Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 37 (37)

37 (37)

ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐԻ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1907 Թ.

ՎԱՆ

ՀԱՅՈՑ ՁՈՐ

ՀՆԴՍՏԱՆ Գ.

Մեր նախնիները ապրել են Վանի նահանգի Հայոց ձոր գավառի Հնդստան գյուղում։ Այն տարածվում էր կիսահարթավայրի վրա, Խոշաբ գետից մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այդ պատճառով էլ մեր գյուղը հյուսիսից և հարավից ճյուղավորած Խոշաբ գետի ջրերը դարձրել էին Հնդստանը ջրառատ և բարեբեր։ Գյուղը ուներ շատ պտղատու այգիներ, այդ թվում նաև խաղողի, բայց թուրքական կառավարության տակ գտնվելով՝ հայերի իրավունքը ոտնահարված էր։ Դրա համար էլ քրդական բաշիբոզուկների պատճառով որոշ այգիներ ամայացել էին։ Նույնիսկ այգու տերը՝ հայ շինականը, ձեռք էր քաշել այն մշակելուց։ Մեր գյուղին պատկանող հողային սահմանը բաժանված էր երկու մասի՝ դաշտային, ուր ընկած էին այգիներն ու բանջարանոցները, և լեռնային, ուր բարենպաստ կլիմայի պատճառով գյուղի բնակչությունը զբաղված էր խաշնարածությամբ։

1913 թ. մարդահամարով գյուղը կազմում էր երեսունյոթ տնտեսություն, որից յոթը՝ քրդեր էին, իսկ երեսունը՝ հայեր։

1894 թ. Սասունի կոտորածի ժամանակ, սուլթան Համիդի թուրք ջարդարարները արշավում են նաև մեր գյուղը՝ ցանկանալով ավերել այն։ Իմ պապի ընտանիքը կազմված է եղել տասնմեկ անձից։ Թուրք և քյուրդ հրոսակախմբերը՝ մտնելով Հայոց ձոր, սկսում են հերթականությամբ ավերել անպաշտպան գյուղերը։ Մեր գյուղը գտնվում էր ամենավերջում։ Նախորդ կոտորված գյուղերից հրաշքով փրկվածները լուրը հասցնում են։ Մեր գյուղացիները լսելով՝ որոշում են փոքր երեխաներին բարձրացնել լեռնային անմատչելի վայրերը և թաքնվել։ Իրենք դիմում են ինքնապաշտպանության, դիմադրելով թուրք ջարդարարներին, հույս ունենալով, որ երեքից հինգ օր կկարողանան դիմանալ, և թուրքական կառավարությունը ջարդարար թուրքերին ու քրդերին ետ կկանգնեցնի իրենց արարքներից։ Սակայն թուրք իշխանությունը շատ լավ գիտեր կատարված դեպքերը հայկական գյուղերում և դիտավորյալ իրեն անգետի տեղ դնելով, կոտորել էր տալիս հայերին։ Իհարկե, սա առաջին դեպքը չէր։ Այդպիսի դեպքեր շատ անգամներ էին եղել։ Թուրքական կառավարությունը սպասում էր, որ հայերի մի սերունդ աճի, աշխատի, երկիրը գեղեցկացնի և մի չնչին պատճառ բռնելով, մեկ անհատի չենթարկվելու համար, պետական գործիչները՝ գաղտնի կապվելով քյուրդ ցեղապետերի հետ, հրահրում էին քյուրդ ավազակներին՝ թալանելու հայերին պատկանող անասնահոտերը կամ թե գողանալ այգու պտուղները, կտրել ծառերը, ոչնչացնել տուն-տեղն ու ունեցվածքը։

Ահա այսպիսի մի բաժին էլ հասավ մեր գյուղին։ Եվ մեր գյուղը դիմադրեց։ Բայց ինչ կարող էին անել քսան-երեսուն հոգին թուրք և քյուրդ խաժամուժի դեմ։ Նրանք մեր գյուղի բնակչությանը բռնի լցնում են տները, այրում թե՛ տղամարդկանց, թե՛ կանանց՝ չխնայելով ծծկեր մանուկներին։

Թուրք ենիչերին՝ սունգիի ծայրին անցկացնելով երեխային, գցում էր հինգ-տասը մետր հեռավորության վրա և կանգնում ու հիանում էր իր արածով։ Այս կոտորածի ժամանակ էլ զոհվել է իմ պապի ընտանիքից ինը հոգի։ Երկուսը մնացել են կենդանի՝ մի քույր և մի եղբայր։ Նրանցից մեկը ութը տարեկան, մյուսը՝ տասնչորս։ Տղան՝ Գևորգը լինում է իմ հայրը, իսկ քույրը՝ Ոսկեհատը՝ Կակոն, իմ հորաքույրը։ Այսպիսով իմ պապը քառասունհինգ տարեկան հասակում զոհվում է։

1908 թ. թուրքական իշխանությունը հայերի ուշադրությունը շեղելու նպատակով, հրապարակեց իր «Սահմանադրությունը», իբր ազատություն է շնորհում բոլորին։

1907 թ. ծնվել եմ ես, բայց իմ հայրը՝ Գևորգը, լինելով քսանհինգ տարեկան առույգ երիտասարդ, դառնում է ֆեդայի՝ իր նահատակ հարազատների վրեժը լուծելու նպատակով։ Նա խանի խմբի հետ կռվում է և շուտ մեռնում։

1914 թ. պայթեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, որի մեջ ներքաշված էր նաև Օսմանյան կառավարությունը։ Ոչ մի հայկական գյուղ, տուն զերծ չմնաց այդ պատերազմի արհավիրքից։ Թուրք կառավարությունը բոլոր զինապարտներին տանում է ամիլե թաբուրներ (աշխատանքային գումարտակ)։

Հորաքույրս՝ Կակոն, որպես ապահովություն ինձ ու մորս ուղարկում է Վան քաղաք, որտեղ մորս հորեղբայրն էր ապրում։

Ռուս-տաճկական պատերազմին Վանի փոխարքան էր Ջևդեթ փաշան։ Նա Խալիլ փաշայի հետ կապ պաշտպանելով՝ պայմանավորված էր, հենց որ Խալիլ փաշան գրավեր Պարսկաստանի Դիլմանը, Թավրիզը և Խոյը, որոնք ռուսական ցարական բանակի՝ Չեռնոզուբովի հրամանատարությամբ պահպանվում էին, եթե Խալիլ փաշային հաջողվեր իրագործել իր այդ ռազմական ծրագիրը, որը ստացված էր Գերմանիայից, ապա Ջևդեթը պետք է Վանի նահանգի մեջ մտնող բոլոր հայկական գավառներում ապրող հայերին արժանացներ այն բախտին, ինչին արժանացան Դեր Զորում զոհված մեկուկես միլիոն հայերը։

Վանի նահանգի հայ հեղափոխական մարմինները, գլխավորությամբ Արամ փաշայի, Իշխանի, Վռամյանի, Վարդանի, կռահելով Ջևդեթի խորամանկ պլանները, նախօրոք գավառների հայությունը փոխադրելով Վան, գլխավոր պաշտպանության վայրը ընտրելով Այգեստան թաղամասը, սկսեցին ուժեղ պաշտպանական միջոցների դիմել՝ մինչև որ կհասնեն հայ կամավորական և ռուսական բանակը։ Ջևդեթը մտածելով, որ Խալիլը բարեհաջող հասել է Դիլման, հրաման տվեց Վանում կանգնած թուրք զորապետերին կատարեն իրենց չարագործությունը։ Սակայն վանեցիները իրենց գավառների գյուղացիների հետ լավ կազմակերպված սկսեցին հակահարված տալ թուրքական զորքին։ Ապստամբությունը տևեց մեկ ամիս։ Կատարված հերոսությունները շատ ու շատ էին։

Այդ պաշարման ժամանակ մենք Վան քաղաքում էինք։ Մեզ հետ էին նաև մեր մյուս ազգականները, այնպես որ, հյուսն մորեղբայր Վարդանի տանը բնակվում էինք քառասունհինգ հոգի։ Ամառ էր։ Քնում էինք բակում։ Մեր սննդամթերքը սպառվեց շատ շուտ։ Քաղաքի և գյուղի միջև կապը կտրված էր։ Ջևդեթի զինվորները փակել էին ճանապարհը։ Բայց իմ ճարպիկ հորաքույր Կակոն, տղամարդու շորեր հագած, հրացանով զինված գնաց գյուղ և մեկ օրից վերադարձավ՝ իր հետ բերելով երկու եզներ՝ բարձած ցորենով։ Այդ սննդամթերքով մենք մեր գոյությունը պահպանեցինք մինչև Վանի ազատագրումը։

Վանի ազատագրումից հետո մենք նորից վերադարձանք գյուղ։ Նորից սկսվեց ստեղծագործ աշխատանքը՝ հույս ունենալով, որ այլևս տեղաշարժ չի լինելու։ Հայ կամավորական խմբերը՝ Անդրանիկի և Նազարբեկովի, ռուսական բանակների հետ անցան մինչև Բիթլիս, Էրզրում։ Թուրքական զորքը նահանջեց՝ թողնելով չորս վիլայեթներ։

Վերադառնալով գյուղ, հորաքույրս՝ Կակոն, սկսեց իր տնտեսական խաղաղ աշխատանքը։ Ես ու մայրս էլ ապրում էինք՝ հույսներս դնելով Կակոյի վրա։

Անդրանիկի գալու ժամանակ Կակոն քրդերի գյուղերից թալանեց հինգ հարյուր ոչխար, տասնհինգ կով և չորս եզ, երկու ձի՝ այդպիսով իր վրեժը լուծելով իր նահատակների հիշատակի համար։

Մի քանի ամսից ընդհանուր հրաման եկավ՝ լրիվ կերպով նահանջել մինչև Իգդիր, Երևան։

Գաղթը ահավոր զրկանքներ ու տանջանքներ բերեց մեզ։ Կակոն, մայրս և ես (այդ ժամանակ վեց-յոթ տարեկան էի) գաղթեցինք։ Հիշում եմ այն տանջանքները և մինչև հիմա, երբ արդեն վաթսուն տարեկան եմ, դարձյալ չեմ կարող մոռանալ։ Ամբողջ Վանի նահանգի բնակչությունը իր ունեցած փոխադրական միջոցները գործի դնելով՝ սկսած սայլերից, բարձկան չորքոտանի անասուններից, մինչև մարդկանց շալակը բարձած այն, ինչը իրենց համար թանկ է և անհրաժեշտ՝ հեռացավ։ Իսկ մնացած ոչխարի հոտերը և նախիրը, յուրաքանչյուր գյուղում թողած առանձին վստահելի մարդկանց, մնացած գույքն էլ թողնելով հորերում, հույս ունենալով, որ նորից կվերադառնանք, բռնեցինք գաղթի ճանապարհը։

Անցնելով Խոշաբ գետը, բարձրացանք Վարք լեռան արևմուտքի լեռնաշղթայով, ուղղություն վերցրինք հյուսիս, դեպի Վան։ Քաղաքից դուրս գալով՝ ճանապարհը ձգվում էր Վանա լճի երկարությամբ, դեպի հյուսիս-արևելք, մինչև Բերկրի կոչվող գյուղը, որից հետո մտնում Բերկրիի Գայլի կոչված կիրճը, որի միջից հոսում է Բանդիմահի գետը։ Այն հոսելով հյուսիս-արևելքից՝ թափվում է Վանա լիճը։ Հինգ օր քայլելուց հետո լուրեր տարածվեցին, որ զիլան կոչված քրդական ցեղերից որոշ ավազակախմբեր եկել են Բանդիմահի գետի կամուրջը գրավել, որպեսզի կարողանան թալանել Վանից փախած հայ գաղթականներին՝ նկատի ունենալով, որ վանեցիները հարուստ են, շատ ոսկի ու թանկարժեք իրեր ունեն, նաև շատ ոչխարի հոտեր ու նախիրներ։

Այսպես հայ գաղթականությունը գավառ առ գավառ, գյուղ առ գյուղ, իրենց հարազատներով ու բարեկամներով դանդաղ շարժվում էր՝ առանց իմանալու վերահաս վտանգը։ Գաղթականների որոշ մասը կամուրջն անցնելով՝ հասել էր Բերկրի բաց դաշտը, իսկ մյուս մասը դեռ դանդաղ առաջանում էր. կամուրջը նեղ լինելու պատճառով հերթով էին անցնում։

Արևնամուտ էր։ Հանկարծ կիրճի հարավային կողմից լսվեց հրացանների կրակոց, և զիլանցի քրդերի լոլոն հնչեց՝ խփե՛ք, հա՜յ խփե՛ք։ Նրանք կամուրջի ելքը կտրեցին։ Ոմանք էլ քարավանի ետևից եկողների ճամփան կտրեցին, իսկ զիլանցիների որոշ մասը թաքնված ժայռերի հետևում՝ կրակում էր անցնող գաղթականների վրա՝ հույս ունենալով, որ նրանք անցնելով ինքնապաշտպանության՝ կթողնեն իրենց ունեցվածքը և իրենք էլ կհափշտակեն։ Սակայն Վանի նահանգի հերոս ժողովուրդը, որը կարողացել էր մինչև այդ պաշտպանել իր պատիվը համիդյան ավազակախմբերից, մեծ զոհեր տալով չհուսահատվեց։ Բայց եղան նաև մարդիկ, որոնք իրենց նետեցին Բանդիմահիի սրընթաց ալիքների մեջ՝ հույս ունենալով անցնել մյուս ափը, սակայն ալիքները տարան նրանց։

Զինված գաղթականները անմիջապես դիրքավորվեցին։ Սակայն քրդերը նախօրոք մտածված ամրացել էին քարաժայռերին, ունենալով բարձր դիրք և միևնույն ժամանակ անտեսանելի կրակում էին անզոր գաղթականների վրա։ Շատերը զոհվեցին։ Զոհվեցին նաև անասունները։ Այսպես տևեց երկու ժամ, մինչև որ օգնության հասավ Բերկրի գյուղում հանգստացող կազակական մի կայազոր։ Կամուրջն ազատվեց։ Այդ գիշեր առանց հանգիստ առնելու գաղթականությունը շարունակեց իր ճանապարհը։

Կարծես բախտը մեզ ժպտաց։ Կակոն, լինելով ճարպիկ, գյուղի մի քանի երիտասարդների հետ զբաղված էր անասունների խնամքով։ Իսկ ես և մայրս մեր եզները բարձած, գյուղացիների հետ շարժվում էինք առաջ։ Հասնելով Բերկրի՝ մեզ այլևս թույլ չտվին առաջ գնալ, կայազորի հրամանատարը հաղորդեց, որ օգնական ուժեր են ուղարկել, մի քանի ժամից ճանապարհը կազատվի։ Մի գիշեր մնացինք Բերկրիում։ Հաջորդ առավոտյան շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Մինչև մեր շարժվելը հասավ նաև Կակոն՝ իր ոչխարի հոտերով, և մենք նորից բռնեցինք մեր գաղթի ճամփան։

Անցնելով կամուրջով, կիրճում մենք ականատես եղանք մեր գաղթական հարազատների դիակներին։ Թե ինչպիսի տեսարան էր, սոսկալի է անգամ վերհիշել, չնայած որ հայը այդպիսի տեսարանների շատ է արժանացել թուրք բարբարոսների կողմից։

Ես միայն կվերհիշեմ մի դեպք մի մարդու մասին, որը իր ժամանակին մեր գավառի համար եղել է հեղինակավոր դեմք, եղել է մեր գյուղի տերը։ Դա Մկրտիչ աղան էր։ Բնակվում էր Վան քաղաքում։ Ինքը լինելով կալվածատեր՝ մեր գյուղը իր նախնիների կալվածքն էր եղել, գյուղում ուներ հիանալի կառուցված տուն-բերդ, որը երկու հարկանի էր, դեռ մինչև գաղթը մնում էր նրա այգին՝ հինգ-վեց հեկտար տարածությամբ, երեք մետր բարձրությամբ պարսպապատ։ Գյուղի եկամտի կեսը պատկանում էր նրան։ Գյուղում նրան կոչում էին Մկո (Մկոյի պարիսպ, Մկոյի բերդ, Մկոյի արտեր և այլն)։ Ահա գաղթի այդ ճանապարհին մենք հանդիպեցինք նրան մի սայլի վրա նստած՝ հովանոցը գլխի վերևը բռնած։ Գաղթի ճամփին նա զոհ գնաց մի պատահական գնդակի։ Երևելի կալվածատիրոջ անփառունակ մահը կարծես ի ցույց էր բոլոր անցնող գաղթականներին, որպեսզի նրանք չցավեին իրենց կորցրածի համար։

Անցնելով Բանդիմահու կամուրջը, մենք մեզ զգացինք կարծես ազատ վտանգներից։ Մի քիչ հանգիստ առանք, որպեսզի ուժ հավաքենք գալիք ճանապարհի համար։ Թե քանի օրից հասանք Իգդիր, այդ չեմ հիշում։ Հիշում եմ, երբ հասանք Իգդիր՝ Ռուսահայաստանի մեջ, սկսեցինք վաճառել մեր անասունները տեղացի հայերին, թողնելով մի քանի բարձկան անասուններ, որոնց բարձելով մեր ուտելիքը, առաջացանք դեպի Երևանի նահանգի մի շարք գավառներ, ինչպես այն նախատեսել էր կառավարությունը։

Մեզ նշանակեցին Գյոգչայում (Մարտունու շրջան), Վերին Ադիյաման։ Մենք մեր համագյուղացիների հետ փոխադրվեցինք Իգդիրից Երևան՝ Պլանի գլուխ։

Մի քանի խոսք Պլանի գլխի մասին։ Այժմյան Աբովյան փողոցը առաջ կոչվում էր Աստաֆյան։ Աստաֆյանի Պողոս-Պետրոս եկեղեցուց մինչև վերջ, դեպի Քանաքեռ տանող ճանապարհը պատած էր խաղողի այգիներով և այլ մրգատու ծառերով։ Փողոցը ընկած էր կավե պարիսպների մեջ, միայն ինչպես հիմա, այնպես էլ այդ ժամանակ իր տեղումն էին Պետհամալսարանի հին սև շենքը, Առաջին հիվանդանոցը։ Մեզ տեղավորեցին Պլանի գլխի բարակներում և որոշեցին, որ յուրաքանչյուր գավառում նշանակված գաղթականին պետք է տեղափոխի նաև նույն գավառը։ Ձմռանը Գյոգչայից եկան սայլեր և մեզ փոխադրեցին Վերին Ադիյաման։ Մեր գյուղից այնտեղ ապրելու էին տասնհինգ տնտեսություն։ Գյուղացիները յուրաքանչյուր ընտանիքի տեղավորեցին։ Մենք տեղավորվեցինք Մուրադի Ռուբեն անունով տղայի մոր՝ Գուլե անունով մի պառավ կնոջ տանը, որը ուներ մի հարս՝ Գլազ անունով։ Ռուբենը՝ տղան, գնացել է Համաշխարհային պատերազմ, ծառայում էր ռուս-գերմանական ֆրոնտում։

Լինելով բարի և հեռատես կին, Գուլե մայրիկը իր ունեցվածքը խառնելով մերին, տան ղեկավարությունը վերցրեց իր ձեռքը և կարգադրեց հարսին խտրություն չդնել մեր և նրանց միջև։ Եվ այդպես մենք մեզ զգում էինք ոնց որ մեր տանը։

Կակոն լինելով մեր «տղամարդը», ձեռնամուխ եղավ տնային ծանր աշխատանքին։ Այդպես, 1916 թ. գարնանը լուր ստացանք, որ Տաճկաստանը ազատագրված է, ովքեր ցանկանում են՝ թող վերադառնան իրենց գյուղերը. ինչպես գիտենք, մարդու ծննդավայրը ինչպիսի կախարդական ուժ ունի, ձգողական հատկություն, ձգում է դեպի իրեն հայրենիքը, նահատակված հարազատների գերեզմանները կանչում էին մեզ։ Դարձյալ բարձելով մեր երկու եզները՝ վերադարձանք Երևան, այնտեղից էլ՝ մեր ծննդավայրը։

Երևանից Վան մենք պետք է մեկնեինք գնացքով։ Գնացքը աշխատում էր մինչև Սովուխ սու (Սառը ջուր) կոչված բնակավայրը, որից հետո՝ ֆուրգոններով։

1916 թ. գարնանը մենք հասանք մեր գյուղը՝ Հնդստան։ Ինչպես ծիծեռնակը իր հին բույնն է վերաշինում, այնպես էլ մենք վերադարձանք տուն։ Մեր տունը ինչպես թողել էինք, այնպես էլ կանգուն էր։ Գաղթի ժամանակ Կակոն տնտեսական շատ իրեր, որոնք հնարավոր չէր տեղափոխել, հորել էր տան մեջ, հանեցինք և նորից սկսեցինք մեր չարքաշ կյանքը։

Իհարկե, Վանի նահանգի բոլոր գավառների հայերը չվերադարձան, այլ՝ միայն մի որոշ մասը վերադարձավ։

Դեռևս Համաշխարհային պատերազմի օրերին գոյություն ուներ Կարմիր խաչի ընկերություն, որը 1916 թվականին Վան քաղաքում հիմնեց Կարմիր խաչի մանկատուն՝ պատերազմում զոհված, ծնողազուրկ երեխաների համար։ Ինձ ևս բախտ վիճակվեց ընդունվել այդ մանկատունը։ Հիշում եմ այդ օրը՝ Կակոն և քեռիս՝ Հարությունը, համոզում էին, որ գնամ, գրել-կարդալ կսովորեմ, լավ հագուստ կհագնեմ։

Եվ այսպես, 1916 թ. մայիսյան մի գեղեցիկ առավոտ քեռի Հարությունը տարավ ինձ Վան և հանձնեց մանկատուն։ Ենթարկվելով մանկատան կանոններին, ինձ զգում էի փշերի վրա, սակայն երեք ամիս մնալուց հետո համոզվեցի, որ այդպես էլ պետք է լիներ։ Սակայն ե՞րբ է կյանքում բախտը ժպտացել որբին, որ ինձ ժպտար։ Վրա հասավ 1917 թ. գարունը։ Հետո Ռուսաստանում պայթեց Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը։ Մեր մանկատան, Վանի Կարմիր խաչի օգնության կոմիտեի նախագահն էր Կոստին Համբարձումյանը (մարմնամարզիկ Սերգո Համբարձումյանի եղբայրը), որը նկատի ունենալով ընդհանուր քաղաքական դրությունը, 1917 թ. աշնանը մեր մանկատան հազար հինգ հարյուր որբերին տեղափոխեց Ալեքպոլ (Լենինական)։ Այդ օրվանից ես բոլորովին հույսս կտրեցի իմ հարազատներից։ Շատ զրկանքներ կրեցի. սով, կեղտ, էլ ինչ որ հնարավոր է։ Հասնելով Ալեքպոլ, մեզ տեղավորեցին զանազան շենքերում, սակայն մեզ վիճակված չէր նույնիսկ այստեղ դադար առնել. պատերազմի վտանգը սպառնում էր նաև Ալեքպոլին, որի համար մի ձմեռ անցկացնելուց հետո, 1918 թ. գարնանը մեզ տեղափոխեցին Ջալալօղլի (Ստեփանավան)։ Սնվում էինք սարսափելի վատ, առավոտյան երկու հարյուր գրամ հաց, մի բաժակ կիսաքաղցր թեյ, կեսօրին՝ միայն սուպ կամ բորշչ, այլ կերպ ասած՝ տաք ջուր, միայն այլ գույնի, իսկ երեկոյան երկու հատ խաշած կարտոֆիլ։ Ահա մեր սնունդը։ Դրանք տանջալի օրեր էին, որոնք մոռանալ երբեք չեմ կարող, նույնիսկ հիմա հիշում եմ այդ սև օրերը։

1918 թ. մայիս թե հունիս ամսին Զորավար Անդրանիկի կամավոր բանակը, մարտնչելով Վեհիբ փաշայի դեմ, հասավ Ջալալօղլի՝ մի քանի օրով հանգստանալու և իր մարտական ուժերը վերակազմելու՝ հույս ունենալով տեղի զորամասի վրա, բայց նա իր հաշիվների մեջ սխալվեց։ Տեղական զորամասը տեսնելով, որ Վեհիբ փաշան մեծ զորքով շարժվում է դեպի Ջալալօղլի, բանակի մեջ առաջացավ խուճապ, դասալքություն, չնայած Անդրանիկի ձեռք առած խիստ միջոցներին, դարձյալ հնարավոր չէր կասեցնել մասսայական դասալքումը, որովհետև բոլշևիկյան հեղափոխության ալիքը հասնելով Անդրկովկաս՝ մտել էր ամեն գյուղ ու տուն, մարդկանց գիտակցության մեջ։

Անդրանիկը մնալով Ջալալօղլիում տասը-տասնհինգ օր, ամեն առավոտ իր թիկնապահ զորականներով ձիերը հեծած գնում ուսումնասիրում էր Ջալալօղլիի շրջապատի լեռնագագաթները՝ ընտրելով հարմար դիրքեր, որպեսզի դիմադրեր և կասեցներ Վեհիբի հորդաներին և կարողանար ապահովել ժողովրդի գաղթը հանկարծակի վերահաս վտանգի դեպքում։

Ես անձամբ եղել եմ այդ օրերի ականատեսը և տանջանքների կրողը։ Անդրանիկի բանակը կազմված էր հազար ձիավորներից, հազար հետևակներից։ Իրենց տասնհինգ օրվա հանգստի ժամանակ մեզ՝ որբերիս, կերակրում էին, բանակը տեղավորված էր դպրոցի շենքի դիմաց գտնվող այգիների բացատում, իսկ շտաբը՝ դպրոցի շենքում։

Մի ամպամած, մռայլ օր էր։ Անդրանիկը գտնվում էր շտաբում, ինչ-որ զինվորական խորհրդակցություն էր։ Սուրհանդակ է գալիս, Անդրանիկը հայտնվում է պատշգամբում, պահակին հրամայում է ձին պատրաստ պահել, ապա դառնալով գնդի բժիշկ Բոնապարտյանին և զինվորական խորհրդակցության հավաքված հրամանատարներին՝ Սմբատին և մյուսներին, հրամայում է այրուձին դուրս բերել, իսկ հետևակը հարավում գտնվող բարձունքը բարձրանա և սպասի իր սպասավորի բերած լուրին։

Այնուհետև Անդրանիկը իր ձին հեծած շարժվում է դեպի ձորը տանող ճանապարհով, անցնելով գետը, բաց դաշտում բաժանվում են ըստ զորագնդերի և արշավում Վեհիբ փաշայի վրա։ Ջալալօղլին ապրում էր ծանր ժամեր։ Գիշերը Անդրանիկը հրաման է տալիս, որ ժողովուրդը գաղթի Քոլագերան՝ դեպի Թիֆլիս։ Իսկ մենք՝ որբերս, մորը կորցրած գառնուկների պես, լաց ու կոծով մնացել ենք անխնամ, սով ու մերկություն այլևս չենք զգում, բայց ու՞ր գնալ և ինչպե՞ս գնալ, չէ՞ որ անզոր ենք մինչև Քոլագերան քայլել ոտքով։ Օրը անձրևային էր, ցեխ, քայլելը մեզ նման որբուկների համար անհնարին էր։ Ահա այդ հուսակտուր պահին էր, որ Անդրանիկը, հիշելով մեզ՝ որբուկներիս, ուղարկում է հեծյալների վաթսուն հոգանոց մի վաշտ, մեզ՝ որբերիս, մինչև կայարան տեղափոխելու համար։ Երեկոյան հասանք Քոլագերան կայարանը։ Սպասում ենք հերթական գնացքի, սակայն կայարանապետը հաղորդեց, որ Հայաստանի և Վրաստանի սահմանային կայարանը՝ Սադախլուն, Բորչալուի թուրքերը գրավել են, Թիֆլիսի հետ կապը կտրված է։ Վեհիբ փաշան՝ կապ հաստատելով Կովկասի թուրք բնակչության հետ, իր բանակը շարժելով Ջալալօղլիի և Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ, ցանկանալով կտրել երկաթգծի ճանապարհը, տեղի թուրք ապստամբների միջոցով Հայաստանը կտրելով Վրաստանից, ցանկանում է մեծ հաղթանակի հասնել, միևնույն ժամանակ կասեցնելով ռուսական բանակների ճակատից վերադարձը։

Լոռվա ձորերը, Դեբեդի երկայնքով, լեփ-լեցուն էին գաղթականներով։ Մեզ՝ որբերիս, Քոլագերանից մինչև Ալավերդի տանելով երկաթգծի ուղղությամբ, Ալավերդուց տանող խճուղով գնացինք Թիֆլիս, ովքեր որ մեծ էին և կարողանում էին քայլել։ Սակայն Ալավերդում ջոկեցին մեզ։ Ինը-տասնմեկ տարեկանները մնացինք Ալավերդի կայարանում՝ մոտ չորս հարյուր-հինգ հարյուր հոգի, իսկ մեծերը շարունակեցին ճանապարհը։ Երեք օր անխնամ թափառում էինք գաղթականության մեջ, աղերսում հաց, բայց ո՞վ կգթար մեզ՝ որբերիս, երբ իրենք էլ էին սովամահ լինում։ Գարուն էր։ Բուսականությունը նոր էր, ստիպված սնվում էինք խոտերով։ Դարձել էինք մարդկային կերպարանքով անասուններ։ Կյանքում երբեք չեմ մոռանա այդ օրերը, երբ իմ ընկեր Պատուրի հետ թափառում էինք գաղթականների մեջ, գտնելու ուտելու բան, բայց իզուր։ Վերցնում էինք ոսկորը, դնում քարի տակ և ուրիշ քարով մանրացնում, այդ մանրացրածը ուտում, այն էլ՝ խնայողությամբ։ Անընդհատ աչքերս գետնին էին։ Մի օր երկաթգծի վրա գտանք մի կապոց։ Կարծեցինք շոր է մեջը։ Բացեցինք, տեսանք քառասուն կտոր շաքար, ջարդված կաղին և ընկույզի միջուկ, թթի չիր ու չամիչ։ Մենք սկզբում չհավատացինք, կարծեցինք երազ է, բայց մի քանի օր ապրեցինք դրանով։ Մի առավոտ, սովորական մի առավոտ, նորից բարձրացանք լեռները՝ պաշար հավաքելու, լսեցինք պատկառելի մի մարդու ձայն։ Դա Կարմիր խաչի Թիֆլիսի բարեգործականի անդամ, հայ հարուստ Միրզոյանն էր, միջահասակ, քիչ շիկագույն, թավ հոնքերով, թլվատ, արագախոս մարդ էր։ Նա հրամայեց ոչ ոք տեղից դուրս չգա, պետք է գնայինք Սանահին գյուղ, տեղի վանքում մեզ սպասում էին լավ կյանք և ուտելիք։

Միրզոյանը Ալավերդու կայարանից մինչև Սանահին ընկած տարածության վրա որբուկներին հավաքեց և տարավ Սանահին։ Այնտեղ մեզ տեղավորեցին մի եկեղեցում, սկսեցին մեզ կերակրել Թիֆլիսից ստացված ձեթով և կրուպայով։ Բայց այդքան տանջանքներից, կեղտից արդեն մեր մեջ տարածվել էր տիֆը։ Չկար մի առավոտ, որ վեր կենայինք և եկեղեցու ծածկի տակ, խսիրների վրա չմնային տասը-տասնհինգ երեխաների դիակներ։ Տեսնելով այդ չարիքը, ես և մի քանի հասակակից տղաներ դուրս եկանք եկեղեցուց և գնացինք Հաղպատ, Ոռնակ կոչված գյուղերը՝ մուրացկանության։ Բնակիչները տեսնելով մեր վիճակը՝ առաջարկեցին իրենց մոտ ծառայել։ Սիրով մնացինք։ Մեկս հորթարած դարձավ, մեկս՝ գառնարած կամ անտառից ավանակով փայտ էինք տուն բերում։ Այդպես ապրեցինք մինչև 1919 թ.։ Ահա այդ թվականին անգլիացիները դուրս եկան Թիֆլիսից և շարժվեցին Բաքու, ճանապարհը ազատվեց, և մի օր Կարմիր խաչի միջնորդությամբ, ամերիկյան մերձարևելյան նպաստամատույց կոմիտեի ձեռնարկած օգնությամբ Ալավերդի կայարանում կանգնեց մի սանիտարական կառախումբ, որը ուներ բաղնիք, խոհանոց, ճաշարան և երեք վագոն նստատեղեր։ Միրզոյանի ջանքերով մեզ հավաքեցին մոտակա գյուղերից, Սանահին գյուղի եկեղեցում մնացած երեխաներին՝ հինգ հարյուր հոգուց արդեն մնացել էին երկու հարյուր երեսուն հոգի մեկ ամսվա ընթացքում։ Մի լավ մաքրելուց և կերակրելուց հետո մեզ փոխադրեցին Թիֆլիս՝ Նավթլուղ։

Միրզոյանը Թիֆլիսի հայ հարուստներից էր, ուներ գեղեցիկ մենատուն Օրթաճալայի շրջանում, Քուռ գետի հարավային կողմում, Ադելխանովի կաշվի գործարանի վերևում։ Երեք հարկանի շինվածքը նման էր պալատի։ Արևելյան մասում տարածվում էր երեք հեկտար տարածությամբ այգին՝ մրգատու ծառերով, երկու կողմից բարձրանում էին խաղողի վազերը։ Այգին ոռոգելու համար կառուցվել էր մի գեղեցիկ ավազան՝ քսան մետր լայնությամբ, հիսուն մետր երկարությամբ և տաս մետր խորությամբ։ Թելեթից հոսող մի լեռնային վտակ լցվում էր այդ ավազանը, լիքը լցվելուց հետո ավելացածը հոսում էր ցած, իսկ կուտակված ջուրը ավազանի հատակից հատուկ սարքավորումով բարձրանում էր պալատի պատշգամբների մոտ եղած մի ուրիշ ավազանի մեջ։ Առավոտյան արևի շողերը ընկնելով ավազանի ջրի վրա, անդրադառնում էին պալատի պատուհանների վրա և ստեղծում մի գեղեցիկ, կախարդական պատկեր։ Ահա այս պալատում էր ապրել ցարական փոխարքա Նիկոլայը։

Ահա այստեղ սկսեցինք ապրել մենք՝ որբերս 1918 թ. ամառվանից մինչև 1920 թ. օգոստոսը։ Գրեթե երկու տարի մնալով Թիֆլիսում՝ մենք լավ սնվում և միաժամանակ ուսում էինք ստանում։ Բայց այդ ևս կարճ տևեց։

1920 թ. մեզ փոխադրեցին Կարս։ Մեզ տեղավորեցին մի զինվորական զորամասում։ Երեք հարկանի մի շինություն էր, ուր տեղավորեցին երկու հազար հինգ հարյուր որբերիս։ Նորից սկսվեցին մեր դաժան օրերը՝ սով, կեղտոտություն։ Մեր որբանոցի կառավարիչը մի շատախցի ամերիկյան միսիոներ էր, որին անվանում էին Արզումանյան։ Անգլերեն լավ գիտենալով, նա զեկուցում էր ամերիկյան խնամակալներին, որ մենք գոհ ենք մեր ապրուստից։ Այնինչ չորս-հինգ ամիս մնալով Կարսում՝ ինչեր ասես, որ չտեսանք։

1920 թ. Կարսի անկումից հետո մեզ՝ որբերիս, տեղափոխեցին Ալեքսանդրապոլի պոլիգոնները, որոնք վերածվել էին որբանոցների։ Դրանք գտնվում էին Ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի հովանավորության տակ, որի ղեկավարն էր մստր Էարօ կոչված ամերիկացին, որը տեսնելով Հայաստանի խորհրդայնացումը՝ մի քանի ամերիկացիների և ամերիկուհիների հետ ետ գնաց։ Մենք՝ որբերս, մնացինք անպաշտպան։ Ընկել էինք դաշտերը, որ մկան բույներ քանդելով ցորեն գտնենք, իսկ այդ մկները տիֆի վարակիչներ էին, և մեզնից շատերը վարակվեցին, նաև մեր ընկեր Մուրադը, որը մի քանի օրից որովայնի տիֆով մահացավ։ Մենք՝ որբերս, որպես նրա հարազատներ, հետևում էինք նրան։ Երկու մեռելաթաղներ բռնել էին նրա պատգարակը, հանկարծ Մուրադը նստեց պատգարակի վրա, մեռելաթաղերը վախից փախան, բայց մենք նրան տարանք հիվանդանոց, ուր և ապաքինվեց ու փրկվեց մահից։ Հետո մենք նրան կատակով անվանում էինք գոռնափշտիկ Մուրադ։

1920 թ. վերջերին Հայաստանը խորհրդայնացվեց, ամերիկացիների հովանավորությունն այլև չկար։ Որբերի խնամքն անցավ Հայաստանի խորհրդայնացված իշխանությանը։

1921 թ. սկսվեց առաջին ներգաղթը։ Նրանք, ովքեր 1917 թ. գաղթել էին Վանի նահանգից, Պարսկաստանով՝ դեպի Իրաք։ Այդ առաջին ներգաղթի հետ նաև եկել էին իմ մայր Եղիսաբեթը և իմ հորաքույր Կակոն։ Նրանք տեղավորվել էին Բեջաղլու գյուղում, մի բարի կնոջ՝ Զարդար մայրիկի տանը։

1921 թ. գարնանը Հայաստանում սով էր, ազգամիջյան կռիվներ ու քաղաքացիական պատերազմ։ Սովը մտել էր նաև Ղամարլու։

1917 թ. Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը տարածվելով Ռուսաստանում՝ հասավ Անդրկովկաս։ Ռուսական զորամասերը, թողնելով թուրքական ճակատը, վերադարձան Ռուսաստան։

Հայաստանի երկրային զորամասերը և կամավորական խմբերը չկարողացան պաշտպանել Տաճկահայաստանի ճակատը, որը թողել էին։ Ռուսական զորամասերը ետ քաշվեցին, Կարաբեքիր փաշան կտրեց Տաճկաստանի և Երևանի միջև ընկած ճանապարհը՝ վտանգելով Վանի նահանգի հայությանը։ Վանի նահանգի՝ 1916 թ. վերադարձած հայերը, տեսնելով իրենց սպառնացող վտանգը՝ Կարաբեքիրի գլխավորությամբ, Կոստին Համբարձումյանի, Լևոն Շաղոյանի և ասորիների կրոնական առաջնորդ Մարշումոնի՝ վաթսուն հազար ասորիներով և քառասուն-հիսուն հազար հայերով, նախօրոք գաղթեցին Վանի նահանգից դեպի Պարսկաստան՝ Դիլման, այնտեղից ուղղություն վերցնելով դեպի Բաղդադ, որը այդ ժամանակ գրավված էր անգլիացիների կողմից։

Սակայն հեշտ չէր այդքան ճանապարհը, որ գնում էր Պարսկաստանի և Տաճկաստանի սահմանագլխով, որտեղ բնակված էին զանազան քրդական ավազակ ցեղեր և այլ թուրքական ղեկավարներ։

Կոստինը՝ Լևոնի և Մարշումոնի ղեկավարությամբ, կազմակերպեց ինքնապաշտպանության խմբեր և հետախույզներ՝ ճանապարհների ապահովության համար զինված խմբերը բաժանելով չորս մասի, իսկ ժողովուրդը վերցնելով իրենց կենտրոն՝ սկսեցին շարժվել առաջ։ Յուրաքանչյուր ցեղի տարածքի միջով անցնելուց նախօրոք զգուշացնում էին, որ ճանապարհը ապահովեն անցնելու առանց միջադեպի, իսկ հակառակ դեպքում սպառնում էին զենքի ուժով անցնել։

Դիլմանի մոտ քրդական ավազակ Սմկո անունով մի ելուզակ իր խմբով թափառում էր, որտեղ գտներ լավ «որս», հարձակվում և հափշտակում էր։ Այդպես էլ հարձակվեց մեր հայ և ասորի գաղթականների վրա, բայց նրանք հակահարված տվեցին։

Ջուլամերիկում գաղթականները խնդրել էին ճանապարհ տալ, որ անցնեն, հասնեն Մուսուլ։

Պատգամավորություն են ուղարկում Կոստին Համբարձումյանի գլխավորությամբ, բայց թուրք պատվիրակությունը նենգորեն գնդակով սպանում է Կոստինին։ Լևոնը և Մարշումոնը անթել հեռագրով կապվում են Մուսուլ՝ անգլիական իշխանության հետ և հայտնում Կոստինի չարանենգ սպանության մասին։ Հաջորդ առավոտ անգլիական սավառնակները թռչելով Ջուլամերիկի վրա՝ սպառնում են թուրք և քյուրդ իշխանությանը ռմբակոծել, եթե թույլ չտան, որ Իրաքի տարածքով Մուսուլ հասնեն հայերը։

Գաղթականները հասնելով Մուսուլ, որի անգլիական իշխանության տիրապետության տակ էր Իրաքը, ժողովրդին բաժանում են Մուսուլ, Բաղդադ, Բասրա քաղաքների վրա։

Մայրս և Կակո հորաքույրս տղամարդու շորեր հագած չորս տարի մնում և աշխատում են Բասրայում։ Բայց քանի որ գիտեին, որ ես Հայաստանի որբանոցումն եմ, ցանկանում են գալ Հայաստան։ Առաջին իսկ կանչով, առաջին իսկ քարավանով գալիս են Պարսկական ծոցով, Արաբական ծոցով, Կարմիր ծովով, Սուեզի ջրանցքով, Միջերկրական, Էգեյան ծովերով, Դարդանելի և Բոսֆորի նեղուցներով, Սև ծովով հասնում են Բաթում։ Բաթումից՝ Հայաստան, Արտաշատի շրջանի Բեջազլու գյուղը, Զարդար մայրիկի տանը բնակություն հաստատեցին, եկան և ինձ բերեցին որբանոցից իրենց մոտ։

Բայց շուտով վարակիչ հիվանդությամբ հիվանդացավ և վախճանվեց մայրս։ Կակո հորաքույրս ինձ ամուսնացրեց՝ ընդամենը 15 տարեկան հասակումս, Քնարիկ անունով խնամի Քոչոյի (այսինքն՝ քոչած, ներգաղթած) մի ընտանիքի աղջկա հետ։ Տարիների ընթացքում աճեց մեր ընտանիքը։ Բայց չէի մոռանում, որ տասնմեկ հոգի զոհ էինք տվել մեր ընտանիքից։

Սկսվեց Հայրենական պատերազմը, և մինչև 1945 թիվը ծառայեցի բանակում։ Վիրավորվեցի, բայց վերադարձա իմ բազմանդամ ընտանիքի գիրկը։

Ով կերազեր, որ 1896 թ. թուրքական սուլթան Համիդի գազանային վարմունքի հետևանքով իմ պապի 12 անձից բաղկացած ընտանիքի զոհվելուց հետո և 1915 թ. Մեծ եղեռնից միայն ինձ՝ որբ ու անտեր, հինգ տարիներ թափառելով Թիֆլիսի մանկատներում, Կարսում, Ալեքսանդրապոլում, անտանելի զրկանքներով և վարակիչ հիվանդություններով հիվանդանալով, բախտ վիճակվեց վերականգնել իմ պապի կորցրած տասներկու անձերը և իմ վրեժը այդ ձևով լուծել։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=37

 Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: