«Ներեցեք, ձեր եկեղեցիներն ու վանքերը, պապերի գերեզմանները չկարողացանք պահպանել …»

Անահիտ Քարտաշյան

2011թ. հուլիսի 26-ին` վաղ առավոտյան, Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի նախաձեռնությամբ Դերսիմի` Մնձուրի բնության և մշակույթի փառատոնին մասնակցելու նպատակով Մգրո Սարգսյանի անվան «Մարաթուկ» պարի և երգի ազգագրական համույթի անդամներից, Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի աշխատակիցներից, բժիշկներից և մտավորականներից բաղկացած հայկական պատվիրակությունը ճանապարհ ընկավ դեպի Արևմտահայաստան: Դերսիմում մեզ միացան նաև «Ակօս» շաբաթաթերթի աշխատակիցներ, պոլսահայ մտավորականներ և այլ ուխտավորներ: Գրեթե բոլորս ծագումով արևմտահայաստանցի ենք, ճիշտ է` մեզանից և ոչ ոք այնտեղ չի ծնվել, սակայն մենք բոլորս մեզ համարում ենք սասունցի, վանեցի, մշեցի, մարաշցի, տիգրանակերտցի և այլն, որովհետև չկա այնպիսի մի ուժ, որը կարող է ջնջել հայի գլխից հայրենիքի գիտակցությունը: Մեր պապերը զրկվել էին ոչ միայն իրենց հողում ապրելու և ամփոփվելու, այլև գոնե հայրենի եզերքը մեկ անգամ ևս տեսնելու արդար իրավունքից: Մեր սերունդն ավելի բախտավոր գտնվեց:

Պիտի խոստովանեմ, որ թեև երբեք չեմ դադարել լինել պահանջատեր, սակայն երբեմն անիրական էր թվում, թե թուրքը երբևէ կզիջի Արևմտյան Հայաստանը: Գտնվելով հայրենիքիս մյուս հատվածում` հասկացա, որ այդ գաղափարը անիրատեսական չէ: Արևմտահայաստանի ներկայիս բնակիչներն անգամ հասկանում և գիտակցում են, մինչդեռ մեզանից ոմանք այլևս դադարել են հավատալ:

Ահա անցնում ենք թուրք-վրացական սահմանով… Բարև, էրգի~ր…

Առաջին հանգրվանը Դերսիմն էր:

Դերսիմը, շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի, երկար տարիներ եղել է կիսանկախ վիճակում և դրանով իսկ մշտապես լարվածության մեջ պահել թուրքական կառավարությանը: Թուրքական կառավարության ուծացման քաղաքականության յուրաքանչյուր փորձ հանդիպել է դերսիմցիների համառ դիմադրությանը: Դերսիմը մշտապես եղել է ընդվզումների օջախ:

Տեսարաններ Դերսիմից

Ճանապարհորդ Անդրանիկն իր հուշերում գրում է. «Թուրքական կառավարության և դերսիմցիների միջև ամեն տարի տեղի կունենան արյունահեղ խոշոր կռիվներ, որոնք մեկը մյուսից ծավալով ավել կամ պակաս են: Բայց այնուամենայնիվ, քուրդն, իր ուղղությունը շարունակելով, միևնույն պատմությունը կրկնվում է, և միշտ անհաղթ կմնա»¹:

Դերսիմի նահանգն ընկած է Բարձր Հայքի արևմտյան մասում` Էրզրումի, Խարբերդի և Տիգրանակերտի միջև: Այն արևելքից սահմանակից է Էրզրումին և Մուշին, արևմուտքից` Արևմտյան Եփրատին (Քարա Սու), հյուսիսում` Երզնկային և Քեմախին, իսկ հարավում` Խարբերդին և Արածանի գետին:

Դերսիմի լեռնագավառը գտնվում է ծովի մակերևույթից 900-1000 հազար մետր բարձրության վրա: Դերսիմի հարավային մասը (Չարսանջակ) դաշտային է, իսկ հյուսիսայինը` լեռնային²:

Մինչև XIX դարի 70-ական թթ. Դերսիմը վարչական առումով եղել է նահանգ, որտեղ գոյություն են ունեցել քրդական մանր իշխանություններ (հյուքյումեթություն): 1878 թ. սուլթանի հրամանագրով այն միացվել է Խարբերդի նահանգին` որպես գավառ: Նույն հրամանագրով Դերսիմը բաժանված էր հետևյալ գավառակների` Չարսանջակ, Մծկերտ, Քըզըլքիլիսե, Չմշկածագ, Փախ, Օվաջըղ, Խուշիշան: Ըստ վիճակագրական աղբյուրների` Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին բնակչության թիվը հասել է 200 հազարի, որի 45 %-ը եղել են հայեր<sup>3</sup>, իսկ մնացածը` քրդեր և զազաներ⁴, որոնք հայերի հետ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ⁵:

Հայկական տարրը մեծ ներգործություն է ունեցել  դերսիմցիների հոգևոր և նյութական մշակույթի վրա: Եվ դա բնական է, քանի որ զազաների կենսատարածքը գտնվում է հայաբնակ շրջաններում:

Գ. Երևանյանը, իր «Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց» աշխատության մեջ անդրադառնալով այս հարցին, գրում է. «Սուրբ Սարգիսը և Սուրբ Գևորգը զազաների ամենապաշտելի սրբերն են: Սուրբ Սարգսի պահքը (Առաջավորաց պահք) ամենայն երկյուղածությամբ պահում են, մինչդեռ ռամազանի ծոմը չեն պահում: Դերսիմցիները այս երկու սրբերից զատ հայոց սրբատեղերի հանդեպ մեծ հավատք ունեն: Դերսիմի ամենամեծ և նշանավոր սրբատեղին Հալվորի Սուրբ Կարապետի վանքն է, որտեղ հայի ջերմեռանդությամբ և հավատքով ուխտի են գնում բոլոր դերսիմցիները»⁶:

Դերսիմի տարածքում հանդիպեցինք բազմաթիվ սրբավայրերի, որտեղ մոմ էին, վառում, իսկ սա ակնհայտորեն քրիստոնեության ազդեցությունն է, քանի որ իսլամում մոմավառությունը չի ընդունվում: Մեկ այլ հետաքրքիր երևույթի ևս հանդիպեցինք Դերսիմում, որը, բնականաբար, հայկական շերտի ազդեցության մասին է վկայում. որոշ սրբատեղիներում, մոմավառության հետ մեկտեղ, մատաղ են մատուցում և կենդանու փետուրները կամ գլուխը կախում ծառի ճյուղից. անշուշտ սա կռապաշտությունից մնացած երևույթ է, որն այսօր էլ մեզանում տարածված է:

Միհրան Փրկիչը Դերսիմի լեռներում

Դեպի Դերսիմ մեր ուխտագնացությունը տևեց 6 օր, այս ողջ ընթացքում մեզ ուղեկցում էր Դերսիմի հայերի միության նախագահ Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը: Միհրանին Դերսիմում բոլորը գիտեն. նա իր օրինակով փորձում է իրենց արմատների մասին հիշեցնել դերսիմցի հայերին` կոչ անելով տեր կանգնել իրենց ինքնությանն ու մշակույթին, որը գրեթե բնաջնջվել է հողի երեսից: Դերսիմի` Մնձուրի բնության և մշակույթի փառատոնին «Մարաթուկ» երգի ու պարի համույթի մասնակցության կազմակերպչական հարցերը նույնպես Միհրանի ուսերին էր ընկած:

Զարմանալի աշխարհագրական շրջան է Դերսիմը: Այն նման չէ Թուրքիայի մյուս շրջաններին: Դերսիմը երկար տարիներ համարվել է «փակ» տարածք, վերահսկվել է մուտքն ու ելքը, հատուկ համակարգված ծրագրով կասեցրել են այս շրջանի զարգացումը:  1948 թ. ապրիլին թուրք լրագրող Օսման Սետեն «Սոն Փոսթա» թերթում Դերսիմի մասին գրել է. «Ես գնացի Թունջելի, որը նախկին Դերսիմն է: … Այստեղ չկան ո’չ արհեստներ, ո’չ հողագործություն, ո’չ առևտուր: Ես տեսա միայն դժբախտ մարդկանց, որոնց ամբողջ կյանքը կապված է այծաբուծության հետ: Թունջելին ապրում է 15-րդ դարում և ոչինչ չգիտի 20-րդ դարի բարիքների մասին… Քաղաքակրթությունն այստեղ ոչ մի ասպարեզ մուտք չի գործել: Չկա ո’չ բժիշկ, ո’չ դեղորայք: Չկան միջգյուղական ճանապարհներ… Կյանքի այս անմարդկային պայմանների պատասխանատվությունը պետք է ընկնի կառավարության հանձնաժողովների վրա, որովհետև մենք, որպես կառավարություն, վերցնում ենք Դերսիմից, բայց նրան ոչինչ չենք տալիս»⁷:

Այժմ Դերսիմն այնպիսին չէ, ինչպիսին նկարագրում էր Օսման Սեթեն, թեև աչքի էլ չի ընկնում իր զարգացման մակարդակով: Հիմնականում զբաղվում են այծաբուծությամբ և մեղվաբուծությամբ: Կառավարությունն այժմ ընտրել է այլ մարտավարություն. Դերսիմում կառուցում են արհեստական ջրամբարներ, որի արդյունքում փոխվում է կլիման. ամառներն ավելի շոգ են դարձել, ձմեռները` ավելի խիստ: Բացի այդ` այս ջրամբարներով բաժանում են Դերսիմի բնակավայրերն իրարից` դժվարացնելով հաղորդակցությունը միմյանց հետ: Դերսիմցիները համառորեն պայքարում են արհեստական ջրամբարների կառուցման դեմ:

Նազիմիե քաղաքում

Շարունակական տեղահանությունների ու կոտորածների հետևանքով թվում է, թե հակառակը պետք լիներ, սակայն մարդիկ ավելի ազատամիտ են, չենթարկվող, հյուրասեր: Եթե Արևմտյան Հայաստանի մյուս հատվածներում ամեն քայլափոխի հանդիպում էինք թուրքական դրոշի, ապա Դերսիմում միայն զինվորական զորամասերում և քաղաքապետարաններում էին ծածանվում դրանք: Մինչդեռ շենքերի ու տների պատերին կարելի էր տեսնել Սեիդ Ռիզայի, Հրանտ Դինքի, Ահմեդ Քայայի, Աբդուլլահ Օջալանի նկարները:

Դերսիմ հասանք արդեն լուսաբացին, և քանի որ «Մարաթուկի» առաջին ելույթը Նազիմիյե քաղաքում էր, վաղ առավոտյան մեր խումբը ճանապարհ ընկավ դեպի Նազիմիյե (Քըզըլ Քիլիսե-Կարմիր եկեղեցի): Ժամանակին այստեղ եղել է հայկական եկեղեցի, որի անունով էլ բնակավայրը կոչվել է Քըզըլ Քիլիսե: Սակայն այդպես էլ չկարողացանք ճշտել բնակիչներից, թե որտեղ է գտնվել եկեղեցին, քանի որ այն հիմնահատակ ավերվել է, իսկ բնակիչները ցույց էին տալիս տարբեր վայրեր, որտեղ իբր գտնվել է եկեղեցին:

Ավերակ եկեղեցի Դերսիմում

Հենց սկզբից ինձ ուշագրավ և տարօրինակ թվաց այն, որ ժողովրդի մեջ պահպանվել են հայկական տեղանունները, նույնիսկ մի պահ կասկած համակեց. Չլինի՞ թե հաճոյանալու համար են անընդհատ օգտագործում հայկական տեղանուններ, սակայն ողջ օրվա ընթացքում, երբ խոսում էինք ժողովրդի հետ, հասկացա, որ ի տարբերություն Արևմտյան Հայաստանի աշխարհագրության այլ հատվածների` այստեղ իսկապես տարածված են հայկական տեղանունները: Նույնիսկ երբ փորձում էինք ճշտել ներկայիս պաշտոնական անունը, պատասխանում էին, որ չգիտեն, պետք է նայել պաշտոնական քարտեզի մեջ:

Այն քաղաքներում, որտեղ պետք է ելույթ ունենար «Մարաթուկը», բոլորն անհամբեր սպասում էին հայերի ժամանմանը: Ամեն անգամ բեմ բարձրանալիս հայերն արժանանում էին դերսիմցիների անկեղծ ու հիացական ծափահարություններին: Ելույթից հետո մեզ մոտենում էին ու պատմում իրենց հայկական արմատների մասին: Մեծկերտում համերգից հետո ինձ մոտեցավ մի երիտասարդ աղջիկ և հայտնեց, որ ինքը Վարթո ցեղից է, արդեն քանի անգամ հարևան գյուղից գալիս է` լսելու հայկական երգն ու տեսնելու հայկական պարը. «Այս երգերից ու պարերից հետո հոգիս փոթորկվում է, նախորդ համերգից հետո որոշեցի, որ չեմ գա մյուս համերգին, սակայն մի ներքին ձայն ինձ բերեց այստեղ: Այս երգն ու պարն ինձ ուժ են տալիս: Ես ձերոնցից եմ»:

Բերդակի պարիսպները

Ընդհանրապես կարելի է ասել, որ Դերսիմում իրենց արմատների մասին երիտասարդներն ավելի հաճախ և բացահայտ են խոսում, քան մեծահասակներն ու տարեցները: Վերջիններս դեռևս ապրում են վախի մթնոլորտում` չլինի թե իմանան, որ հայ ենք ու` նորից… Բոլորի հիշողության մեջ դեռ թարմ է 1915 թ., 1938 թ….: Թեև շրջապատում բոլորը` թե’ իշխանությունները, թե’ հարևանները, գիտեն նրանց հայկական ծագման մասին, սակայն նրանք ջանասիրաբար թաքցնում են: Մենք որևէ տեղ չտեսանք հայերի նկատմամբ այդքան ակնածանք ու ջերմություն, որքան Դերսիմում: Այնուամենայնիվ, պետք է նկատել, որ դերսիմցիներից շատերը թեև գիտակցում են, որ մեր պապերն այնտեղ են ապրել, այն նաև մեր հայրենիքն է, սակայն նրանց անհանգստացնում է մի հարց, որի պատասխանը փորձում էին ստանալ մեզանից: Վարորդներից մեկը, ով մեզ տեղափոխում էր Սինդամ գյուղ, հարցրեց.

-Ահա տեսնում եք այդ թթենիները, հայերն են տնկել, քիչ այն կողմ նաև ընկուզենիներ կան: Այստեղ հայերի տներ կային, ցավոք, հետքն անգամ չի մնացել: Ասում են` մարդիկ շատ գանձեր են գտել այս ծառերի տակ թաղված… Իսկ ձեր Հայաստանը ինչպիսի՞ն է: Դուք հետ վերադառնալու՞ եք: Իսկ եթե գաք, մեզ վռնդելու՞ եք:

Հասկանալով, որ վարորդի այս հարցը հուզում է ողջ դերսիմցիներին, սակայն մեզ հանդիպած դերսիմցիներից ոչ ոք չէր համարձակվել հարցնել, շտապեցինք պատասխանել.

-Այո’, մենք դեռ վերադառնալու ենք և ապրելու ենք միասին` հաշտ ու խաղաղ, ինչպես նախկինում էր:

Մնձուրի ափին

Ուղևորության երրորդ օրը որոշեցինք մի փոքր հանգստանալ և Դերսիմի գեղեցկությամբ հիանալու համար մեկնեցինք Մնձուրի գետափ: Տասնյակ տարիներ անց կրկին Դերսիմում թնդաց հայկական երգն ու երաժշտությունը, եռագույնը ծածանվեց Դերսիմի լեռներում: Հանգիստը վերածվեց բաց երկնքի տակ համերգի: Սկզբում մեծ հետաքրքրությամբ դիտում էին, իսկ որոշ ժամանակ անց համարձակները, պարողների հետ ձեռք ձեռքի տված, փորձում էին սովորել հայկական պարի որոշ շարժումներ: Դերսիմցիների հետ ձեռք-ձեռքի, ուս-ուսի պարում էինք Սասնո քոչարի, Յարխուշտա, Վերվերի:

Մնձուրի ակունքներում

Մնձուրի ափին մեզ մոտեցան մի խումբ երիտասարդներ: Զրույցի ժամանակ նրանցից մեկն ասաց. «Այս հողերը ձեր պապերինն են, այստեղ հայերի հետ միասին համերաշխ ապրել ենք հարյուրավոր տարիներ, սակայն հայերին վռնդեցին, ու մենք միայնակ մնացինք: Օրինակ` Հալվորիկ գյուղը հայկական գյուղ էր, Դերսիմում տասնյակ եկեղեցիներ ու գերեզմաններ կային, սակայն, ցավոք, չկարողացանք պահպանել: Դուք ձեզ հետ տարաք այս հողերի ուրախությունն ու բարօրությունը»:

Դերսիմում հակասական զգացումներ ես ունենում. մեկ հպարտանում ես, մեկ` զայրանում, մեկ` ուրախանում, մեկ` տխրում… Երբ այցելեցինք Երկան գյուղի հայկական եկեղեցի և տեսանք կիսավեր հայկական եկեղեցին, որտեղ երբեմն պատարագ է մատուցվել, հնչել հայի աղոթքն առ աստված, մկրտվել են բազմաթիվ հայ մանուկներ, բոլորիս պատեց ցասումն ու զայրույթը: Երբևէ Հայր մերն ու Տեր ողորմեան այդպես խորիմաստ և հոգեցունց չէին եղել ինձ համար, որքան այս կիսավեր եկեղեցում: Մի պահ քարացել ու անէացել էի իրականությունից: Ակամայից հիշեցի Վահան Տերյանի հանճարեղ խոսքերը. «Մի՛ խառնէք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին,- Մեր երկիրը աւէրուած, բայց սուրբ է եւ հին»:

Էրկանի եկեղեցու ավերակներում

Եկեղեցուն մերձ տներից մեկում մի տարեց կին է բնակվում, ով, պարզվեց, տեղի քահանայի աղջկա հետ միասին սովորել է հայկական դպրոցում. նրա հիշողության մեջ պահպանվել էր հայերեն բանաստեղծության մի փոքրիկ պատառիկ: Թեև համառորեն պնդում էր, որ ինքը հայկական ծագում չունի, զազա է, բայց ո՞վ գիտե…

Մեծկերտ (Մազգիրթ) քաղաքում պահպանվել է ևս մեկ եկեղեցի: Եկեղեցու գմբեթն ամբողջությամբ փլվել է, գլխավոր մուտքը` լցվել հողով: Եկեղեցի մտնելու համար պետք է սողալ մուտքի այդ փոքր հատվածով: Պահպանվել են եկեղեցու խորանն ու մկրտության ավազանը:

Ժայռաբեկորի մեջ փորված փոքրիկ եկեղեցի

Քեսթուն գյուղից դեպի Սինդամ գյուղ տանող ճանապարհի վրա ժայռաբեկորի մեջ փորված փոքրիկ եկեղեցի կա, որտեղ ամփոփված է հայ ժողովրդի ողջ պատմությունը: Գ. Երևանյանը նշում է, որ ողջ Դերսիմի տարածքում եկեղել է ժայռե բեկորի մեջ կառուցված երկու եկեղեցի, ցավոք, մենք տեսանք միայն մեկը:

Դիարբեքիրում

Հաջորդ կանգառը Դիարբեքիրում կամ, ինչպես մենք` հայերս ենք  ասում, Տիգրանակերտում էր: Ցավ ի սիրտ` Տիգրանակերտի հայկական թաղը չգտա այնպիսին, ինչպիսի կոլորիտով նկարագրում է ծննունդով տիգրանակերտցի, պոլսահայ գրող, մտավորական Մկրտիչ  Մարկոսյանը: Երբեմնի գեղեցիկ, մաքուր, նեղ փողոցներով հայկական թաղամասը ետնախորշ էր հիշեցնում: Թաղամասը, որն այժմ  կոչվում է Խանչեփեք, նախկինում հայտնի էր Գյավուր անունով: Այն ժամանակ այստեղ հայերի հետ ապրում էին նաև ասորիներ ու քաղդեացիներ, սակայն այսօր թաղամասն ամբողջությամբ բնակեցված է քրդերով:

Ասորի քահանան ցավով նշեց, որ այժմ Տիգրանակերտում ապրում է 40 ասորի: «Գյավուրները» գնացին, բայց թաղամասի անունը այդպես էլ մնաց Գյավուր թաղ: Թաղամասի տները հիմնականում կառուցված են անտաշ սև քարից, երբեմնի շքեղության մասին հիշեցնում են պատուհանների քիվերը, պատերի տեղ-տեղ դեռևս նկատելի հայկական զարդանախշերը, դռան մուտքի կամարները…  Հին տների մուտքը ցածր է, տուն մտնելու համար պետք է մի փոքր կռանալ: Իմ հարցին, թե ինչու են թաղամասի տների մուտքերը ցածր, բնակիչներից մեկը պատասխանեց.

-Հին ժամանակներում ենիչերիները ձիերով անարգել մտնում էին տներն ու կողոպտում, ձերոնք էլ որոշեցին դռան շեմը ցածր կառուցել: Ձիավորի համար անհարմար է այս շեմով անցնել:

Տիգրանակերտում մեր պատվիրակությանը ջերմ ընդունելության արժանացրեց Սուրի քաղաքապետ Աբդուլլահ Դեմիրբաշը: Սուրի քաղաքապետարանը հայտնի է իր բազմալեզու և բազմամշակույթ քաղաքապետարանի գործունեությամբ, որի պտուղներն արդեն նկատելի են. քաղաքապետարանը հայերեն լեզվով տպագրել է Տիգրանակերտ քաղաքի ուղեցույցը, Հովհաննես Թումանյանի «Մի կաթիլ մեղրը», ծնունդով տիգրանակերտցի հայտնի արձակագիր Մկրտիչ Մարկոսյանի «Գյավուր թաղ» եռալեզու (հայերեն, թուրքերեն և քրդերեն) աշխատությունը: Հետաքրքիր և անմիջական զրույցի ժամանակ քաղաքապետը, հիշելով 1915թ. քրերին ուղղված մի հայ քահանայի խոսքը` «Մենք նախաճաշն ենք, իսկ դուք` ճաշը», անկեղծորեն  ցավ հայտնեց, որ այն ժամանակ իրենց պապերը չհասկացան, չգնահատեցին այդ խոսքը և թանկ վճարեցին դրա համար:

 Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում

Քաղաքապետի հետ հանդիպումից հետո բոլորս ցանականում էինք պահ առաջ լինել Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցում: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին քրիստոնյա աշխարհի ամենամեծ տաճարներից մեկն է:

Ս. Կիրակոս եկեղեցու անունն առաջին անգամ հանդիպում է 1610-1615 թթ.` Սիմեոն Լեհացու «Ճանապարհորդություն» աշխատության մեջ: Այն բանից հետո, երբ 1515 կամ 1518 թ. ենթադրաբար Ֆաթիհ Փաշա մզկիթի հարևանությամբ գտնվող Ս. Թեոդորոս եկեղեցին վերածվեց մզկիթի, եկեղեցուն պատկանող գերեզմանոցում կառուցվեց Ս. Կիրակոս եկեղեցին: 7 խորան ունեցող եկեղեցու կառուցման կոնկրետ տարեթիվը հայտնի չէ: Այս եկեղեցու համալիրի մեջ են գտնվում նաև Ս. Սարգիս եկեղեցին ու Ս. Հակոբ մատուռը⁸:

Մեր այցելության ժամանակ եկեղեցին դեռևս վերանորոգման փուլում էր, սակայն, փառք Աստծո,  հոկտեմբերի 22-ին տեղի ունեցավ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաբացումն ու օծումը, իսկ առաջին պատարագը` մեկ օր անց՝ հոկտեմբերի 23-ին:

Մհերի դուռը Վանում

Մեր ուխտագնացությունը շարունակեցինք հինավուրց Մուշ-Վան-Կարս-Անի ուղղությամբ: Առավոտյան մեր ավտոբուսը ուղևորվեց դեպի Մշո Սուրբ Կարապետ: Երբ անցնում էինք Մշո դաշտով, ավտոբուսում տարածվեց «Քելէ լաօ, քելէ էրթանք մըր էրգիր» երգի տխուր, սրտամաշ մեղեդին: Մշեցի Արմինեի ու Արտաշեսի ձայների մեջ այնքան թախիծ ու կարոտ կար… Հետաքրքի~ր մարդ արարած… Գենետիկ հիշողությամբ փոխանցված կարոտ ու սեր առ էրգիր…

Սուլուխի կամուրջը Արածանիի վրա

Թեկուզ սպանեք, կոտորեք, բնաջնջեք երկրի երեսից, բայց հայրենիքի գիտակցությունը չեք կարող հանել մեր մտքից ու սրտից: Երբ գլխատվողը խաղաղ աչքերով նայում է դահճին, վերջինս ավելի է մոլեգնում, բայց, միևնույն է, սպանելուց հետո անգամ նա չի կարող մոռանալ այդ խաղաղ հայացքն ու հանդարտ շնչառությունը:

Թուրքը կհաղթի այնժամ միայն, երբ մենք մեր մտքից ու սրտից հանենք այն գիտակցությունը, որ մի օր (մոտ կամ հեռու ապագայում) մենք Արարատին նայելու ենք մյուս կողմից, Մշո Սուրբ Կարապետում, Վանի Սուրբ Խաչում, Կարսի Սուրբ Առաքելոց վանքում, Անիի Մայր տաճարում աղոթելու ենք բարձրաձայն, հյուսելու ենք մեր ավերված բույնը:

Արևմտյան Հայաստանում թողել ենք մեր հողն ու ջուրը, մեր տունը, մեր մշակույթը, մեր հոգին… Իսկ առանց հոգի մարդը երկար չի կարող ապրել:

1. Անդրանիկ, Տէրսիմ ճանապարհորդություն և տեղագրություն, Թիֆլիս 1900, էջ 140:

2. Երևանեան Գ., Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց, Պէյրութ, 1956, էջ 76:

3. Գ. Երևանյանը, իր աշխատության մեջ գրում է, որ հնում Դերսիմը եղել է հայաբնակ, իսկ XVII-XVIII դարերից այստեղ բնակություն են հաստատել զազաները, քրդերն ու թուրքերը (Երևանեան Գ., նշվ. աշխ., էջ 76):

4. Համաձայն քրդագիտության մեջ եղած տեսակետների` ա) քրդերը և զազաները նույնացվում են բ)զազաները համարվում են ազգային ինքնուրույն միավոր: Խորհրդային և արևմտյան մի շարք գիտնականներ (Վ. Նիկիտին, Մ. Հասրաթյան, Մ. Լազարև և այլոք) զազաներին ազգային ինքնուրույն միավոր չեն համարում, սակայն զազաների կրոնը, լեզուն և կենցաղը հակառակն են ապացուցում: Պրոֆեսոր Գ. Ասատրյանը գրում է. «Զազաները քրդերից տարբերվում են կրոնով (ի տարբերություն քրդերի, որոնք շաֆիի ուղղության սունի մահմեդական են, զազաները դավանում են ծայրահեղ շիականության մի ուղղություն, որը զգալի չափով կրել է տեղական և քրիստոնեական հավատների դրոշմը) և լեզվով` չնայած որ և’ քրդերենը, և’ զազաերենը պատկանում են հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի իրանական ճյուղի հյուսիսարևմտյան ենթաճյուղին Զազաները, տևականորեն ապրելով քրդերի հարևանությամբ, բնականաբար, ենթարկվել են որոշակի ազդեցության: Այս հանգամանքն էլ, անշուշտ, նպաստել է այն տեսակետին, ըստ որի` նրանք քրդեր են» (Ասատրյան Գ., Զազաների ավանդական աշխարհայացքը, Իրան-նամէ, 16-17 (1995-1996), էջ 38):

5. Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Հ. 21, Եր., 1988, տե’ս Դերսիմ, էջ 93:

6. Գ. Երևանեան, նշվ. աշխ., էջ 79-80:

7. http://www.gazeteciler.com/dersimiz-dersim-0-8700p.html  /08.11.2011/

8. http://akunq.net/am/?p=1837 /08.11.2011/