Հիշողությունը վերադառնում է

Ճշմարտության հետքերով գնացող խղճի հետ միասին «հիշողությունը» վերադառնում է այս հողեր:

«Ստորև լուսաբանվում է Դիարբեքիրի կենտրոնում կատարված և ավարտված հաշվառումը: Համաձայն Հաշվառման վարչության լուսաբանած աղյուսակի` Դիարբեքիրի կենտրոնում եղել է`

… 5 թեքքե (դերվիշների կացարան), 6 մեդրեսե (հոգևոր դպրոց), 1 միջնակարգ դպրոց, 11 իսլամական դպրոց, 3 հայկական, 1 բողոքական, 1 հունական, 1 հունական-կաթոլիկ, 1 քելդանիական, 1ասորական և 1 հրեական դպրոց…

…2 պատրիարքարան, 5 հանաֆիական ուղղության մզկիթ, 30 փոքր մզկիթ, 11 սուրբ դամբարան, 13 եկեղեցի, 1 սինագոգ,

…8 մուսուլմանական գերազմանոց, 4 քրիստոնեկան և 1 հրեական գերեզմանոց»:

Եթե գաք Դիարբեքիր և այցելեք քելդանիական եկեղեցի, սեղաններից մեկի վրա կտեսնեք «1869 թ. Դիարբեքիրն ինչպիսի՞ վայր էր» վերնագրով մի տեքստ, որը նկարագրում է 1869 թ. մարտի 12-ի Դիարբեքիրը: Սա մի Դիարբեքիր է, որտեղ մուսուլմանների, հայերի, ասորիների, քելդանիների, հույների, բողոքականների, կաթոլիկների, հերաների կրոնական սրբատեղիներ,  սոցիալական  և կրթական հաստատություններ կան: Դիարբեքիրը բազմագույն, բազմամշակույթ, բազմաձայն և բազմակրոն է:

Անցել է կես դար, սակայն, ցավոք, Դիարբեքիրի բազմազանությունից, որն իր մեջ ապաստանել է այդ տարատեսակ ինքնությունները, հետք անգամ չի մանցել: Մենք կորցրեցինք մեզ հարստացնող գրեթե ողջ արժեքները, վերադարձանք ամուլ հողին: Եվ սա մեզ բոլոր իմաստներով աղքատացրեց, մեր մշակութային երակները ցամաքեցին, մեր հասարակական կյանքի փայլը խամրեց, տնտեսությունն էլ անկում ապրեց:

Լավ, ինչու՞  սրանք տեղի ունեցան: Ինչպե՞ս եղավ: Բնականաբար հանրապետությունը, որը սկիզբ է առել 1919 թ. մայիսի 19-ից, սրա համապատասխան պատասխաններն ուներ: Սրանք ներկայացված պատասխաններ էին, որով, իրենից բացի, մնացածներին կնքում էին «դավաճան», «վաճառված», «համագործակցող», «հետադիմական», «անջատողական», իրենց յուրքանչյուր գործողություն ներկացայնում էին «լավ», յուրքանչյուր գաղափար`  «ճշմարիտ»: Մեզանից պահանջվում էր բավարարվել մեր պատկառելիներից ստացած տեղեկություններով, ընդունելի քաղաքացի լինելու համար անհրաժեշտ էր պաշտոնական տեսակետներին հավատարմության երդում տալ և շարժվել դրան համապատասխան:

Այս քաղաքականությունը շատ ազդեցիկ էր: Հանրապետության կրթական հաստոցով անցած միլիոնավոր մարդիկ այն, ինչ ասեց պետությունը, ընդունեցին որպես «բացարձակ ճշմարտություն», դրանց ծնունդն անքննելի համարեցին: Նույնիսկ չմտածեցին, որ դեպքերը կարող էին տեղի ունենալ բոլորովին այլ կերպ, ճշմարտությունը կարող էր այլ կերպ լինել: Չհարցրեցին, թե դեռ երեկ, որը կարելի է համարել հասարակության պատմության ոչ վաղ անցյալ,  այստեղ բնակվողներն ինչու՞ այստեղ չեն, ինչպե՞ս բնաջնջվեցին: Հիշողությունից հանել էին:

Սակայն սա չէր կարող հավիտյան շարունակվել: Բացի այդ` այդպես չեղավ: Պահարաններում փակված մարմինները ձայն չեն հանում, գորգի տակ թաքցված մեղքերը ջրի երես են դուրս գալիս: Ճշմարտության հետքերով գնացող խղճի հետ միասին «հիշողությունը» վերադառնում է այս հողեր:

Նոյեմբերի 11-13-ին, ըստ էության, Դիարբեքիրը վկայեց, որ հիշողությունը վերականգնվում է:  «Հրանտ Դինք» հիմնադրամ, առաջին անգամ դուրս գալով Պոլսի շրջանակներից, Դիարբեքիրի քաղաքական և սոցիալական հետազոտությունների ինստիտուտի, Դիարբեքիրի Բույուքշեհիրի թաղապետարանի  և Դիարբեքիրի Առևտրարդյունաբերական պալատի հետ համատեղ կարևոր աշխատանքի սկիզբ դրեց:  «Դիարբեքիրի եւ շրջակայքի հասարակական ու տնտեսական պատմությունը 1838-1938 թթ» խորագրով խորհրդաժողովում անդրադարձան այնպիսի կարևոր հարցերի, ինչպիսիք են շրջանի ժողովրդագրական փոփոխություններն ու դրանց արժեքը, կրթական քաղաքականությունը, տարբեր ինքնությունների միջև առընչությունները, Համիդյան գնդերը, քրդական աշիրեթները, քրդական ապստամբությունների տակ թաքնված պատճառները, ժամանակի ընթացքում փոխված հայ-քրդական և հայ-իթթիհադական հարաբերությունները:

«Հիշողությունը վերադառնում է այս հողեր» արտահայտությունը պատկանում է Ջենգիզ Աքթարին, ով, բացման արարողության ժամանակ շարունակելով միտքը, ասաց. «Հիշողությունը խորն անցյալից ազգաստեղծման ժամանակաշրջանում  վերադառնում է: Որտեղից էլ որ նայեք, մեկ դարից ավել ժամանակ է այն»: Հիշողությունը վերդառնում է երկու ճանապարհով: Երբեմն դրսևորվում է «վատ հիշողության» ձևով. «Անպատճառ հետ են վերադառնում ամեն տեսակի վատ հիշողությունները, հիշողություններ, որոնց ջանում են մոռանալ և հատկապես մոռացնել, այն ամենը, ինչ ազգաստեղծման գործընթացում հարմար է համարվել պետության կողմից, դեպքեր, որոնք տեղին են համարվել մեկը մյուսին, տառապանքները, հավաքական բռնությունը»:

Սակայն միայն վատ հիշողությունը չէ, որ հետ է գալիս, ամեն անգամ ավելացող աշխատությունների և տեղեկության շնորհիվ վերադառնում է նաև այս հողերի բազմազանությունն ու հարստությունը: «Համաձայն ազգայնացման` հայերի, ասորիների, բնաջնջված և վտարված հույների, որոնց գոյությունը գրեթե լրիվ ջնջվել է, քրդերի ու ալևիների, որոնց գոյությունը անտեսվում է, մուսուլմանների, որոնց գոյությունը հասարակական ասպարեզում դարձրել է անօրինական, այս հողերում բնակվող գրեթե բոլորի վերաբերյալ հիշողությունն ու ինֆորմացիան վերադառնում է: Ծանոթանում ենք Շեյխ Սայիդի, Սայիդի Նուրսիի և Գրիգոր Զոհրապի հետ»: 

Հստակ է, որ հանրապետության «ազգ» սահմանումը այս երկրում տեղի ունեցածները չի կարողանում միասին արտահայտել: Նրանց մասին, ովքեր բնաջնջվել են ազգի անունից, նրանց մասին, ովքեր ջանացել են չոչնանալ և նրանց մասին, ում գոյությունն անտեսվել է, գնալով ավելի շատ են խոսում, և  դա էլ ապահովում է, որ հիողությունը տարբեր ճանապարհներով վերադառնա: «Հայերից ներողություն ենք խնդրում» արշավը հասարակական հիշողության օրակարգը տակնուվրա է անում: Ոչ մուսուլման քաղաքացիները կիսվում են իրենց անձնական հիշողություններով,  գնում են իրենց տոհմածառի ակունքներով և մեզ` բոլորիս, ցույց են տալիս անհատական հիշողության կարևորությունը: Դիարբեքիրում վերանորոգվում է Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին, Վանի Աղթամար կղզում` Սուրբ Խաչ եկեղեցին, վերակենդանանում է կրոնական և մշակությաին հիշողությունը:

Այո’, ընդունենք, որ դեռ ճանապարհի սկզբին ենք, սա հեշտ չի լինելու, մեզ շատ ցավալի օրեր էլ են սպասվում: Ճիշտ է, սակայն նաև հնարավոր չէ գործընթացը կանգնեցնել: Կարծում եմ` ցայսօր կատարված սահմանափակ աշխատանքները մեզ սա են ցույց տալիս: Հասարակական համաձայնություն և խաղաղություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է առերեսվել անցյալի հետ, իսկ առերեսվելու համար նախ պետք է հիշել:

Կարևոր է հիշել, որպեսզի քաղաքական մշակույթում իշխի թափանցելիություն և վստահություն, այն, ինչ տեղի է ունեցել անցյալում, պետք է մեջտեղ բերել իր ողջ մերկությամբ: Հիշողության հետ է կապված նաև անհատների և խմբերի` անցյալում կատարածների տրավմատիկ ազդեցությունից փրկվելը, անցյալի ժառանգությունը ջնջելով ազատվելը: Բնականաբար, որպեսզի պատմության ընթացքում տեղի ունեցած վայրագություններն այլևս չկրկնվեն, անհրաժեշտ է հիշել, առերեսվել և փոխհատուցել:

 Տեսանք, որ հիշողությունը չակերտների մեջ առնելով, հիշողությունները սառնարանում թաքցնելով և անհատների/խմբերի հիշողությունից հանելով` որևէ հարց չկարգավորվեց, ընդհակառակը` կրկնապատկեց մարդկանց տառապանքները: Ադորնոն ասում է. «Նրանք, ովքեր ճնշում են անցյալը և խոչընդոտում են հիշել, ասել է թե` երկրորդ անգամ են զոհաբերում»:  Անցյալը վերադառնում է, և այլևս չկա մեկը, ով կհանդուրժի զոհ լինել:

Հ.Գ.

Սիմպոզիումի նկարները կարելի է տեսնել այստեղ` www.hrantdink.org:    

Վահաբ Ջոշքուն/ vahapcoskun@gmail.com/

«Դիջլե» համալսարանի Իրավաբանական ֆակուլտետ

http://taraf.com.tr/haber)hafiza–geri–geliyor.htm