Չունգուշի եկեղեցին չի՞ կարող փրկվել

2010 թ. նոյեմբերի 4-ին գնացի Չունգուշ (Դիարբեքիր): Շրջեցի շուկայում, գետափում, պատմական կամուրջի շրջակայքում և այն բարձունքում, որտեղ գտնվում է եկեղեցին: Մի լավ նկարեցի: Զբոսանքի ժամանակ տեսածս եկեղեցու ավերակը սիրտս ճնշեց: Տխրեցի: Սրբավայրը, պատմական կառույցը նման վիճակում չպետք է լինի: Սազական չէ: Ընդհանրապես հաճելի չէ, որ եկեղեցու ներսում ավանակ է կապված: Մեր մշակույթի մեջ մզկիթը, եկեղեցին և սինագոգը սրբավայրեր են, աստծո տունն են: Այսպես չպետք է լինի: Մեղք է: Այս խայտառակությունից պահ առաջ պետք է ազատվենք: Դիարբեքիրի նահանգային հատուկ վարչությունը, Չունգուշի կայմակամությունը, Չունգուշի քաղաքապետարանը և Չունգուշի մտավորականներն ու արհեստակցական միություններն անպայման պետք է այս պատմական կառույցը վերանորոգեն` դարձնելով կա’մ մշակութային կենտրոն, կա’մ էլ այլ նպատակի ծառայեցնեն: Պետք է հենց հիմա գործի անցնել, վաղը կարող է ուշ լինել: Չնայած բոլոր աննպաստ պայմաններին` եկեղեցին այս պահին կանգուն է: Նույնիսկ թեև անխնամ և ավերված է, սակայն եկեղեցու առաստաղը, հիմնասյուներն ու պատերը ամբողջական են: Կարծես ասում են` «ես այստեղ եմ»: Եկեղեցին վերանորոգելով` նախ կկանխեն հետագա փլուզումից: Բացի այդ` կազատվենք մեր ամոթի ծանր բեռից, կկատարենք պատմական և մարդկային մեր պարտականությունները:

Չունգուշ այցելության ժամանակ շուկայի որոշ արհեստավորներից եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություներ ձեռք բերել ցանկացա, սակայն` ապարդյուն, ցավոք, չկարողացա իմանալ նույնիսկ եկեղեցու անունը:

Պոլիս վերդառնալուց հետո գրադարանիս գրքերն իրար խառնեցի և գտա այն, ինչ փնտրում էի:  Չունգուշի եկեղեցու վերաբերյալ հիմնարար տեղեկություններ գտա Արսեն Յարմանի հրատարակած «Բալու-Խարբերդ 1878 թ.» (Չարսանճագ, Չմշկածագ, Երզնկա, Խիզան և շրջակա շրջանները 1877-1878 թթ.) գրքում (2-րդ հատոր, զեկույցներ):

1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո 1879 թ. Պոլսո հայոց պատրիարքարանը հայերով հոծ բնակեցված բնակավայրեր 3 հոգևորական է ուղարկել` տեսնելու, թե որքանով են իրականացվել Թանզիմաթով խոստացված բարեփոխումները, ինչպես նաև` տեղում հաստատել առկա իրավիճակը: Գրքի նյութ է հանդիսանում այս հոգևորականների` շրջած վայրերի վերաբերյալ գրի առած զեկուցները:

Ստորև ձեր եմ ներկայացնում «Բալու-Խարբերդ 1878 թ.» գրքում տեղ գտած Չունգուշի վերաբերյալ հատվածը:

Չընքուշ/Չունգուշ

Հասանք Չընքուշ, որը գտնվում է Ջերմուկից 6 ժամ հեռավորության վրա, կառուցված է լեռների մեջ` ժայռոտ գագաթի վրա, շրջակայքը նույնպես ժայռապատ է: Չընքուշը Մեդենի կազմում է: Լեռնագագաթի շրջակայքը և փեշերը լի են գեղեցիկ տներով և ծառերով: Առջևում դաշտավայր կա. ջուրը գյուղաքաղաքը բաժանում է դաշտավայրից: Ճանապարհը քարքարոտ և սարսափելի է, հատկապես Սաքալ Թութան կոչված վայրը: Ի հակադրություն սրա` շատ հաճելի վայրեր կան: Մեր ճանապարհը երկու ժամից ավելի անցնում է համեղ խաղողի այգիների միջով: Վանքը, որ կառուցված է դաշտավայրի սկզբնամասում, գտնվում է գյուղաքաղաքից կես ժամ հեռավորության վրա: Գնացինք ուղիղ դեպի վանք: Վանքը, որը կոչվում է Սրահայաց Սուրբ Աստվածածին, այգիների և ծառերի մեջ կառուցված կոմպակտ և հաճելի կառույց է: Առջևում գտնվող դաշտերը պատկանում են վանքին: Վանքի դռան առջևում գտնվում է չընքուշցիների գերեզմանոցը: Վանահայր մալաթիացի Մինասի առողջական վիճակն այդքան էլ լավ չէ. տառապում է բարձր ջերմության մեջ:

Ասում են` խեղճ մարդը երկու տարի է`երկու օրը մեկ ուշագնաց է լինում: Ցերեկը վանքի դռները փակ էին: Մեզ դիմավորեցին հովիվների` խոժոռ դեմքերով շները: Նրանց աղմուկից բարձրացան կտուր և մեզ տեսնելուն պես դռները բացեցին: Վանքի շինությունների նման` ղեկավարությունն էլ է լավը: Վանքի եկամուտը գոյանում է երկու ջրաղացից, դաշտերից և այգիներից ստացված բերքից: Չընքուշ ու Աթիշ գյուղը այս առաջնորդարանի կազմում են:

Վանքի նախկին վանահայրը` Բաղդասարը, հոգևոր ծառայություն է իրականացրել 40 տարի: Վանական համալիրի եկեղեցին և մյուս շինությունները նրա օրոք են կառուցվել: Չընքուշի և Աթիշի քարակերտ և ներկայանալի եկեղեցիները նրան են պարտական: Բարության և գեղեցիկ գործերի շնորհիվ եղել է շեյխերի, թուրքերի, քրդերի և հայերի սիրելին:

Նրան Մեծ պապիկ են կոչել: Հայերը յուրաքանչյուր պատարագի ժամանակ «եկեղեցի կառուցողների» հոգու համար կատարվող աղոթքում հիշատակում էին նաև նրա անունը: Նրա գերեզմանը սրբավայր է դարձել: Քանի որ վանքի դաշտերի ու ջրաղացների թափուն եղել է Հայր Բաղդասարի անունով, մահից հետո բռնագրավել են: Դատական գործ է հարուցվել, երկար ժամանակ ջանք են թափել, գումար ծախսել: Պատրիարքարանն էլ է մեծ ջանք թափել:

Վանքի վանահայրը միևնույն ժամանակ կատարում էր հոգևոր առաջնորդի պարտականությունը, սակայն ո’չ ժողովուրդն էր նրանից գոհ, և ո’չ էլ նա` ժողովրդից: Բարի նպատակ ուներ, սակայն թույլ էր: Իրականում փութաջան և բարեսիրտ է: Ջանում է վանքում դպրոց բացել, նրա օրոք ևս բավականին շինություններ են կառուցվել:  Այստեղ ևս մեծ հոգատարությամբ թաքցրած բավականին ձեռագրեր կան:

Եկեղեցու դռան վերին հատվածում տեղ է գտնում հետևյալ արձանագրությունը. «Եկեղեցին և շրջակայքի ողջ շինությունները վերանորոգվել է  հայոց թվականությամբ 1290 թ.` ՄԹ 1841 թ.,  սուլթան Աբդուլմեջիդի թույլտվությամբ, հոգևոր առաջնորդ դիարբեքիրցի Բաղդասարի ջանքերով, Չընքուշի և Աթիշի ժողովրդի` կին-տղամարդ, տարեց-երեխա, խճաքար, ավազ և տախտակ տեղափոխելու աշխատանքների արդյունքում»:

Չընքուշի ժողովուրդընընդհանրապես հողագործությամբ չի զբաղվում: Զբաղվում է միայն տեղական արհեստներով և այգեգործությամբ: Գրեթե ամեն գարուն տարբեր գյուղերում և քաղաքներում զբաղվում են կաշու, կոշիկի և նման իրերի առևտրով, իսկ ձմռանը նստում են տանը: Այստեղ տարատեսակ մեղքեր են գործում, որոնց մասին պատմելու համար մարդու լեզուն չի պտտվում:

Աթիշի հայերի մեծ մասը գնում է Պոլիս` պանդխտության, հացթուխ է աշխատում:

Չընքուշում է գտնվում հայերին պատկանող Սուրբ Կարապետ եկեղեցին: Գյուղն ունի 125 աշակերտից բաղկացած դպրոց և 500 տուն:

Իսկ Աթիշում կա Սուրբ Կարապետ անունով եկեղեցի, որը Պոլսի Հասքյոյում մեկ կրպակ ունի, իսկ գյուղում` մեկ ջրաղաց:

Վանքը գրանցված է Հարություն Բղդոյենցի անունով: Ունի 100 աշակերտից բաղկացած դպրոց և 300 տուն: Ավերված մի եկեղեցի ևս կա:

Բնակչությունը խառն է. թուրքերի, քրդերի և հայերի մեջ կան նաև կաթոլիկներ ու բողոքականներ: Գիտեն այն, ինչ գրում է «Ավետաբեր» թերթը: Տարեց տղամարդկանց ականջներին ականջող կա: Իսկ կանայք մինչև մահ դեմքերը ծածկում են գլխաշորով:

Սևարակը, Չընքուշը, Ջերմուկի և Ագիլի հետ միասին, պետք է համարել առաջնորդարան, իսկ կենտրոնը պետք է լինի Արղըն Մադեն, որն էլ հանդիսանում է մութասարրըֆի նստավայր: Այսպիսով` կարող է ունենալ նաև երկրոդ հոգևոր առաջնորդ, ինչը թույլ կտա աշխատանքն ավելի կանոնավոր կատարել: Սրա վերաբերյալ առաջարկով հանդես եկանք, պատրիարքարանին կրկին հիշեցնում ենք:

Վերոհիշյալ շրջանի լեռնային հատվածը կազմում են Արղըն Մադենը, Ջերմուկը, Ագիլը, Գյոլջուկը և Չընքուշը: Իսկ Մեհրաբ, Հազար բաբա, Սիյահ Դավութ, Աբդըլմեսեհ (այստեղ սրբի անունով սրբավայր կա)  անուններով լեռները Խարբերդի լեռների շարունակությունը հանդիսանող Գոմայի լեռներն են: Արղընին մոտ գտնվող լեռներն են` Կարմի քար, Սաքըզլը լեռ, Էլի: Հովիտներն են` Արղըն Մադենի մոտ գտնվող Փերմասի հովիտը, Աղընի առջևում գտնվող Գևրեի, Ղըլիշի  և Էլյանի հովիտները (կազմում է Մեծ Դիարբեքիրի հովտի մի հատվածը): Ագիլի հողերը և գյուղերը պատկանում են տեղացի բեյերին: Շատ քիչ հողեր կան, որոնք գրանցված են ժողովրդի անունով: Իսկ մնացած վայրերի սեփականության իրավունքը պատկանում է բեյերին:

Բացի փոքր գետակներից` Արղըն Մադեն և Ագիլ գետերը խառնվում են Դիարբեքիրում գտնվող Շադին:

Մադենով և Արղընով է անցնում Խարբերդի մեծ ճանապարհը: Մադենի և Ջերմուկի օդն ընդհանրապես անառողջ է (Աղբյուր` Վ. Պարտիզակցի, Բ. Նաթանյան, Գ. Սրվանձտյանց, «Բալու-Խարբերդ 1878 թ.», 2-րդ հատոր, զեկույցներ, «Դերլեմ» հրատարակչություն, Ստամբուլ, 2010, էջ 519-523, տպագրության է պատրաստել Արսեն Յարմանը):

Երկու աղա Չունգուշում

Մուսա Անտեր

Չունգուշը զարմանալի մի վայր է: Հրաբխային, լեռնային է: Լի է հին կոթողներով: Նաև ունի բազմաթիվ դառը հիշողություններ:

1954 թ. նախընտրական քարոզարշավի համար Յուսուֆ Ազիզօղլուն, Մուստաֆա Էքինջին, ես` որպես լրագրող և այլ կուսակցականներ գնացինք Չունգուշ: Գնացինք Հալիյլե Գյուլլու աղայենց (այժմ կրում են Գյուլդողան ազգանունը) մոտ: Մեզ հյուրընկալեց անձամբ Գյուլլու աղայի որդի Մուստաֆա բեյը: Հայտնի է, որ նախկին ընտրությունների ժամանակ հրապարակներում ժողովրդին խաբելու կարիք չի եղել: Ըստ վայրի` այս աշխատանքները կարգավորել է կա’մ շեյխը, կա’մ աղան, կա’մ էլ վերակացուն: Բավական էր, որ մենք Չունգուշում տեսանք Մուստաֆա բեյին: Նա փորձառու մարդ էր: Իմ խնդրանքով մեզ ցույց տվեց Չունգուշի գեղատեսիլ վայրերը: Մեծ և առինքնող հայկական եկեղեցուց ավերակներ են մնացել: Կային նաև հայերի ժամանակներից մնացած մեծ, բնականաբար, ավերակների վերածված` կենդանիների վերքերը դարմանելու սրահներ: Ինչպես ասաց Մուստաֆա բեյը, Չունգուշում պատրաստված կաշին վաճառվում էր մինչև Հնդկաստան, Ամերիկա:

Չունգուշը բավականին բարգավաճ գյուղաքաղաք է եղել, սակայն հայերը իշխել են և’ մեծամասնության վրա, և’ շրջակայքի:

Ասում են` շրջակայքում 2-3 հայկական գյուղ է եղել, որոնց բնակչությունը կազմել է 3-4 հազար մարդ: Չունգուշում ապրել է 6 հազար մարդ:

Ողջ արվեստն ու առևտուը կենտրոնացված է եղել հայերի ձեռքում:

Մուստաֆա բեյը մեզ ցույց տվեց լեռան լանջերը: Ժամանակին հայերի խաղողի, նուշի, թզի և տանձի այգիներ են եղել, սակայն հիմա ամողջն ավերված է, էրոզիան էլ հողը սրփել-տարել է. ո’չ այգի է մնացել, ո’չ էլ նուշ: Անխնամ լինելու պատճառով այգին լեռ է դարձել: Նույնիսկ լեռ էլ չէ, ժայռ:  

Այնուհետև պարոն Մուստաֆան մեզ տարավ հրաբխի խառնարան, որը Չունգուշից երկու ժամվա հեռավորության վրա է գտնվում: Խառնարանի անունը Դու դենգ էր: Ասում են` անունը պայմանավորված է նրանով, որ երբ ներսում գոռում ես, ձայնդ արձագանքում է: Փորձեցի. իրոք այդպես էր: Քրդերեն Դու դենգ նշանակում է «երկու ձայն»: Այնքան խորն է, որ քար նետեցի մեջը, սակայն ձայնը չլսվեց: Ասում են` ձմռանը միջով գետ է հոսում, որը թափվում է 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող Եփրատ գետը:

Պարոն Մուստաֆան երբ տեսավ, որ իր պատմածներին հավանեցի, չնայած տարիքին` խանդավառվեց: Մինչև Դիարբեքիր մեզ ուղեկցեց: Նստեցինք նույն մեքենայում` կողք կողքի, սկսեց ինձ մի պատմություն պատմել:

Կարմրամազ որդին` Մեմեթ էֆենդին, ով այդ ժամանակ երիտասարդ էր, այս պատմության վկան է եղել: Փառք Աստծո, Մեհմեդ Գյուլդողան բեյը ողջ է և կարդում է: 

Պատմում է Մուստաֆա Գյուլդողանը. «Պարո’ն, այն ժամանակ Չունգուշում երկու աղա կար: Մուսուլմանների աղան հայրս` Գյուլլու աղան էր: (Այստեղ նրա խոսքը կտրեցի` «մուսուլմանների և թուրքերի մոտ աղա չկա, թե՞ հայրդ քուրդ էր»: Ծիծաղեց և ասաց. «Մի’ խառնվիր, Անտեր»): Հայերի ավագը պարոն Գրիգորն էր: Հայրս հայերի առավելությունից շատ էր անհանգստանում: Այդ ժամանակ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Չունգուշը կազա էր, Բաքըրմադենը` մութասարրըֆություն, Դիարբեքիրը` նահանգ: Դիարբեքիրի նահանգապետը հայտնի իթթիհադական դոկտոր Ռեշիդն էր: Հայերի տեղահանության համար հրաման էին արձակել. ամենուր հայերն այստեղ-այնտեղ էին աքսորվում: Անհրաժեշտությունը գտնում է արժանիներին: Քանի որ հայերը Չունգուշի շրջանում ուժեղ էին, ոչ ոք նրանց ձեռք չէր կարողանում տալ: Վերջապես հայրս, մութասարրըֆն ու դոկտոր Ռեշիդ բեյը այսպիսի պլան մշակեցին: Կազմակերպեցին, այսօրվա եզրաբանությամբ, Հատուկ վարչություն կազմելու համար ընտրություններ: Գիտակցաբար բոլորին հայ ընտրեցինք: Դրանից հետո պարոն Գրիգորը, ևս 5 հայ մեծատուն, բնականաբար 20 ընտրյալ հայ երիտասարդներից կազմված թիկնազորով գնացին Մադեն` ստանալու իրենց քաղվածքները: Պաշտոնական գործընթացն ավարտվեց: Մութասարրըֆը, նրանց շնորհավորելով, խնդրեց. «Պարո’ն Գրիգոր, դոկտոր Ռեշիդը Ձեզ շատ է ցանկանում տեսնել:  Այս կապակցությամբ կայցելեք և շնորհակալություն կհայտնեք»:

Պարոն Գրիգորին առաջարկությունն անմեղ թվաց: Իր ողջ շքախմբով շարժվեց Դիարբեքիր: Բնականաբար այն ժամանակ մեքենա չկար, ձիով էին գնում: Նրանց հետ, իբր անվտանգությունն ապահովող ոստիկաններ, այսինքն` ժանդարմեր կային: Սրանք, երբ հասնում են Դիարբեքիրի Սեյրանթեփե կոչված վայրը, նրանց երեսը շրջում են դեպի Սիվերեքի կողմը: Նախապես ձեռնարկած միջոցառումներով երբ հասնում են այսօրվա Փիրինչլիկ կոչված վայրը, բոլորին մի ակնթարթում գնդակահարում են: Չունգուշը մնաց առանց ղեկավարի: Դրանից հետո ամեն գիշեր առանց պայթուցիչի ռումբ, փամփուշտ, չպայթող զինամթերք էին թողնում հայ մեծատունների տան մոտ` իբր թե այս զենքերը նրանց մոտից են գտել խուզարկության ժամանակ: Ընտրյալ հայերը բանտարկվում էին մեր տեսած այն եկեղեցում: Եվ երբ գիշեր էր լինում, նրանց ողջ-ողջ նետում էին Դու դենգի մեջ:

5-10 օրվա ընթացքում Չունգուշի հայերին զգալիորեն ջարդեցին: Դրանից հետո ողջ հայերին քաղաքից հանեցինք և բոլորին նետեցինք Դու դենգի մեջ: Գրիգորին մի գեղեցիկ աղջիկ ուներ. հայրս նրան չսպանեց, ինձ համար պահեց: Մի օր Դո դենգի առջևով անցնում էինք, ակնթարթորեն ձիուց իջավ և վազեց Դու դենգի ուղղությամբ: Հազիվ բռնեցի: Ասացի` «Ի՞նչ ես անում, աղջի’կ»: «Ի՞նչ եմ անում, գնալու եմ մորս ու հորս մոտ»: Երկար չապրեց, մեկ տարվա ընթացքում թոքախտից մահացավ: Երբ մենք նրանց նետում էինք Դու դենգ, խառնարանի եզրին մի հեռու վայր կար, ասում են` 3-5 հայ մարզիկների հաջողվել է այնտեղ մտնել: Ըստ էության հայրս այդ ժամանակ պահակություն է անելիս եղել: Գիշերը պահակները ձայներ են լսել: Պարզվում է` երիտասարդները ցանկացել են դուրս գալ, փախչել: Բնականաբար, պահակները նրանց էլ են սպանել… Նայիր, Անտե’ր, հետաքրքիր մի դեպք էլ կա: Եթե կցանկանաս, դա էլ պատմեմ»:

-Հայ-հա~յ,- ասացի:

«Պարո’ն, հայտնի է, որ անհավատները հարուստ մարդիկ էին: Հայրս ասաց` թող նրանց վերնախավը մահանա: Սպանելու համար նրանց բաժանում էր իր մարդկանց միջև: Մի օր մեր մարդիկ զենքով կռվել էին` ասելով` «քոնը շատ է, իմը` քիչ»: Հայրս դժվարությամբ փորձանքը կանխեց: Այսպիսի ասացվածք կա. «Ոչխարն իր մարմնի դարդն է քաշում, մսագործը` մսի»: Այսինքն` ոչ ոք մարդկանց մահվան մասին չէր մտածում, կռվում էին նրանց հագուստի համար»:

Ասացի, չէ՞, որ հուշերիս մեջ ուրախացնող ոչինչ չեք գտնի: Ահա այս պատմվածքն այստեղ թող ավարտվի, որովհետև այս դեպքը քննադատեցի, որքան կարող էի:

http://team-aow.discuforum.info/t8141-Cungus-teki-Kilise-Kurtar-lamaz-M.htm