38 (38)
ՆՇԱՆ ՍՈՒՔԻԱՍԻ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ
ԾՆՎ. 1908 Թ.
ՎԱՆ
ԱԼՋԱՎԱԶ (ԱՐԾԿԵ) ԳԱՎԱՌ
ԶԻՐԱՔԼՈՒ Գ.
Գարնան ամիս էր։ Արտերը մշակելու ժամանակ մեզ՝ երեխաներիս, տանում էին արտի մի հարմար տեղ, քնացնում էին, իրենք դաշտային աշխատանք էին կատարում։ Այն եմ հիշում, որ էդ դաշտում շատ սունկեր կային, և մի երեխան մի սունկ չէր կարողանում տանել, այնքան մեծ էին։ Արտը վարելու ժամանակ շատ բույսեր կային, որ ուտում էինք՝ բուժիչ էին։
Մեր գոմը լիքն էր տավարով։ Տան առջևից առու էր հոսում, մեջը բադեր էին լողում։
Դաշտում էինք, երբ էկան հայտնեցին, թե քրդերը մեր տավարը տարան։ Տանը լսում էի, որ հրանոթի ձայներից են խոսում։ Ես էլ ուզում էի լսել, հայրս ինձ ասաց. – Գնա պատի տակի գազին (գետնին) ականջ դիր, կլսես։
Ականջս դրի, լսեցի, սկսեցի լաց լինել։ Ռուսական զորքը եկավ, կազակներ էին։ Մենք անընդհատ խաչ էինք հանում, որ քրդերից տարբերվենք։
Ես տատիս՝ Թելոյի մեջքին էի, և որտեղից էր՝ ձեռքս փամփուշտ էր տվել։ Մի զինվոր խլեց իմ ձեռքից, առավ, տարավ։
Հայրս, եղբայրը՝ Նազոն, մեր ընտանիքը, Գարեենց ընտանիքը, Հրաչուհու ընտանիքը առանց տղամարդկանց, երևի երեսունից ավելի մարդ, պայմանավորվել էին երկու քյուրդ եղբայրների հետ, որ դրանք գիշերով մեզ անցկացնեն, տանեն բեկի տունը, պայմանով, որ մեր ամբողջ հարստությունը թողնենք դրանց։ Էն ժամանակ բեկի հրամանը կար՝ էն հայերը, որ կմտնեն նրա տունը, էլ վտանգ չի լինի. նա գաղտնի հայերին անցկացնում էր Հայաստան։
Մութ գիշերով, վարած արտերի միջով գնում էինք։ Գիշերվա մի ժամի քյուրդ երկու եղբայրներից մեկը հրացանով սպանեց հորեղբորս՝ Նազոյին։ Հորեղբայրս ընկավ։ Հայրս ինձ գցեց մորս, թե երեխային վերցրու ու հարձակվեց քրդի վրա, հրացանը նրա ձեռքից խլեց, դրան սպանեց, իսկ մյուս քյուրդ եղբայրը մթության մեջ փախավ։ Հայրս հրացանը շպրտեց։ Լուսաբացին հասանք բեկի գյուղը, կարծեմ՝ Հաղթափա անունով էր գյուղը։
Գյուղից մեզ նկատել էին, մեկին ուղարկել էին մեզ մոտ, եթե տղամարդ կա, պետք է սպաներ, իսկ կանանց ու երեխաներին՝ ընդունում էին։ Եկողը իմ հոր հին ծանոթներից դուրս եկավ։ Քիրվա էին ասում, անունը՝ Մստո։
Հայրս ասաց. – Մստո՜, բան չունեմ քեզ տալու, ոսկի, արծաթ չունեմ, միայն պահած լավ շալվար ունեմ՝ զինվորական։ Միայն սա է, տալիս եմ քեզ, – Մստոն վերցրեց։
Հայրս ասաց նրան, – Մստո՜, ա՛ռ էս շալվարը, միայն քո ձեռքով չսպանվեմ, – նա վերցրեց շալվարը, գնաց, մի ուրիշի ղրկեց։ Սա ատրճանակով խփեց հորս։ Մայրս հորս շալակեց, էդ երեսուն հոգին լացով, ողբալով հասանք բեկի տունը, մտանք գոմը։
Հայրս վիրավոր թիկունքով հենվել էր գոմի դռանը, քանի որ քառասուն քրդեր ուզում էին դուռը բացել, ներս խուժել, բայց չէին կարողանում։ Էդ աղմուկի վրա բեկի կինը դուրս է գալիս, ամոթանք է տալիս, որ էդքանով մի հայի վրա են հարձակվել և ասում է. – Իմ տան մեջ հայի արյուն չպիտի թափվի։
Հայրս իմանալով, որ բեկի կինն է, ետ է քաշվում, դուռը բաց է անում։ Քրդերը ներս են խուժում և երկրորդ անգամ խփեցին հորս։ Հայրս միանգամից չմահացավ։ Նա ինձ սիրում էր, համբուրում էր, ես էլ նրա գրպանից պոպոք էի հանում, ուտում։
Պարզվում է, որ հորեղբայրս գիշերով չի սպանվել։ Գնացել, մտել է աթարի ամրոցի մեջ, թաքնվել է։ Առավոտը քրդի աղջիկը գալիս է, որ վառելու բան տանի, տեսնում է հորեղբորս, սկսում է բղավել. – Էստեղ հայ կա, – քրդերը հարձակվում, սպանում են հորեղբորս։
Երկու եղբայրներին հողը ձեռքերով ճանկռտելով թաղեցին։ Պարզվեց, որ բեկը տանը չէ։ Բեկը չեկավ, գնացել էր իր խմբով հայերին սահմանը անցկացնելու։ Մեզ բոլորիս լցրել էին գոմը, պիտի վառեին։ Գալիս էին, հայ գեղեցիկ կանանց ջոկում, քաշքշելով տանում էին, դրա համար էլ նրանք իրենց երեսները ցեխ էին քսում, մրոտում էին, որ իրենց չփախցնեն։ Գոմի առաջից գետ էր գնում, մեր խմբի շատ կիներ իրենց երեխեքին գրկած ջուրն էին նետվում։ Շատերն էդպես մեռան։ Քրդերը տեսնում էին դրանց դիակները, երկար երկաթյա շշերով ծակում էին նրանց մարմինները, որ իմանան ողջ են, թե՝ մեռած, որ թալանեն։
Տատս մորս ասում է. – Աղջի՜, ա՛ռ երկու տղաներիդ, փախե՛ք, – և դա հաջողվեց մեզ։
Մի անձրևոտ օր էր, կայծակ էր ուժեղ, օգտվելով առիթից, փախանք։ Ճանապարհին հանդիպեցինք մի խումբ հայերի. շատ էին, միացանք դրանց, մտանք անտառ։ Մեզ վրա հարձակվեց քրդերի մի ցեղ՝ ճելոներ։ Դրանք չէին սպանում, մեզ թալանում էին, որը գեղեցիկ կին էր ընտրում, որը երեխա էր վերցնում։
Մեկը մորս վերցրեց իրեն որպես կին՝ փոքր եղբորս հետ, իսկ ինձ հրեց մի կողմ։ Ինձ որդեգրեց մի մոլլա։ Միառժամանակ հետո, մոլլան իրեն կին էր գտել՝ հետն էլ մի երեխա, նրան բերեց, ինձ դուրս արեց։ Ես դուրս եկա գյուղի միջով անցնող ճանապարհով։ Հանդիպեցի հայերի մի խմբի՝ յոթը հոգուց բաղկացած։ Կանայք էին, երեխաներով։ Միացա նրանց։ Երբ գյուղից բավական հեռացել էինք, սկսեցին կրակել մեզ վրա, բոլորին սպանեցին։ Դիակների մեջ ինձ չնկատեցին, երևի բանի տեղ չդրին, թալանելու բան չկար։ Էդպես դուրս եմ եկել, ընկել եմ դաշտ։ Տեսա նույն տարիքի ջահել տղամարդիկ էին սպանված, շարված։ Գլուխները կտրել էին ուղիղ մի գծի վրա դրել, մարմինները՝ մի. դու մի ասա, դրանք զորակոչի կոչված հայ երիտասարդներ են։ Դրանց վրա զազրելի բաներ էին արված։ Մեկի մի աչքը հանած, քիթը կտրած, ականջը կտրած, ազդրերին գրպաններ բացած՝ ձեռքերը մեջը խցկած, անդամը բերանը դրած… Ես էդ դիակների վրայով անցնում էի։ Դիակները ուռած էին, ոնց որ փչած լինեին։
Հետո ինչ է եկել իմ գլխին՝ չեմ հիշում։ Ցրտել էր, ոտքերս ցուրտը տարել էր։ Ոտքերիս տակը ջուր էր լցվել, կաշին հաստ էր, չէր պատռվում, և ես չէի կարողանում քայլել, գլորվում էի էս կողմ, էն կողմ։ Էդ ձևով հասա մի քրդական գյուղ, հաց խնդրեցի քրդերեն, քանի որ հայերենը մոռացել էի։ Տանը մի պառավ կին կար, հաց էր թխում։ Էդ կինը ինձ էդ վիճակով տեսավ, տարավ նստեցրեց թոնիրի կողքին ու ինչ-որ բան սկսեց փնտրել տան մեջ։
Այ էստեղ ես նոր վախեցա։ Պարզվեց, որ շատ բարի կին էր, հեքիմ էր։ Նա բերեց մի մախաթ, ինձ հավի նման գրկեց, ոտքս ծակեց, մեջի ջուրը դուրս եկավ, զոռով իմ ոտքերը կախեց թոնիրը։ Էդ կինը ինձ պահեց իր մոտ որպես գառնարած։ Նա ուներ երկու տղա, մեկը մեծ էր՝ հողագործ էր, մյուսը՝ ջահել էր, գնում էր հայերին թալանելու։ Ես տանում էի գառները արածացնելու։ Գառներին չէի կարողանում պահել, հաճախ կորչում էին, գնում էին գլորվում էին ձորը։ Մի օր էդ փոքր ախպերը ինձ պառկացրեց, ոնց որ հավն են մորթում, և դանակը հանեց, որ ինձ մորթի։
Մեծ եղբայրը ասաց. – Էդ ի՞նչ ես անում։
– Ի՞նչ պիտի անեմ։ Գնում եմ կյանքի գնով թալան եմ բերում, իսկ սա տանում, կորցնում է մեր գառները։
Մեծ ախպերը ինձ պաշտպան կանգնեց։ Երկու ախպեր սկսեցին կռվել։ Մայրը բարկացավ. – Մի հայ լակոտի համար ուզում եք իրա՞ր սպանել։
Հաջորդ առավոտ փոքր ախպերը գնաց նորից թալանի և էնտեղ իրան սպանել էին։ Ես դաշտում էի, երբ ինձ կանչեցին, իմաց տվին, թե՝ աղադ սպանվել է։ Դիակը թաղեցին։ Անցավ ժամանակ, ինչքան՝ չգիտեմ, էս մեծ ախպերը ամուսնացավ մի հայ աղջկա հետ։ Էդ կնոջ գալուց հետո իմ վիճակը բարելավվեց։ Էդ կինը որպես հայ ինձ առանձին ուշադրություն էր դարձնում։
Մի գիշեր էլ էդ կինը ինձ զարթնացրեց.
– Նշա՜ն, վե՛ր կաց, եկել են մեզ ազատելու։ – Հետո իմացա, որ էդ գյուղը կոչվում էր Հարմիզոն։ Էդտեղ հայեր ու քրդեր ապրել են միասին։ Պարզվեց՝ այդ կինը եղել է հայ դաշնակցական հարյուրապետ ղաչաղ «Քյուրդ-Ղազո» անունով մարդու եղբոր կինը։ Ղազոն տասնվեց հոգով գալիս է նրան ազատելու։ Դրա հետ նաև ազատեց բավական թվով հայերի, նաև ինձ նման գերիների, իր հետ տանելով գյուղի ամբողջ տավարը, նաև իմ տիրոջ տավարը։ Բեկը զբաղված էր հարսանիքով, նրան լուր են տալիս, բայց նա բանի տեղ չի դնում։
Մենք մի դաշտ տեղ նստեցինք։ Ինձ նստեցրել էին մի իշու վրա։ Դե երեխեն էշի վրա չի մնա, ընկել եմ։ Էդ Ղազոն ինձ վերցրեց, նստացրեց իր կողքին՝ ձիու վրա։ Ինքը հագած ուներ յափնջի, ես բան չէի տեսնում, միայն զգում էի, որ ինչ-որ ձորեր ենք իջնում, բարձրանում։
Հասանք Իգդիր։ Մեզ բերեցին Աշտարակ՝ մանկատուն։ Պապիս քույրը՝ Սանամ անունով, լսել է, որ ես ազատվել եմ, եկավ, որ ինձ տանի, որդեգրի։ Ես չգնացի, չէի ճանաչում։ Գնաց Լևոնին բերեց, Մայիսի հորը։ Լևոնին տեսնելուս պես, ես ընկա նրա գիրկը։ Էկա Էջմիածին։ Սանամը վերջը ինձ որդեգրեց։ Ապրում էինք բժշկի տանը։ Ես հիվանդացա դիզենտերիայով։ Շատ էին մահանում։ Բժշկի խնամքով փրկվա։ Առողջացա եկա, Սանամը մահամերձ էր, մահացավ։ Ինձ ղրկեցին ապաստարան։ Էջմիածնի ճեմարանի շենքերը հատկացված էին մեզ՝ գիշերելու համար։ Ցերեկը գնում էինք, արածում էինք, շուն, կատու, ինչ որ պատահեր ուտում էինք։ Առավոտ մեզնից կեսն էր կենդանի զարթնում։ Պատահում էր՝ սովածությունից իրար կծոտում էին, գազանացել էին։ Թաղող չկար, դիակներն էնքան շատ էին, որ չէին կարողանում մարդավարի թաղել, փորող չկար։ Մի հատ եզան սայլ կար, Զվարթնոց գնացող ճամփին փոս կար, դիակները լցնում էին դրա մեջ, հողով ծածկում։
Ամերիկացիները էկան, անկողին տվին, ճաշ էին եփում՝ լոբի, հագուստեղեն բաժանեցին, նույն շենքում որբանոց բացեցին։ Չորս հարյուր երեխա էինք։ Բավական էր գիշերը մի կատու անցներ, մեկը ճվար, իրար ձեն-ձենի էին տալիս Էջմիածնի բոլոր որբերը։ Տերտերներն էլ փոխանակ հանդարտացնեն, հաստատում էին գոռնափշտիկների գոյությունը, վախեցնում էին։
Վանքի մեջ մի ջրհոր կար, տերտերներն ասում էին, որ թուրքը գա, էս ջրերը ծով կդառնան։ Մի գիշեր Հռիփսիմեի վանքից վազքով հասանք որբանոց, էլի գերեզմանների ուրվականների վախից։ Ես էլ կպչում էի Լևոնին։ Նա մեծերի մեջ էր, Հռիփսիմեի վանքում էր աշխատում։ Փայտից հրացան էր ինձ համար սարքել։
Ճեմարանի մեծ շենքերը վերածվել էին որբանոցի։ Երեկոները ամեն շենքի շուրջը կազմակերպվում էին երգի, պարի երեկոներ։ Ամեն մի գավառի երեխաներ իրենց երգերն ու պարերն էին երգում ու պարում։ Թաթուլ Ալթունյանի մայրը կառավարիչ էր։ Թաթուլը այդ ժամանակվանից թառ նվագել էր սովորել, երգել և այլն։
Ամերիկացիները սկսեցին երեխաներ ջոկել ու տանել Ամերիկա։ Ինձ մեր դաստիարակչուհին պահեց մահճակալի տակին, թույլ չտվեց, որ գնայի, թե ինչու՞, չգիտեմ։ Ես ծանր հիվանդ էի, բարձր ջերմություն ունեի։ Սավանը թրջում, բերում էր, գցում էր վրես, ու ես էնքան տաք էի, որ նա չէր հասցնում սավանը փոխել։ Հետո էդ կնոջը շատ ման եկա, բայց չգտա։
Էջմիածնից մեզ տեղափոխեցին Քանաքեռ։ Էդտեղ անտանելի շոգ էր։ Փայտյա մահճակալների վրա թախտաբիթիներ էին վխտում։ Ստիպված բետոնի վրա էինք պառկում։
Մի օր հինգ-վեց հոգով գնացինք թութ ուտելու։ Տերը բռնեց, շարեց, հագներիս ոչինչ չկար, որ վերցներ։ Մեկից մի գոտի վերցրեց։ Ես պահ էի մտել էդ մարդու ետևում, ինձ չէր նկատել։ Երբ ինձ տեսավ, որ թաքնվել եմ, ընկավ իմ ետևից, որ սպանի։ Սովորական բան էր սպանությունը։ Բանակի զորակոչիկին ծիրանի համար սպանում էին։ Ձորի մեջ մի կամուրջ կար։ Ջուրը քիչ էր, ես անցա, Շավարշ անունով մի տղա ճարահատված իրեն գցեց կամուրջից։ Բոլորս ապշեցինք։ Էդ հետապնդող այգու տերը կանգնեց։ Բարեբախտաբար ընկել էր ջրի մեջ, փրկվեց։ Եկանք որբանոց։ Պր. Գևորգը*, որը մեր դաստիարակն էր, շարել էր երեխաներին, ստուգում էր անցկացնում։ Մենք զարմացանք նրա վարքագծի վրա, որովհետև մեզ ոչինչ չասեց։ Շատ բարի էր։
Մեզ բերեցին Երևան՝ հինգերորդ որբանոց, գինու գործարանի դիմացը։ Ինձ հետ էին Առաքելը, Մինասը։ Ինձ տեղափոխեցին յոթերորդ որբանոց։ Աչքերս ցավում էին։ Սարմենի հետ էինք։ Դիրիժոր Իսպիրն էր։ Չարենցը իններորդ որբանոցում դասեր ուներ, իսկ Արփենիկը մեզ մոտ ուսուցչուհի էր։ «Վարդան զորավար» զրահագնացքի կոմիսարը Չարենցն էր։ Լսեցինք, որ գաղտնի Ալեքսանդրապոլ էր գնում-գալիս։ Հաց չկար, ցորեն էինք ուտում։ Չարենցն ու Արփենիկը սիրահարված էին։
1921 թ. փետրվարին մանկատունը շրջապատել էին դաշնակցականները։ Մեզ հարցաքննում էին, թե որտեղ է ձեր ուսուցիչ Չարենցը։
Հեղաշրջման ժամանակ, 1920 թ. նոյեմբերին, տասնմեկերորդ բանակը երբ մտավ Երևան, Քանաքեռի վերևներում, հիմիկվա մոնումենտի տեղը, գնդացիրներ էին դրված։ Գնդացիրը քաղաքը կրակի տակ էր վերցրել։ Մի հեծյալ էլ կարմիր դրոշով հայտարարում էր, որ Սովետական իշխանություն է։ Տղաները դուրս էին գալիս գողության։ Ես էլ մի օր դուրս եկա, գնդացիրի գնդակները կպան իմ ետևի պատին, փախա։
Դաշնակցականները հերթով ճառեր էին ասում ու գնում։ Ես մի ընկերոջ հետ գնացի սպայի տունը՝ դոմ օֆիցերա։ Մեծ հայելի կար։ Մենք երեխեքով ճիպոտները դրել էինք ուսներիս, յանի հրացան ա, հայելու առաջ գնում, գալիս էինք։
Նույն օրը գնացինք ռուսական եկեղեցի՝ Շահումյանի արձանի տեղը, մի մարդ անընդհատ մեծ զանգ էր խփում։ Մենք սկսեցինք քայլել, եկանք «Արմենիա» հյուրանոցի տեղը, խանութ կար, կողքին ապտեկա էր։ Խանութի վիտրինայից մի պաչկա թեյ վերցրինք, իսկ ապտեկայից մի հատ մեծ ջերմաչափ, եկանք մանկատուն։
Առաքելը պատմում էր, որ բոլշևիկները իրենց գնդացիրը դրել էին հինգերորդ որբանոցի պատի տակ։ Ձորի վրայով կրակում էին դաշնակների վրա։ Մեծ տղաները ուզում էին դուրս գալ թալանի, դարպասը բացելով, աղմկելով դուրս են գալիս։ Բոլշևիկները կարծում են, որ դաշնակցականները գրավեցին, թողնում են գնդացիրը, փախչում են։
Թուրքերը Ալեքսանդրապոլից նորից էին քաշվել։ Մեզ գնացքով տեղափոխեցին Ալեքպոլ։ Գնացքը շատ դանդաղ էր գնում։ Մի քիչ գնում էր, մենք իջնում էինք, փայտ էինք ճարում, որ վառի, շարժվի։
Սևերսկի, Կազաչի պոստ կազարմաները վերածվել էին որբանոցների։ Ես հինգերորդ որբանոցում էի։ Իմ համարը 1899-ն էր։ Որբանոցներին անուններ էինք կնքել։ Առաջինը՝ ամենափոքրերն էին՝ ոջլոտներ, հետո՝ վեր-վեր թռչողներ, սրանք լավ լուր էին հասցնում։ Մյուսները՝ խուժաններ, աղքատ-հպարտներ։ Դրա կառավարիչը կին էր։ Դաշտենցը, Շիրազը էդտեղ էին։ Համալսարանի դասախոսների մեծ մասը էդ որբերից էին՝ Նաիրի Զարյանը և ուրիշներ։ Ես նրանց սեղանի օրապահն էի, դրա համար գիտեի։
1924 թ. տեղափոխեցին Ստեփանավան՝ Ջալալօղլի։ Ալեքպոլից արդեն ընդգրկված էի փողային նվագախմբում։ Ինձ հետ եկավ նաև Զազիկ Սողոմոնյանը, որ ինձ սովորեցնում էր ալտի վրա նվագել։ Մաեստրոն իմացավ, որ ես գիտեմ գամմաները, ինձ օրկեստրի մեջ վերցրեց։
Փոքր աղջիկների մի խումբ էր կազմված, դրանք ներկայացումներ էին տալիս մեր տղաների հետ, երգում էին, պարում։ Դրանց մեջ էր Սիրուշը՝ Սիրանուշ Գեորգևնան**։ Քաղաքում միացյալ ուժերով լավ ներկայացումներ էին տալիս։ Կարոն «Պատվի համար» էր խաղում։ Կարոյին Թիֆլիսում Դերենիկ Դեմիրճյանն էր պահում։ 1926 թ. եկավ մեզ մոտ՝ Ստեփանավան։ Ես, Կարոն ու մի տղա՝ ընկերներ էինք։ Գյուղերիտ դպրոցում Սիրուշի հետ էինք։ Հետո դա վերածվեց տեխնիկումի։ Միասին ավարտեցինք։ Արդեն համակրում էինք իրար։ Տեխնիկումից հետո՝ 1929 թ. ինձ ու Սիրուշին նշանակեցին ամերիկացիների ստեղծած անասնապահական ֆերմայում զոոտեխնիկներ։ Սիրուշը տեղի մանկապարտեզում էր աշխատում, թողեց գյուղատնտեսությունը՝ դաստիարակչուհի դարձավ։ Ես գնացի Կիրովական՝ պարտադիր զինծառայության։
1931 թ. ես ընդունվեցի Համալսարանի երկրաբանական ֆակուլտետ։ Ես զինվորական պայոկ էի ստանում։ Սիրուշի հետ ամուսնացա։
Քաղաքում առաջին անգամ կազմակերպեցին ջազ խումբ՝ կրկեսում նվագելու համար։ Ես ընդունվեցի էդտեղ որպես փողհար։
1936 թ. կինո «Մոսկվան» բացվեց, էդտեղ էինք նվագում։ Մեր ջազի հիման վրա կազմակերպվեց Արտեմի Այվազյանի խումբը՝ 1936 թ.։ Մեր դաշնակահարը Ռոբերտ Աթայանն էր։
* Գևորգ Դեմիրճյան – Դերենիկ Դեմիրճյանի եղբայրը, դաշնակցական, Ն. Աբրահամյանի աները (Ծ.Բ.):
** Գևորգ Դեմիրճյանի դուստրը (Ծ.Բ.):
http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=38
Շարունակելի
Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին:
Leave a Reply