Ովքե՞ր տիրացան հայերի ունեցվածքին

Այշե Հյուր

«Մայրն Իսմայիլ աղային այսպես էր խրատում. «Որդի’ս, իմ վերջին ցանկությունն է,որ եթե գնաս այդ գյուղաքաղաք, հայերից մնացած տները, դաշտերը չընդունես: Այն բնում, որի տերը փախել է, մեկ այլ թռչուն չի կարող ապաստան գտնել: Նա, ով բույն է քանդում, չի կարող բույն ունենալ: Բռնությունը բուսնում է բռնության դաշտում (Յաշար Քեմալ, «Անձրևի թռչնակը», էջ 95)»:

Օսմանյան կայսության հիմնադրման պահից ի վեր մուսուլմանական-թուրքական տարրը համարում էր, որ իրեն վայել է միայն հողագործությունն ու ռազմական գործը, իսկ ոչ մուսուլմանները զինվորական ծառայության փոխարեն մինչև 1856 թ. վճարել են ջիզյե (գլխահարկ-ջիզյեն սկզբնավորվում է արաբական խալիֆների օրոք և ապա տարածվում այլադավան երկրամասերում` գանձվելով քրիստոնյաներից ու հրեաներից` իբրև փրկագին, գլխագին, սկզբում` ամբողջ գերդաստանից, իսկ հետո` ամեն մի արու չափահասից: Ջիզյեն հարկվում էր կայսրության ոչ մուսուլման, 14 տարին լրացած չափահաս տղամարդ հպատակներից` բացառությամբ տարեցների (75 տարեկան և ավելի), անդամալույծների և ստրուկների: Արգելվում էր ջիզյե գանձել գործազուրկներից և նրանցից, ովքեր տարվա կեսից ավելին հիվանդ են եղել: Այս սկզբունքն Օսմանյան կայսրությունում գործածության մեջ դրվեց 1691 թվականից-Ակունքի խմբ.), մինչև 1909 թ.` բեդելի ասքերի (Օսմանյան կայսրությունում բոլոր քրիստոնյաները և հրեաները բանակում ծառայության դիմաց վճարում էին զինվորական հարկ` բեդելի ասքերի համապատասխանաբար հարոստներից 60, միջակներից 30 և աղքատներից 15 ղուրուշ: Բեդելի ասքերի հարկը գանձվում էր ոչ մուսուլման հպատակների` 5-75 տարեկան արական սեռի ներկայացուցիչներից` անկախ նրանց ֆիզիկական վիճակից-Ակունքի խմբ.), իսկ 1914 թ. հետո կիրառության մեջ մտան «բանվորական գումարտակները»: Ոչ մուսուլմանները գլխավորեցին արհեստն ու առևտուրը, քանի որ այլ ուղի չէր մնացել: 18-րդ դարից սկսած` ռազմական ոլորտում կրած մի շարք անհաջողությունների հետևանքով մուսուլման-թուրք հատվածը, որի վիճակը գնալով վատթարանում էր, աչքերը հառեց փոփոխվող աշխարհի պայմաններին համահունչ քայլելով հարստացող ոչ մուսուլմանների հարստությանը: Երիտթուրքերի` «Ազգային տնտեսություն» անվան տակ քողարկված հարստության փոխանցումն առաջին անգամ կիրառվեց 1913-1914 թթ. Էգեում:

Հույներին ստիպել են փախչել

Գերմանացի գեներալ Լիման ֆոն Սանդերսի խորհրդով 4-րդ կորպուսի շտաբի պետ Ջաֆեր Թայյարի (Էղիլմեզ), Իզմիրի նահանգապետ Ռահմի բեյի և Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գլխավոր քարտուղար Մահմուդ Ջելալի (Բայար) ղեկավարած ճնշման և ահ ու սարսափի գործողության պատճառով Իշխանաց կղզիներ և Հունաստան է փախել ըստ Բայարի` 200 հազար, ըստ Հատուկ կազմակերպության ղեկավար Քուշչուբաշը Էսրեֆի` 1.5 միլիոն հույն: 1924 թ. հունիսի 18-ին «Անադոլու/Անատոլիա» թերթի հետ հարցազրույցի ժամանակ Ֆինանսների նախարար Հասան Ֆեհմի բեյը նեկայացրել է միայն Իզմիրի` «հարկադրաբար լքված» ունեցվածքի քաղվածքները. «Հույներից` 10 678 տուն, 2173 խանութ և կրպակ, 79 գործարան, 2 բաղնիք, 1 հիվանդանոց, հայերից և հրեաներից` 1600 տուն, 2821 խանութ և կրպակ, 89 գործարան, 2 բաղնիք և 1 հիվանդանոց»: Նման գործողությունների ենթարկվել են նաև մյուս քրիստոնյա փոքրամասնությունները, սակայն ամենասարսափելին տեղի է ունեցել հայերի հետ:

Տեղահանությունը սկսվում է

1915 թ. ապրիլի 24-ին Պոլսի հայ համայնքի ողջ մտավորականներին հավաքել են իրենց տներից և ուղարկել Չանքըրը ու Այաշ, իսկ երկրի մասշտաբով տեղահանությունները սկսվել են 1915 թ. մայիսի 27-ին: Նույնիսկ ըստ պաշտոնական պատմագիրների` 1915-1917 թթ. կայսրության ողջ հայ հպատակներին «պետությանը դավաճանելու» հիմնավորմամբ երկրից բռնի աքսորելիս առնվազն 300 հազար հայ է մահացել: Իթթիհադականները տեղահանությունից անմիջապես հետո հայերից մնացած ունեցվածքի և անշարժ գույքի հետագա ճակատագրի վերաբերյալ օրենք են ընդունել: Համաձայն 1915 թ. մայիսի 30-ի Նախարարների խորհրդի քաղվածքի և 1915 թ. հունիսի 10-ի կանոնադրության` կառավարությունը տեղահանության ենթարկած շրջաններում ստեղծելու էր Լքյալ գույքերի հանձնաժողով, որը կազմված էր լինելու 2 վարչական և մեկ ֆինանսական գծով աշխատողից:

Իթթիհադականների պարագլուխներից Ահմեդ Ռըզա բեյը, երբ հարցը խորհրդարանում դրված էր քննարկման, ասել է, որ այս լքյալ գույք արտահայտությունը օրենքներին հակասում է, որովհետև հայերն այն չեն լքել, ստիպված են եղել լքել, սակայն, բնականաբար, ականջ դնող չի եղել: Համաձայն կանոնադրության` հանձնաժողովները տեղահանությունից հետո լքյալ տները կնքելու էին և, ներսի իրերի հետ միասին արժևորելով, գրանցելու էին: Այլ ունեցվածքների թվում կենդանիները, անշարժ գույքից և հողակտորից ստացված գյուղատնտեսական ապրանքները և այն ապրանքը, որը, հավանական էր, կփչանար, աճուրդի էր հանվելու, իսկ ստացված գումարը տիրոջ անունով հանձնվելու էր խնայողական դրամարկղերին: Եկեղեցիների իրերը, նկարներն ու Սուրբ գրքերը հաստատելու էին քաղվածքով և ապահովելու տեղում պահպանումը: Այստեղ հարց է առաջանում. եթե հայերի տեղահանության մասին պաշտոնական թեզի հիմքում ընկած է «դավաճանության» հիմնավորումը, ապա այդ ժամանակ իթթիհադականներն ինչու՞, պետական սովորույթին համապատասխան, հայերի ունեցվածքը բացահայտ չեն բռնագրավել, այլ փորձել են սքողել: Այս հարցի պատասխանն, ըստ էության, թաքնված է իր իսկ մեջ: Այս հարցը թողնենք մեկ այլ հոդվածի համար և շարունակենք: Թղթի վրա մնացած որոշումները շատ գեղեցիկ էին, սակայն ինչպե՞ս կյանքի կոչվեցին:

Արդյո՞ք լքյալ գույք է

Մինչև 1916 թ. հունվարը ստեղծվել է շուրջ 33 Լքյալ գույքի լուծարման հանձնաժողով: Անհրաժեշտ էր, որ նրանք, ովքեր պնդում էին, թե պարտատեր են, իրենք անձամբ կամ էլ ներկայացուցչի միջոցով երկու ամսվա ընթացքում դիմեն հանձնաժողովներին: Արտերկրում ապրողների համար ժամանակահատվածը 4 ամիս էր: Դիմողների հաղորդագրության համար թաղամասում, որտեղ գտնվում էր հանձնաժողովը, բնակարան էր առանձնացվել: Պարտատերը կարող էր 15 օրվա ընթացքում հանձնաժողովի գնահատած գնի վերաբերյալ իր առարկությունը ներկայացնել: Առարկությունը կարելի էր ներկայացնել առաջին ատյանի դատարան, սակայն դատարանի որոշումը բեկանման ենթակա չէր:

Բնականաբար Ձեզ հետաքրքրել է, թե պաշտոնական պատմագրերի այսքան շատ գովաբանած համակարգն ինչպե՞ս է աշխատել, սակայն Ձեր հետաքրքրությունը չի բավարարվելու, քանի որ այս մատյանները գոյություն չունեն: Այդ դեպքում դիմենք այլ աղբյուրների: Նախ և առաջ` պետք չէ գուշակ լինել` ենթադրելու համար, որ ըստ վայրի` 1 ժամից մինչև 15 օր տրված ժամանակահատվածում Դեր Զորի անապատներ աքսորվածների համար այս գործընթացը իրականացնելն անհնարին էր: Ըստ էության այլ աղբյուրներից էլ ենք իմանում, որ հայերից բռնագրավված ունեցվածքի մի մասը թալանել են տեղացի թուրք, քուրդ և չերքեզ պարագլուխները, իսկ մի մասն էլ բաժանվել է Բալկաններից եկած գաղթականներին: Մի մասը, «մուսուլման-թուրք» կապիտալիստ ստեղծելու նպատակով, առանց որևէ գին պահանջելու կամ շատ ցածր գներով և ապառիկով տրվել է մուսուլմաններին կամ էլ մուսուլմանական հաստատություններին: Որոշ շենքերի և դաշտերի արտադրանքը վաճառել և շահույթը տվել են բանակին: Որոշ շենքեր օգտագործել են որպես բանտ, դպրոց, հիվանդանոց և ոստիկանական բաժանմունք: Մնացած գումարով էլ հոգացել են հայերի տեղահանությունների ծախսերը, նաև որոշ շրջաններում հայերին սպանած ոստիկանների ծախսերը: Հետևաբար` հայերին հետ վերադարձնելու գումար չի մնացել…

Թալանիչները ձերբակալվե՞լ են:

Որպեսզի պաշտոնական պատմագիրներն ապացուցեն, որ տեղահանությունները հայերին ոչնչացնելու նպատակ չեն հետապնդել, այս պատմության մի մասն է կազմում նաև հաճախ կրկնվող այն թեման, թե «տեղահանության ժամանակ իրենց պաշտոնը չարաշահելու հիմնավորմամբ 1397 մարդու նկատմամբ հետաքննություն է սկսվել, և նրանց մեծ մասի նկատմամբ տարբեր պատժամիջոցներ են կիրառել, այդ թվում նաև` մահապատիժ»: Այնքանով, որքանով ներկայացվում է հետազոտողներին օսմանյան պահոցներում, հատկապես` Ներքին գործերի նախարարության կոդավորման բաժնի փաստաթղթերի մեջ, որտեղ գտնվում են հարցի հետ առընչվող ամենաշատ փաստաթղթերը, տեղահանված հայերի նկատմամբ ոճրագործություն և նմանատիպ հանցագործություններ իրականացրած պետական պաշտոնյաների դեմ բացված հետաքննությունների վերաբերյալ որևէ փաստաթուղթ չկա: Ըստ էության` ո’չ Քամուրան Գյուրյունը, ով առաջին անգամ առաջ է քաշել 1 397 թիվը, և ո’չ էլ նրան երաշխավորած Յուսուֆ Հալաչօղլուն որևէ փաստաթուղթ չեն հրապարակել, որը կհաստատեր այս պնդումը: Ի հակադրություն սրա` կան բազմաթիվ դատավարություններ հայերի թողած ունեցվածքը թալանելու, գողանալու, կաշառք և պարտք տալու մեղադրանքով: Սակայն հարուցված դատական գործերի պատճառը ոչ թե հայերի կրած վնասները հատուցելն էր, այլ հայերի ունեցվածքի վաճառքից ստացած շահույթը, որը կառավարությունը ցանկանում էր չափազանց համակարգված ձևով օգտագործել, առանձին անհատների կողոպուտից պաշտպանելը: Վերոհիշյալ 1397 հոգին ձերբակալվել է ոչ թե հայերի, այլ պետության դեմ հանցանք գործելու համար:

Իթթիհադական ռեֆլեքս

1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին, երբ Մուդրոսի զինադադարով օսմանյան պետությունն ընդունեց իր պարտությունը, դաշնակից պետությունների առաջին գործը եղավ այս հարցը: Նույնիսկ նոյեմբերի 1-ին այս հարցի վերաբերյալ հրաման են արձակել, սակայն երկրում առկա պայմանների պատճառով հնարավոր չի եղել կիրառել: Լավ, Ազգային ազատագրական պայքարի մասնակիցները, որոնք առանձնահատուկ նշում էին, որ Օսմանյան կայսրությունը այլևս չի շարունակելու գոյություն ունենալ, այս հարց վերաբերյալ ի՞նչ են արել: Արել են հետևյալը` Պաշտպանության նախարար Ֆևզի (Չաքմաք) բեյը 1921 թ. հունվարի 22-ի գաղտնի նիստի ժամանակ նշելով, որ երկրում` մեծավ մասամբ Սև ծովի շրջանում, դեռևս բնակվում է 800 հազար քրիստոնյա, հայտնել է իր մտահոգությունը, որ ոչ մուսուլմանները երկրի տնտեսական կյանքում շարունակում են պահպանել իրենց դիրքերը: Ըստ գեներալի` անհրաժեշտ է քրիստոնյաներից զինվորական ծառայության դիմաց գանձել բեդելի ասքերի հարկ, նրանց օգտագործել արհեստանոցներում, ճանապարհների, կամուրջների և թունելների կառուցման և նմանատիպ աշխատանքներում: Ի պատասխան Ֆևզի բեյի այս առաջարկի` Մալաթիայի պատգամավոր Ֆևզի էֆենդին «կեցես»-ների ժամանակ պահանջել է. «Պարոնա’յք, հայերի կատարած վատությունը, դավաճանությունը հայտնի է, հայերից, հույներից և հրեաներից գանձել 500 լիրա բեդելի ասքեր հարկ և ուղարկելով Էրզրում, Սվաս` աշխատեցնել ճանապարհների շինարարություններում: Հետո էլ հավելել է. «Նպատակս նրանց ջախջախելն է»: Այս առաջարկությունների և իթթիհադականների` 1914 թ. հայերին «բանվորական գումարտակների մեջ ընդգրկելով ոչնչացնելու» միջև նմանությունն ակնհայտ է:

Ազգային նահատակներ

1921 թ. օգոստոսի 7-ին, համաձայն Գլխավոր հրամանատարության մասին օրենքի, Մեջլիսի բոլոր իրավասուներին իր շուրջը հավաքած Մուստաֆա Քեմալը թշնամու դեմ պատերազմը ֆինանսավորելու համար հրապարակել է «Ազգային հարկահանության» մասին օրենքը: 10 կետից բաղկացած օրենքի 6-րդ հոդվածում մասնավորապես ասվում է. «Բանակի կարիքները հոգալու համար առգրավվելու է երկիրը լքածների ունեցվածքը, որն անցել է գանձարանին»: Մինչև այստեղ բավականին հասկանալի է, բացի այդ` Ուրֆայի մութասարրիֆ (սանջակի կառավարիչ) Նուսրեթ բեյին, ում 1921 թ. դեկտեմբերի 25-ին Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանում տեղահանությունների ժամանակ կոտորածների հրաման արձակելու համար մեղավոր են ճանաչել և կախաղան բարձրացրել, ինչպես նաև 1922 թ. հոկտեմբերի 14-ին նույն դատարանում նույն մեղադրանքով մահապատժի ենթարկված Բողազլյանի մութասարրիֆ Քեմալ բեյին նախ` «ազգային նահատակ» հռչակելը, հետո էլ` նրանց ընտանիքներին «Լքյալ գույք» գործընթացից պետական թոշակ նշանակելը չափազանց տրամաբանական էր:

Այսպես, օրինակ, քեմալականները Լոզանի հաշտության բանակցությունների ժամանակ պարտավորվել են վճարել Օսմանյան կայսրության մյուս պարտքերը, սակայն չեն համաձայնել վերադարձնել հայերի ունեցվածքը: Լոզանում Թուրքիայի ստանձնած պարտքերի շարքում էր նաև համաձայն Պատերազմական հարկերի մասին օրենքի` Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ոչ մուսուլմաններից բնագրավված այն գույքը, որի արժեքը պետք է վճարվեր պատերազմից հետո, սակայն պայմանագիրը ստորագրելուն պես Թուրքիան սկսեց մտածել` ինչպես գլուխն ազատի այս պարտքից:

Բովանդակությունը համապատասխանեցնել արտաքին տեսքին

Նախ` 1923 թ. սեպտեմբերին կայացրել են որոշում, համաձայն որի` արգելվել է պատերազմի ընթացքում Կիլիկիայից (Ադանայի շրջակայք) և Արևելյան Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) գաղթած հայերի վերադարձը: 1924 թ. ապրիլի 3-ին փոփոխություններ կատարելով Ընդհանուր հաշվառման մասին օրենքի 2-րդ կետում` դրանով իսկ ապահովեցին, որպեսզի ոչինչ չվճարեն ոչ մուսուլմաններին, որոնց ունեցվածքը բռնագրավել էին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ: 1926 թ. օգոստոսին հայտարարվեց, որ պետությունն իրավունք ունի բռնագրավել ոչ մուսուլմանների ողջ ունեցվածքը, որը ձեռք է բերվել նախքան 1924 թ. օգոստոսի 19-ը` Լոզանի պայմանագրի ուժի մեջ մտնելը: 1927 թ. փետրվարի 2-ին ընդունած մեկ այլ որոշմամբ նախկինում «ազգային հերոս» հռչակված Բողազլյանի կայմակամ Քեմալ բեյի կնոջն ու երեխաներին Ստամբուլում հատկացրեցին հայերից մնացած 20 հազար լիրա արժողությամբ անշարժ գույք: 1927 թ. որոշում ընդունեցին, ըստ որի` Լոզանի պայմանագրից հետո արտերկրում գտնվողները դադարելու են լինել Թուրքիայի քաղաքացիներ: 1927 թ. դեկտեմբերին տեղահանության մեղավորներից Ուրֆայի մութասարրըֆ Նուսրեթ բեյի ընտանիքին տվեցին հայերից մնացած ունեցվածք: Հատկացումները չսահմանափակվեցին միայն սրանով. տեղահանությունների ժամանակ ամենարյունոտ ձեռագիրը թողած Հատուկ կազմակերպության ղեկավարներից դոկտոր Բահաեդդին Շաքիրի, Դիարբեքիրի նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդին և Թիֆլիսում Ջեմալ փաշայի հետ մահափորձի ենթարկված օգնական Նուսրեթ բեյի ընտանիքներին ևս հատկացրել են հայկական ունեցվածք: Սակայն ամենավտանգավորն այն է, որ տներից մեկը` Չանքայա պալատը, որը հանդիսանում է հանրապետության խորհրդանիշ շենքերից մեկը, կառուցվել է բռնագրավված հայկական հողակտորի վրա: Հասկացողի համար սրանք շատ խոսուն են…

Նույնիսկ Չանքայայի պալատը

Ուշադրություն դարձնենք չակերտներում գրվածին. «Չանքայա պալատը Քասափյան ընտանիքը ոչ մեկին չի վաճառել: Ժամանակի կառավարությունը ոչ միայն այդ պալատը, այլև ողջ ունեցվածքը վերցրել է ընտանիքի ձեռքից և 1915 թ. օգոստոսին նրանց աքսորել: Քանի որ հայրս (ծնունդով Անկարայից, 1887-1930) այդ ժամանակ աշխատելիս է եղել օտարերկրյա հիմնարկությանը պատկանող երկաթգծում, ողջ ընտանիքին Անկարայից (Կոնիայի ճանապարհով) Պոլիս է փախցրել: Բացի այդ` Քասափյան ընտանիքին պատկանած ունեցվածքի շարքում է եղել Քեչիօրենում գտնվող այգով տնակը, որին տիրացել է Վահբի Քոչ ընտանիքը: 15 կամ ավելի շատ տարի առաջ Պոլսո թերթերից մեկում լույս էր տեսել այս այգով տնակի լուսանկարը (այս տնակը վերածվել է Վահբի բեյի թանգարանի): Մայրս լուսահոգի Վահբի բեյին նամակ էր գրել: Պարոն Վահբին էլ մորս ուղարկել էր այդ տնակի գունավոր լուսանկարները… Բացի այդ` պապիկիս ընտանիքը և եղբայրները իրենց միջոցներով մի եկեղեցի (հայ կաթոլիկ) էին կառուցել, այս եկեղեցին էլ է փլուզվել…»

Այս տողերը պատկանում են Քասափյան ընտանիքի անդամ Էդվարդ Ջ. Չուխաջյանին, ովքեր հանդիսանում են այն անշարժ գույքի տերերը, որի վրա կառուցվել է Չանքայա պալատը: Ինչպես հիշում եք, «Հյուրիյեթի» պատմության վերաբերյալ հրապարակումներով հանդես եկող Սոներ Յալչընն իր «Չանքայա պալատի առաջին տերը հայ էր» սենսացիոն հոդվածում (25.03.2007) պատմությունը խճճելով ասել է, թե «պալատի ոսկերիչ հարուստ տերը պատերազմի ժամանակ քաղաքը լքելիս իր այգով տնակը իրերի հետ միասին վաճառել է Անկարայի հայտնի ընտանիքներից Բուլգուրլուզադեներին»: Սակայն լուրը ուղղելու համար Սոներ Յալչընին ուղղված Էդվարդ Ջ. Չուղաջյանի գրած վերոհիշյալ նամակը չի հրապարակվել: Այս փոքրիկ շեղումից հետո վերադառնանք մեր թեմային:

Թվերի վերաբերյալ պետական գաղտնիք

Չգիտենք` հայերից որքան ունեցվածք է մնացել, որովհետև այդ շրջանից մնացած թափուները հետազոտողների համար հասանելի չեն: Ինչպես հիշում եք, երբ 2005 թ. Գնման կայքագրի ռեեստրի տնօրինությունը իր պահոցների` օսմանյան ժամանակաշրջանին պատկանող գնման կայքերի փաստաթղթերը ցանկացավ Գնման կայքագրերի պահոցների թվայնացում նախագծի շրջանակում ժամանակակից թուրքերենի վերածել և թվայնացնել ու փոխանցել Պետական պահոցների գլխավոր վարչությանը, Ազգային անվտանգության խորհրդի Զորահավաքային և պատերազմական նախապատրաստությունները պլանավորող վարչության տնօրինությունը ստանձնած գեներալ-մայոր Թայյար Էլմասի ստորագրությունը կրող գրությամբ նշելով, թե նման նախաձեռնությունը պետության շահերի տեսանկյունից վտանգավոր է, խոչընդոտեց նախաձեռնությունը: («Մեր պահոցները բաց են» ասող պարծենկոտներին է նվիրվում):

Եթե մեր երկրի աղբյուրներից տեղեկություն չենք կարողանում ստանալ, այդ դեպքում ստիպված ենք նայել, թե օտարներն ինչ են ասում: Նման աղբյուրներից մեկը Բրիտանիայի Արտաքին գործերի նախարարությունն է: Համաձայն այստեղ գտնված մի փաստաթղթի` 1918 թ. Բրիտանիայի նախկին վարչապետ սըր Ջեյմս Բոլդվինը և իր օգնական Հերբերտ Ասքվիթը նոր վարչապետ Ռամզի Մաքդոնալդին ուղղված իրենց զեկույցներում նշելով, թե ինչի համար է անհրաժեշտ Օսմանյան կայսրության հայերին նյութապես օգնել, ասում են. «1916 թ. թուրքական կառավարությունը 5 միլիոն թուրքական ֆունտ (համարժեք է մոտավորապես 33 տոննա ոսկու) Բեռլինի Ռեյխս բանկում է ներդրել, որի մեծ մասը հայերի փողն է»: Իսկ Դոյչ բանկում պահվող և լեգենդ դարձած հայերի ոսկիների քանակը անհայտ է:

100 միլիարդ դոլարի պնդումը

Համաձայն 1919 թ. Փարիզում Հայոց ազգային խորհուրդ կոչված հայկական կազմակերպության պատրաստած զեկույցի` 1915-1917 թթ. տեղահանությունների ժամանակ հայերից բռնագրավված ունեցվածքի մոտավոր արժեքը մոտ 19 միլիարդ ֆրանսիական ֆրանկ է կազմում: (1914 թ. մինչև 1915 թ. վերջը 1 օսմանյան լիրան կազմում էր 22,8 ֆրանսիական ֆրանկ: Քանի որ 1916 թ. հետո տպվեց օսմանան թղթադրամը, փոխարժեքի կուրսը մեծ թափով ընկավ): Համաձայն նույն կազմակերպության պնդման` բռնագրավվել է հայերի ինչպես օսմանյան, այնպես էլ եվրոպական բանկերում պահվող փողերը: 1925 թ. ԱՄՆ Սենատի քննարկումների ժամանակ ենթադրվում էր, որ հայկական ունեցվածքի գինը կազմել է 40 միլիոն ամերիկյան դոլլար: Այսօր որոշ հայ հետազոտողներ առաջ են քաշում այն տեսակետը, թե տեղահանություններից հետո բռնագրավված հայկական հարստությունը համարժեք է 14.5 միլիարդ ֆրանկի (այսօրվա փողով 100 միլիարդ դոլլար):

Ասում են` Թալեաթ փաշան գործը հասցրել է նրան, որ պահանջել է հայերի` ամերիկյան ապահովագրական ընկերությունների փողերը. Ամերիկայի Արտակարգ և լիազոր դեսպան Հենրի Մորգենթաուն իր հուշերում գրում է, թե Թալեաթն ասել է. «Երանի թե դիմեիք ամերիկյան կյանքի ապահովագրման ընկերություններին և տայիք հայկական վկայագրերի տերերի ողջ ցուցակը: Ամեն դեպքում այժմ բոլորը մահացած են, չունեն նաև ժառանգներ, ովքեր կստանան գումարը: Բնականաբար, այս ամենը մնում է պետությանը: Այժմ կառավարությունն օրինական ժառանգորդն է, չէ՞իք կարող դա կատարել»:

Ո՞վ է հաշվի նստում Լոզանի հետ

Ըստ 1914 թ. գրանցումների` օսմանյան պետությունում հայերն ունեցել են 2538 եկեղեցի, 451 վանք և 2 հազար դպրոց: Տեղահանությունից հետո հայկական գյուղերում ու քաղաքներում բնակեցված մուսուլման բնակչության առաջին գործը եղել է կենտրոնական և գեղեցիկ եկեղեցիները վերածել մզկիթի: Իսկ մնացածն օգտագործվել է որպես ամբար, պահեստ և ձիանոց:

Լոզանի բանակցությունների ժամանակ Թուրքիան ներկայացնող դոկտոր Ռըզա Նուրը, ով մեջլիսի ռասիստական-թուրքականության թևից էր, Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրին ուղղարկած 1921 թ. մայիսի 15-ի իր նամակում ասում էր. «Եթե կարողանաս Անիի հետքերը երկրի երեսից ջնջել, դրանով Թուրքիային մեծ ծառայություն մատուցած կլինես»: Վերոհիշյալը միջնադարյան հայկական թագավորության մայրաքաղաքն էր: Կարաբեքիրն իր հուշերում գրել էր, որ մերժել է Ռըզա Նուրի առաջարկը, որովհետև Անիի ավերակները Ստամբուլի պարիսպների նման ընդարձակ մակերես են զբաղեցնում, շատ դժվար կլինի հաջողել նման գործը, ավելին` նման նախաձեռնությունը անհանգստություն կպատճառի մնացած հայերին: Վերջին շրջանում Ռըզա Նուրի գիտակցությունը տեղն ընկավ, և հրաժարվեց Անին գետնի երեսից վերացնելու մտքից:

Թեև 1924 թ. Լոզանի հաշտության պայմանագրի 42-րդ կետում ասվում է` «Թուրքական կառավարությունը եկեղեցիները, սինագոգները, գերեզմանոցները և մյուս կրոնական կառույցներն իր ամբողջական պաշտպանության տակ առնելու երաշխավորը պետք է լինի», ըստ 1974 թ. «UNESCO»-ի զեկույցի` մնացել է 913 եկեղեցի և վանք: Դրանից հետո սրանցից 464-ն ամբողջությամբ ավերվել է: 252-ը փլուզման է վտանգի տակ է, իսկ 197-ը լուրջ վերանորոգման կարիք ունեն: Սակայն Վանի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերանորոգման ընթացքում տեղի ունեցածը հիշողություններում դեռ թարմ է:

Գրողների աչքերով

Պատմությունը միշտ փաստաթղթերի մեջ չէ: Երբեմն մի վեպում, երբեմն մի բանաստեղծության, երբեմն մի նկարի մեջ էլ հանդիպում ենք «պատմական իրականության» հետ առնչվող հետքերի: Նույնիսկ երբեմն այս տողերը պատմական փաստաթղթից ավելի ազդեցիկ են և մտածելու տեղիք են տալիս: Ահա մի քանի օրինակ.

«Երբ եկար գյուղաքաղաք, բոբիկ էիր: Եվ երբ հայերը փախչում էին, հայերի ամենագեղեցիկ տանը դու բնակվեցիր: Արթին Քյուլեքյանի տունը, Քենդիրլիի առանձնատունը դու նախակրթարան սարքեցիր: Քո ծանոթներին, քոչվոր թուրքմեն աղաներին, ազդեցիկ մարդկանց նորից դու բաժանեցիր հայերի տները: Վրաններից անցան հայկական առանձնատներ… Ինչպե՞ս ձեռք բերեցիր Հայկ Թոփուզյանի այն հողակտորի թափուն (սեփականության վկայականը), որի հողն արյամբ հեղեցիր, պարո’ն ուսուցիչ (:) Ինչու Վարդան Բեղյանի 6 հազար դյոնում դաշտը նրանից հետո մեկ օրվա ընթացքում անմիջապես տվեցիր (:) Քեզանից բացի էլ ո՞վ կարող էր մտածել, որ հայկական ավերակները, որոնց մի մասում բնակեցրել էիր քրդերին, մնացածն էլ ավերվել էր, շատանալու են (Յաշար Քեմալ, Դարբինների շուկայի ոճրագործությունը, էջ 353-354)»:

Օրհան Քեմալն իր «Հողեր» վեպում ընթերցողին ներկայացնում է, թե ժողովրդահանրապետական կուսակցության անդամ Նեդիմ աղան ինչպես է կուտակել իր հարստությունը. «Նեդիմ աղայի համար սրանից բացի ոչինչ չկար, որ կատարեր կուսակցության կարևոր մարդկանց դեմ: Որովհետև այս գործարանը, որի մասին ընկուզենու սեղանի վրա հիմա խոսում է նահանգային վարչության պետի հետ, տարիներ առաջ այս կուսակցության պատգամավորը հարգարժան մեկի օգնությամբ կրկին էժան գներով գնել էր Լքյալ գույքից, տարեցտարի զարգացնելով ընդլայնել էր: Կուսակցականների ձեռքին այս գործարանը մի տեսակ դամոկլյան սրի էր նման: Երբ գլուխները տաքանում էին, անմիջապես ձեռքից վերցնում էին, այս գործարանը գիշերները քունը փախցնում էր նրանց աչքերից …»:

Նույն վեպում գործարանի քարտուղարն ու կշռավարը խոսում են Նեդիմ աղայի մասին. «Նեդիմ աղայի մասին ամեն ինչ գիտե՞ս (…): Հայերի տեղահանության ժամանակ կտորի խանու՞թ է հեշտությամբ ձեռք բերել: Իր նմանների հետ միավորվելով` մարդու կոկո՞րդ է կրծել: Երկուսն էլ կա: (…) Սրանք Կեսարիայի գյուղացիներից են, որոնք հարյուրներով ամեն տարի Կիլիկիա են իջել. հայտնի է, որ այդ ժամանակ հայերն ու հույները առևտուրը վերցրել էին իրենց ձեռքը` անխղճորեն հարստահարելով օսմանյան պետությանը: Հենց այդ ժամանակ գահընկեց են անում սուլթան Համիդին: Սահմանադրություն: Միություն և առաջադիմնություն: Ազգային հարուստներ աճեցնելու մոդա: Հետո էլ` հայոց տեղահանությունները: Այս Նեդիմի տնօրեն պարոնն էլ հայ էր, փախչելու էր Թուրքիայից: Նեդիմին ասել է. «Ա’յ Նեդիմ, քեզ սիրում եմ, դու խոսքի մարդ ես»: (…) Ունեցվածքիս տեր կանգնիր, իմ փոխարեն գործերս ղեկավարիր: Վաստակիր, կեր խմիր, թող հալալ լինի: Ինձ էլ արդեն ինչ էլ որ ուղարկես… (Օրհան Քեմալ, Արյունոտ հողեր, 1972, էջ 102-103)»: Հետագայում հեղինակից իմանում ենք, որ Նեդիմն այդ մարդուն ոչինչ էլ չի ուղարկում: Նեդիմ բեյի տունը ևս հայերից մնացած քարաշեն առանձնատուն է եղել:

«Այն ժամանակվա Հոնազի աղաներից ոմանք, որոշ ժանդարմներ, որոշ ստորաքարշ ավազակներ թալանեցին հույների տները… կողոպուտ, ավար: Չարփըջը կոչված մեկը տների կարի մեքենաները, կահ-կարսին թալանեց: Ոմանք հավաքեցին վերմակ, բարձ, թավա: Թալանեցին` ինչ որ կար տներում, մինչև անգամ աղյուս, դուռ և պատուհան: Ոմանք հարստացան այդ ավարով (Յալչըն Քեմալ, Վստահված օժիտ, փոխանակված մարդիկ, «Բելգե» հրատարակչություն, 1998, էջ 13)»:

Մարդ, ում ոչ ոք չէր սիրում

Պատմաբան Ռեֆիկ Ահմեդ Ալթընայն իր «Երկու կոմիտե, երկու ոճիր» («Քեբիքեչ» հրատարակչություն, 1994) աշխատության մեջ պատմում է, թե պատերազմի ընթացքում Ստամբուլից Էսքիշեհիր փախած պետական այրերն ինչպես են բաժանել աքսորված հայ քաղաքացիների ունեցվածքը. «Վիթխարի հայկական առանձնատունը հատկացրին շեհզադեներին (արքայազն), Սարըսու կամուրջի շրջակայքում գտնվող դեղձանիկի դեղին գույնի պես իրար կողքի կառուցված երկու հայկական տները` Թալեաթ բեյին և իր մտերիմ ընկեր Ջանբուլաթ բեյին, ներսում` հայկական թաղամասում, հիասքանչ մի հայկական առանձնատուն` Թոփալ Իսմայիլ Հաքքըին. կայարանին մոտ գտնվող բնակվելու համար հարմար բոլոր տները հատկացվել էին իթթիհադականների ամենակարևոր պետական այրերին (էջ 10)»:

«Արդեն հանել էին նաև Էսքիշեհիրի հայերին: Արժեքավոր գորգերն ու իրերն ամբողջությամբ իրենց տներում էր: Սակայն սրանց պաշտպանությունը կառավարության կողմից շատ թույլ էր: Անտեր մնացած տները իբր պահպանում էին ոստիկանները: Մինչդեռ գիշերները գորգերը, մանր եղջերավոր անասունը, արժեքավոր իրերն ամբողջությամբ գողանում էին: Նույն իրավիճակը տեղի ունեցավ Իզմիտի Ադափազարի էվակուացիայի ժամանակ. իրերը թալանելուց հետո, որպեսզի հետք չմնա, տները հրդեհեցին (էջ 34-35)»:

«[Էգեյի] հայ մեծահարուստների տները գնել են, սակայն առաջարկն անելուն պես փողերը բռնի ուժով հետ են վերադարձրել… Այս տառապանքները լսելուց հետո անհնար է չազդվել… Այս գործողությունը մարդկության անունից ոճրագործություն էր: Ոչ մի կառավարություն ոչ մի ժամանակ այսքան դաժան ոճրագործություն չէր սանձազերծել (էջ 45)»: Հիշեցնենք, որ Ահմեդ Ռեֆիք Ալթընային իթթիհադականներն ընդհանրապես չէին սիրում, այս պարզաբանումների պատճառով հանրապետական շրջանում շարունակաբար ճնշումների է ենթարկվել, նրա աշխատություններն արգելվել են, կորցրել է համալսարանի աշխատանքը, մատնվել է աղքատության, մահացել է չքավորության մեջ:

Վերջաբանի փոխարեն

1923 թ. բնակչության փոխանակումը, 1942 թ. Ունեցվածքի հարկը, 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ի կողոպուտը, 1963 թ. հետո 40 հազար հույնի` Թուրքիայից բռնի տեղահանումը իթթիհադականների սկիզբ դրած «կապիտալի թուրքացման» քաղաքականության շարունակությունն է: 1974 թ. Վաքըֆների ունեցվածքի յուրացումը այս գործողության վերջին ճիգն էր: Այս վերջին յուրացումը բռնագրավված գույքի կողքին նման է օվկիանոսում ջրի կաթիլի, սակայն տեսնելով, թե նույնիսկ սրանք չվերադարձնելու համար որքան են այս ու այն կողմ ընկնում, և չնայած Վաքըֆների մասին օրենքի բոլոր թերություններին` անհնար է չգնահատել Արդարություն և զարգացում կուսակցությանը: _իշտն ասած, երբ վարչապետ Էրդողանն ասում է, թե «թուրքերն էությամբ ցեղասպան չեն», և որ «հայերի միակ դարդը թուրքերից փոխհատուցում պոկելն է», մեզ ստիպում է մտածել, թե ինքը պատմության հետ առերեսվելու հարցում հետևում է պաշտոնական տեսակետին, այնուամենայնիվ, եկեք չկորցնենք մեր հույսը:

Ավելի մանրամասն տեղեկության համար տե’ս Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolmuştur, Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.

http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-ermeni-mallarini-kimler-aldi.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net