[..]: Այս հրապարակում, որտեղ գտնվում էր երբեմնի կարի ֆաբրիկան, այսօր գտնվում է Բասմանե կայարանը […]»:
5. Պետրոս Սիմոնեան, Յուշամատեան. Հայկական Զմիւռնիան, 1936:
6. Levantine Heritage, The story of a community, testi31.
7. Teotik, arak 29.
http://team-aow.discuforum.info/t7086-Izmir-Mortakia-Surp-Stepanos-Ermeni-Kilisesi-Saint Etienne.htm
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Leave a Reply