Արա Սարաֆյան. «Զեկույցը ստիպում է փոխել պաշտոնական պատմագրությունը»

Հայ պատմաբան Արա Սարաֆյանը «Թալեաթ փաշայի` Հայոց ցեղասպանության մասին զեկույցը» իր գրքի շնորհանդեսին ելույթով ունեցավ և  անդրադառնալով զեկույցի կարևորությանը` պատմեց, թե իր գրքում ինչպես է գնահատական տվել զեկույցում առկա տեղեկություններին:

Հայ պատմաբան Արա Սարաֆյանի «Թալեաթ փաշայի` Հայոց ցեղասպանության մասին զեկույցը» գիրքը Կոմիտաս ինստիտուտը լույս է ընծայել թուրքերենով: Սարաֆյանի գրքի շնորհանդեսը տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 25-ին:

Շնորհանդեսի ժամանակ Արա Սարաֆյանը հայտնեց, որ իր աշխատության մեջ սևեռվել է «1915-17 թթ. ընթացքում Օսմանյան կայսրության Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի անձնական փաստաթղթերի մեջ գտնված` Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Օսմանյան պաշտոնական զեկույցի» վրա: Սարաֆյանն ասաց, որ այս կարևոր փաստաթուղթը 2008 թ. Մուրադ Բարդաքչըն հրապարակել է որպես ֆաքսիմիլե, ինքը, օգտվելով օսմանյան աղբյուրներից,  վերլուշել է այս զեկույցը:

Սարաֆյանն իր ելույթում պնդեց, որ Թալեաթ փաշայի զեկույցը «այնպես, ինչպես դրան աջակցող օսմանյան պահոցների մյուս փաստաթղթերը, ստիպում են փոխել 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ թուրքական դիրքորոշումը»: Նա Թալեաթ փաշայի փաստաթղթի վերաբերյալ փաստարկները գլխավոր գծերով այսպես ներկայացրեց.

• Զեկույցը գտնվել է Թալեաթ փաշայի անձնական փաստաթղթերի մեջ: Փաստաթղթի ու Թալեաթ փաշայի կապը ակնհայտ է:
• 1917 թ. փետրվարին Թալեաթ փաշան կարգադրել է 23 վիլայեթում գտնվող հայերի վերաբերյալ հատուկ մարդահամար կատարել: Նա իր կարգադրություններում որոշ յուրահատուկ տեղեկություններ է պահանջել, որոնք հնարավորություն կընձեռեին ձեռք բերել այնպիսի չմշակված նախնական տվյալներ, որոնք կօգտագործվեին իր նախատեսվող զեկույցում: Սրանք վերոհիշյալ նահանգում գտնվող «տեղացի» և «օտար» հայերի թվի և որտեղից գալու վերաբերյալ տվյալներ էին: Թալեաթ փաշայի զեկույցը այս ուսումնասիրությունից վերցված չմշակված նախնական տվյալների վրա է հենվում: Ստամբուլի կառավարության օսմանյան պահոցներում հնարավոր է գտնել բազմաթիվ պատասխաններ, որոնք տրվել են Թալեաթի պահանջով: Պատասխանների թվերն ու Թալեաթ փաշայի թվերը համընկնում են: Թուրքիայի պահոցներում գտնվող պատասխաններից որոշների կամ էլ Թալեաթ փաշայի զեկույցի ճշմարտացիությունը կարողանում ենք ճշտել տեղահանության վերաբերյալ այլ տվյալներով:
• Թալեաթ փաշայի զեկույցի վերլուծական ծանրության կենտրոնը մեկ էջանոց վիճակագրական բաժինն է կազմում: Այս էջը չի սահմանափակվում միայն 1917 թ. հետո հավաքված նախնական տվյալների հակիրճ բովանդակությամբ. պարունակում է նաև մի խումբ հավելյալ տեղեկություններ: Այս տեղեկությունները հաշվարկվել են՝ հիմք ընդունելով նախնական տվյալները. այն պետք է որ հակիրճ շարադրված լինի զեկույցի վիճակագրական նախաբանում տեղ գտնելու համար: Թալեաթը միայն ընդհանուր թվերն է տվել: Սրանց մանրամասն հաշվարկները իմ աշխատության մեջ է տեղ գտնում:
• 1917 թ. ուսումնասիրությունը կատարվել է 23 վիլայեթում, սակայն հիմնականում  արևելյան վիլայեթները դուրս են մնացել: Սրա պատճառը միայն այն չէր, որ Տրապիզոնի, Էրզրումի, Վանի  մի հատվածը զավթել էր Ռուսաստանը: Ներառված չէին նաև Մամուրեթ ուլ Ազիզը և Դիարբեքիրը, որոնք նվաճված չէին ռուսների կողմից: Պատճառը, որ Թալեաթ փաշան այս վիլայեթների բնակչության հետազոտություն չէր պահանջել, մեծ հավանականությամբ այն է, որ ենթադրվում էր, թե այս վիլայեթների հայերը 1915-16 թթ. տեղահանվել են:

Զեկույցում տեղեկություններ է տրվում, որ տեղահանություններից առաջ օսմանահպատակ հայ բնակչությունը, եթե հաշվի առնենք նաև  թվի մեջ առկա թերությունները, եղել է մոտ 1.5 միլիոն, 1915 թ. տեղահանվածների թիվը` 1 միլիոն 200 հազար, իսկ տեղահանությունից հետո գոյատևած և գրանցված հայերի թիվը` 350-400 հազար:

• Արա Սարաֆյանն իր գրքում Թալեաթ փաշայի փաստաթղթերի մեջ նման տետրի գոյությունը մեկնաբանում է այսպես. «Սա թույլ է տալիս մեզ հասկանալ օսմանյան կառավարության ներաշխարհը և նրա հակահայ քաղաքականությունը»: Ուշադրություն հրավիրելով ստերիլ լեզվին` ասում է. «Հատկապես ուշագրավ և ավելի վստահեցնող է, որ բացահայտում է ժխտողական  արտահայտության ծնունդը»:

Քրդերը աջակցել են և’ հայերին, և’ օսմանցիներին

Շնորհանդեսին որպես բանախոս մասնակցել են «Բիր Զամանլար» հրատարակչությունից Օսման Քյոքերը և Բողազիչի համալսարանի պատմության ամբիոնից Մեհմեդ Փոլաթելը:

Քյոքերը, ընդհանուր գհահատական տալով, գրքի վերաբերյալ ասաց, թե գրքում ցույց է տրվում, որ Թալեաթ փաշայի զեկույցում առկա տվյալները համատեղելի են օսմանյան պահոցների հետ: Իսկ ի պատսխան այն պնդման, թե Սարաֆյանը գողացել է Մուրադ Բարդաքչըի գիրքը, Քյոքերն ասաց, որ այս գիրքը մի նոր աշխատություն է և հեղինակային խնդիր չի կարող լինել: Քյոքերն առարկեց այն պնդմանը, թե Մուրադ Բարդաքչըի՝ Թալեաթ փաշայի զեկույցի տվյալները պատկանում են 1915-16 թթ.: Քյոքերն ասաց, որ ավելի խելքին մոտ է 1918 թ.: Սարաֆյանը մատնանշել է 1917 թ.:

Իսկ Փոլաթելը հիշեցրել է, որ այն ժամանակ, երբ օսմանյան պահոցները փակ էին, կարող էին կարդալ միայն այն, ինչ պետությունը հարմար կգտներ, ցեղասպանության թեզերը քննադատում և անարգում էին` պնդելով, թե «օսմանյան աղբյուրների վրա չեն հենվում», ապա նշել է, որ այսօր էլ այլ կերպ են հեղինակազրկում դրանք` «տվյալները գողանում են» մեղադրանքով:

Իսկ հարց ու պատասխան բաժնում հնչած հարցերի առնչությամբ Սարաֆյանն անդրադարձել է հետևյալ կետերին.

• Չգիտեմ, թե ինչպես է «մարդահամարը» կատարվել, երբ ի մի էին բերում Թալեաթ փաշայի ձեռքի տակ եղած թվերը, սակայն այս հարցի վերաբերյալ աշխատանքներ ու ուսումնասիրություններ են կատարվում:
• Քննարկվում է տեղահանության վրա գերմանացիների ունեցած ազդեցության հարցը: Կարող է` մեղադրում են, որովհետև դեմ դուրս չեն եկել: Սակայն գիտենք, որ, օրինակ, Հալեպում գերմանացի մի սպա դեմ է արտահայտվել:
• Քրդական աշիրեթների մեջ օսմանցիներին աջակցելու շնորհիվ հարստացածներ էլ կան, հայերին թաքցնելով՝ պաշտպանածներ էլ…
• Երբ խոսք է գնում համագործակցող հայերից, պետք է ուշադիր լինել. սա կարող է հանգեցնել վհուկների որսի: Կարող է խոսք գնալ հետախուզության հարցում դերակատարություն ունեցած հայերի մասին:
• Թալեաթ փաշայի զեկույցում մուսուլմանացված հայերի վերաբերյալ տեղեկություն չկա:
• Այն ժամանակ Ստամբուլում բռնությամբ տեղահանելու իրավիճակ չկար: Սակայն Ստամբուլում որոշ նշանավոր հայեր էին սպանվել:

Յուջե Յոնեյ/yuce@bianet.org/

26.09.2011

http://www.bianet.org/bianet/siyaset/132961-rapor-resmi-tarihi-degisime-zorluyor