Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 10 (10)

10 (10)

ՍԱԹԵՆԻԿ ՆԱԶԱՐԻ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1908 Թ.

 ՄՈՒՇ

 ԳՅՈՒՄԳՅՈՒՄ Գ.

 

Նազար աղան իմ հայրիկն էր, որը հարուստ, անվանի վաճառական էր և գյուղի մխտարն էր։ Մորս անունը Սրբուհի էր։ Մենք չորս եղբայր, երկու քույր էինք։ Մեկ եղբայրս մահացավ մինչև պատերազմը։ Եղբայրներիս անունները՝ Աբգար, Թուրո, Գիրիշ, Զոհրապ, իսկ քույրս՝ Արեգնազ։ Նաև երկու հարս ունեի՝ մեկի անունը Մաքրուհի էր, մյուսի անունը չեմ հիշում։

Թուրոն որ մեռավ, հայրս հարսին ըսավ՝ աս քու տունդ է, հոս կնստիս։

Քաղաքին ծայրեն գետակ մը կանցներ։ Հոն տուն շինեցինք, ծառեր տնկեցինք։ Հայրս կտորի վաճառական էր, քրդերը կուգային, կգնեին։

Աբգար եղբայրս վերգի հավաքող էր։ Թուրոն դերձակ էր։ Գիրիշը նալբանդ էր։ Մեր տունը երկու սենյակ էր։ Թունդիր կար, մարագ, ախոռ, հարդի տեղ կար, որ ձիերը ուտեն։

Տունին առաստաղը գերաններով էր, հատակը փայտից էր։ Հայերուն թաղերը առանձին էին։ Բայց քյուրդերուն հետ հաշտ էինք։

Մենք ձմեռը լահանա թթու կդնեինք աղաջուրի մեջ։ Տոլմա կեփեինք, փորով քյուֆթեն կխաշեինք թթուով կուտեինք։ Բլղուրով փիլավ կեփեինք, ձավարով մածուն ապուր կեփեինք։ Խմորեղեններ՝ գաթա կեփեինք, բիշի յուղի մեջ կտապակեինք, շաքարով կուտեինք։ Կանաչեղեն՝ ֆասոլիա, լահանա կեփեինք։ Հացը՝ խմոր կշաղեինք, կբանայինք, բարձի պես բան մը կար, թոնիրին մեջը կփակցնեինք, կեփեինք, լավաշը տասնհինգ օրը մեկ կեփեինք։

Բաղնիքի համար ջուր կտաքացնեինք։ Կեղտաջուրը դուրս առուով կերթար։ Ձմեռը փայտ կվառեինք։ Բորույով ծուխը դուրս կհանեինք։

Անկողինները գետինը կփռեինք։ Առտուն յուքլիկը կհավաքեինք։ Մայրս Մուշեն վարժուհի բերել տվեց իր ընտանիքով և մեր հին տունը դպրոց դարձրեց։ Տասնհինգ աշակերտներ էինք։ Մեզ մոտ մեկ լուսավորչական եկեղեցի կար։ Ս. Կարապետ կերթայինք, մեկ օրվա ճամփա էր։ Տոնական օրերը Ս. Զատիկը, Ս. Ծնունդը կհիշեինք։ Քառասուն օր պահք կպահեինք, ընկույզով, ձեթով կերակուրներ կուտեինք։ Զատիկին հավկիթ կներկեինք, դրացիներուն կբաժնեինք։ Կաղանդին պապաս թեփսիին մեջ մեծ խմոր կշաղեր, կեփվեր, պապաս կկտրեր, մեջը բախտ դրված կըլլար ամենուս անուններով, նաև անասուններուն անուններով։

Պտուղներու տեսակներ ունեինք՝ խնձոր, տանձ, սալոր. ցիտրուս չունեինք։ Ձմեռը ցուրտ կըլլար, ձյունը ճամփաները կգոցեր։

Թուրոյի հարսանիքը կհիշեմ։ Հարսը աղքատի աղջիկ էր, մերոնք չէին ուզեր։ Եղբայրս սիրահարված էր։ Մայրս հերոս կին էր, ան առավ ինձ, եղբորս հարսնացուին, գնացինք հորեղբորս տունը, տերտեր բերավ, պսակեց. ամուսնացան։

Մորեղբայրս կառավարական մարդ էր։ Անունը Շուքրի կըսեին։ Երբ Ս. Կարապետի վանք կերթայինք, իրենց կմնայինք գիշերը։ Մամաս տասը զավակ ունեցած է, հինգը մեռած են։ Մեզ մոտ բժիշկ չկար, բայց դայակ մը կար։

Ս. Կարապետի օրը մամաս, հորեղբայրներիս կիները, բոլորս կերթայինք ուխտի։ Մեզի՝ ինձ ու հորեղբորս աղջկան խուրջինի մեջ կդնեին, պզտիկ էինք։ Հոն անգամ մը փահլևան մը ելավ, սկսավ խաղալ, թելին վրայեն վար ինկավ, ոտքը կոտրեցավ։ Կային, որ փայտե ոտքեր կհագնեին, դրամ կհավաքեին։ Վանքին քովը սենյակներ կային, հոն կմնայինք։ Վանքը մեծ երկաթե դռներ ուներ։ Եկեղեցիին չորս կողմը պարիսպ էր։ Հատակը ճերմակ մարմար էր։ Կիներ կային, որ ճերմակ ձյութ կծախեին։ Ուխտավորները ծնկի վրա եկեղեցի կմտնային։ Դուրս ելլալն ալ՝ ետ-ետ կերթային։ Եկեղեցին մեծ էր։ Խունկ, մոմ կվառեին։ Մուրացկաններ չկային։ Մեծ մասամբ կիները ուխտի կերթային։

Կուսակցականներ կային։ Եղբայրներս դաշնակցական էին։ Անոնք կրթված էին, հայերեն, ֆրանսերեն գիտեին, ժողովներու կերթային։ Մեր տանը երեք-չորս հատ զենք կար։ Օր մը եղբայրներս զենքերը մաքրելու համար հանեցին, եղբայրս խուրշինը կրակի մեջ նետեց՝ պայթեցավ, երեսը վառվեցավ։ Մամաս թթու լահանա կապեց՝ աղեկցավ։ Ես Սերոբ փաշայի կնոջը՝ Սոսո մայրիկին, տեսեր եմ։ Սգավոր հագած եկավ մեր գյուղը, Լևոն էֆենդիին տունը մնաց։

Մենք շատ խաղաղ էինք տաճիկներուն հետ։ Տաճիկ ժանդարմաներ եկան հայ կիներուն ըսին. «Եկե՛ք, ցորեն մաքրեցեք, ալյուր շաղեք թուրք զինվորներուն համար»։ Մայրս հավաքեց հայ կիները, գնաց գայմագամին մոտ, ես ալ հետն էի։ Ան ըսավ գայմագամին. «Մենք հավասար ենք, ինչու՞ մեզի կստիպեն ալյուր շաղենք, հաց թխենք»։

Գիրիշ եղբայրս նալբանդ էր։ Ձիավորներ կուգային, պայտեր կմեխեր։

Աբգար եղբորս հավաքեցին, ուրիշ տղաներու հետ տարին թուրքի բանակ։ Մամաս Գիրիշին հեռագիր զարկավ. «Աբգարը կուգա կոր», ըսելով, բայց Աբգարը Մուշ չհասավ։ Լսեցինք, որ Աբգարին սպանել են։

Մամաս ձի նստավ, գնաց Մուշ։ Մեկ-երկու օր վերջը թուրքերը եկան, բոլոր հայ էրիկմարդոց հավաքեցին։ Մի բեյ մը կար, ուզեց մեզի օգնել, բայց չստացվեց։ Պապաս հանձնվեցավ, տարին բանտ։ Դեռ չբանտարկած, պապայես հագուստ ուզեցի. – Սու՜ս, ժամանակը գեշ է, – ըսավ։

Ժանդարմաները եկան, ըսին. – Ելե՛ք տնեն, ի՜նչ կուզեք, առեք ձեզի հետ։

Մեր ամեն ունեցածը բաժանեցինք մեր թուրք դրացիներուն, բոլոր հայերը հավաքվեցան գյուղին կենտրոնը, պարտեզին մեջ։ Քույրս ոսկիներով հյուսած էր մազերը. հարուստներուն օրենքն էր ադ։ Հարսերս ոսկի սրմաներով կապույտ թավիշ հագուստ հագած էին։ Մեկ հսկա քյուրդ մը եկավ։ Ադ հագուստները տվինք մեր ծանոթ քյուրդին, որ մեզի ազատի։ Ան մեզի տարավ իր տունը։ Հազիվ մեկ ժամ ճամփա գացինք, քյուրդերը վրանիս հարձակվեցան։ Կիներուն հագուստները հանեցին։ Ես ալ վարտիքով մնացի։ Քրոջս տաճիկ մը փախցուց։ Մենք չբլախ ենք։ Առտուն էլանք։ Ժանդարման եկավ, մեզի տարավ։ Քյուրդը եկավ մեզի ետ վերցուց, նորեն բերավ իր տունը։ Չէ որ քրոջս փախցուցեր էին, ետ եկավ, ինձի ըսավ. – Ես թույն եմ խմեր, եթե մեռնիմ՝ դուն գիտցիր մեր ապրանքներուն տեղը։

Ես ու մորեղբորս աղջիկը գացեր էինք ջրի։ Մեկ ալ տեսանք քյուրդը նորեն առավ, տարավ քրոջս։ Ի՞նչ ընենք։ Մորեղբորս աղջիկին ալ տարին։ Ես մնացի մենակ։ Աս քյուրդը ինձի տարավ մեր քյուրդ դրացիին տունը։ Ան ինձի տեսավ, զարմացավ, ըսավ. – Դուն ո՞ղջ ես։ Դրացիին տունը ձեր հայ ծանոթները՝ Շուշան աբլան և ուրիշներ կան, տաճիկին հացը կեփեն, գնա՛ անոնց մոտը։

Մեր տունեն անցա, լացի։ Մեր տունը տաճիկ մը նստած էր։ Ըսավ ինձի. – Հորդ ապրանքներուն տեղը ըսե։ – Գիշերը՝ փաթ-քյութ, տաճիկները փախան։ Ռուսը եկավ։ Մենք ոտքով գացինք Խարբերդ։ Բոլոր գյուղերու հայերը արդեն գաղթած էին։ Ալի էֆենդին տարավ ինձ իր տունը, իր աղջիկին պես պահեց։ Վերջը ադ տաճիկ ընտանիքը Մալաթիա գնաց։ Տաճիկը մեռավ։ Կնիկը ինձի ղրկեց թութի ալյուր գնելու։ Գացի, տեսա տաճիկ երկու աղջիկ նստած, մայրն ալ հետերնին։ Անոնք ինձի տարին լոգցուցին, մաքուր հագուստ հագցուցին։ Մայր ու աղջիկները ինձի սիրեցին։ Տաճիկ մայրս ինձի պահեց։

Խարբերդի մեջ պատվելի Եղոյանի տունին առջևը մի կնիկ տեսա, ան ըսավ. – Եկու՜ր, քեզի որբանոց տանիմ։

– Չէ՛, չեմ գա, – ըսի, – քանի որ ինձի լավ կնային։

Տունին հարսը ինձի հրամայեց, ըսավ. – Ախոռը ավլե՛։

Ես մտածեցի՝ փախչել։

Արդեն զինադադար եղած էր։ Տիկին մը ինձի որբանոց տարավ։ Չորս տարի Խարբերդի որբանոցը մնացի։ Ամերիկյան որբանոց էր, արդեն տասներկու տարեկան էի։ Բոլորս ալ իրարու պես որբեր էինք։ Առտուն կելլայինք, աղոթք կընեինք, հոգևոր երգեր կերգեինք, կնախաճաշեինք, դպրոց կերթայինք, հայերեն կսորվեինք։ Ես չնայած Գյումգյումի մեջ դպրոց գացած էի, սկսա Ս. Գիրք մը կարդալ, բայց ինձմե մեծերը կարդալ չգիտեին։ Կես օր նըրս կաշխատեի, հիվանդ կլողացնեի, ճաշ կուտեցնեի, անկողինը կշտկեի, օրվա մյուս կեսն ալ՝ կսորվեի։

1922-ին Խարբերդեն ուտելիքով, անկողինով, բարձերով մեզի կառքերը դրին, տարին Տիգրանակերտ։ Մեզի սենյակներ պատրաստած էին։ Լողացրին, կերցրին, վերջն ալ թրենով Հալեպ տարին, Բեյրութ տարին, Պոլիս, Հունաստան բերին, Կորնթոսի դպրոց-որբանոցը գացի։ Դոկտոր Հեքիմյանը ինձի հոգեզավակ վերցուց։ Հետո ինձի բերին Եգիպտոս։ Ես Եգիպտոս ամուսնացա։ Մամբրե սրբազանը հոգևոր առաջնորդն էր։ Օր մը մեզի տարած էին եկեղեցի, Մամբրե սրբազանը ինձի ըսավ. – Գիտե՞ս, Սաթենիկ, երիտասարդ մը կա, Սուդան գացած է։ Ան՝ երկար մազերով աղջիկ մը կուզեմ, ըսած է։ Կուզե՞ս հետը ամուսնանալ։

– Դուք ուզել եք, ես ալ կուզեմ, – ըսի։

Կեսուրս եկավ, ինձի տուն տարավ։ Ես ըսի. – Ես որբ եմ։

Կեսուրս ըսավ. – Ես ալ որբ եմ եղած։ Մենք քեզի մայր, հայր կըլլանք։

Տարին իրենց տունը։ Վերջը գացինք Սուդան։ Տղանին երկաթագործ էր։ Հոն երեք երեխա ունեցա։

Սուդանում վեց ընտանիք հայ կար։ Հետո սնանկացանք, անգլիական կառավարության ժամանակ դժվարացավ մեր վիճակը։

1931-ին եկանք Եգիպտոս։ Պրոպագանդ ըրին, թե Հայաստանը լավ է։ Ես արդեն որբևայրի էի։ Մեզի բերին Բաթում, «Պոբեդա» նավով։ Ես իմ զավակներով գացինք Հայաստան։ Բոլորս ալ գործարանը աշխատեցանք։ Տղուս աչքը սկսավ ցավիլ։ Սխալ դեղ տվին՝ կուրացավ։ Ժողովուրդը շա՜տ խեղճ էր։ Մեր աղջիկները գործարան չէին ուզեր աշխատիլ։ Գործեն ելան։ Ես աշխատեցա անհայր երեխաներու մանկատունը։ Ես ճաշ եփող էի։ Տղաս կուրացավ, մեռավ։ Աղջիկներս մեր եկող տղաներ առին։ Հիմա Ամերիկայի մեջ շատ լավ ենք։ Զավակներս քովս են։

Միշտ կաղոթեմ, որ իմ նահատակներուս հոգին Աստված լուսավորե։ Ես կհավատամ Աստծուն։ Ես կաղոթեմ բոլոր աշխարհի համար։ Աստվածաշունչը կըսե՝ թշնամուդ մի՛ ատեր։ Հիսուս ըսավ՝ փնտրեցեք, պիտի գտնաք։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=10

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: