Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 9 (9)

9 (9)

ՍԵԴՐԱԿ ԱԲՐԱՀԱՄԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1904 Թ.

ՄՈՒՇ

ԱՌՆՋԿՈՒՍ Գ.

 

1904 թ. ծնվել եմ Մուշի Աղջավազի շրջանի Առնջկուս գյուղում։ Մինչև 1915 թիվը խաղաղ ապրում էինք։

Մինչև տասնմեկ տարեկան դառնալս մեր գերդաստանի մեջ մարդ չէր մեռեր, բայց թուրքը բոլորին ջարդեց։

1908 թվին թուրքական կառավարությունը հյուրիեթ արեց, այսինքն՝ ազատություն տվեց։ Մեզ մոտ քառասուն հայկական գյուղ կար։ Սիփանա սարը մեր շրջանում էր, լանջերը գալիս էին Վանա ծովի հյուսիսային ափը։ Էդ ամբողջ տարածությունը լրիվ հայ էր, ո՛չ մեկ թուրք, ո՛չ մեկ քյուրդ չկար։ Միայն քաղաքում ծառայող զաբիթներն էին թուրք։

Սիփանա սարից ջրերով լի գետ էր իջնում, վրան քսանհինգ ջրաղաց էր շարժվում։ Գիտե՞ս ինչ ալյուր էր աղում։ Մենք որ մաշկի հիվանդություն էինք ունենում, մտնում էինք Վանա ծովը, լողանում, լավանում էինք։ Նոր տարուն, Զատիկին տառեխ էինք ուտում. մեջն էլ փուշ չկար։

Երեկոյան արևը թեքվել էր, ոչխարը դաշտից եկավ։ Մերս, հորեղբորս կնիկները ոչխարը կթում էին, ես ու հերս փայտով ոչխարը ղեկավարում էինք։

Մեկ էր գյուղի արևմտյան կողմից՝ Մշո, Բիթլիսի կողմից, ձայն եկավ. «Հավա՜ր, գյուղը կոտորեցին…»։

Մերը մանուկը ուրացավ. թե ով որ կողմն էր փախչում՝ հայտնի չէ։ Գյուղը խառնվավ իրար, ով որտեղ ասես փախավ։

Մեր տան երեխան ես էի։ Հերս ասաց. «Քեզ փրկեմ, բա մնացածին ի՞նչ անեմ»։ Ինքը փախավ։ Ես ասի՝ բարձրանամ, տեսնամ։ Տեսա, ձիավորները ձեռքներին հրացաններով գալիս են։ Հերս ու հորեղբայրս փախան, մտան մի տուն, թաքնվան։ Ես մնացի շիվարած։ Մազերս երկար էին։ Ինձ աղջկա շոր էին հագցրել։ Հորեղբայրս՝ հարուստ Պետոն յոթ հարյուր գլուխ ոչխար ուներ, իննսունութ տարեկան էր։ Ինքն ու իր նախրչի Մելոն գալիս էին, էդ երկուսին էլ խփեցին։ Մեկ էլ տեսա՝ աջ կողմից մեկը ինձ գրկեց։ Տեսա՝ քրդի կինն է, որին մենք հաց էինք տալիս։ Երևի ձիերի ոտքերի տակ կմնայի. էդ կինը փրկեց ինձ, տարավ մորս մոտ, ասաց մորս. – Սարե՜, երեխին գրկեմ, որ չսպանեն, թող իմանան քրդի երեխա է։

Երբ ձիավորները եկան, էդ քրդի կինը ասաց. «Եկան բոլորին սպանեցին, էլ մարդ չմնաց»։

Ձիավորները հավատացին, ելան գնացին։

Էդ կինը ինձ տարավ իր տունը։ Մեր բոլոր գերդաստանի երեխեքը էդ տանն էին թաքնված։ Էդ քրդի տան մեջ էր նաև հորեղբորս բոյով-ջանով տղան, որի անունը Հարություն էր։

Մութն ընկավ։ Քրդի կինն ասաց. «Եթե հիմա գան, էս աղջիկներին գան տանեն, ես ի՞նչ կարող եմ անել. էլեք գացեք ռեսի՝ գյուղի քյոխվի տունը»։

Հենց դուրս եկանք, որ ռեսի տունը երթանք, ասկյարները եկան, ուզում էին հորեղբորս տղին սպանել։ Նա որ խփեց՝ երեքն էլ ընկան. փոխանակ նրանց զենքը վերցնի ու սպանի նրանց, ելավ փախավ։ Ես ու երեք երեխաներ, մեր ձեռքերը իրար բռնած, գնացինք գյուղի մեջ։ Պլեթով խփում են, սպանում են։ Ես տեսա ռեսի տան մոտ ութ հոգու սպանել էին, տանջելով սպանել էին. մեկի թևն էին կտրել, մեկի գլխին էին խփել։ Մի քանի օր մնացինք ռեսի տանը։ Մի օր մերս գնաց մեր տունը, տեսավ հացի փշրանքներ կան, բերեց։ Վեց երեխա ենք, ես էլ՝ յոթը։ Սոված ենք։ Մեկ էլ մերս գնաց, տեսավ ոչինչ չեն թողել։ Ամբարի միջի ալյուրն էլ թափել են գետնին։ Մերս էդ հողով խառնված ալյուրը բերեց, որ յուխա սարքի՝ ուտենք։ Յոնջա էլ ենք կերել։

Մեկ էլ հերս եկավ, մեզ գտավ։ Թուրք ասկյարը տեսնում է հորս գալ-գնալը, ձայն չի հանում։ Հետո մորս ասում է. – Ես Աբրեին գալուց էլ եմ տեսել, գնալուց էլ եմ տեսել։ Բայց ես ձեր տանը հաց եմ կերել, չկրցա խփել. գլուխս շուռ տվի, որ իբր չեմ տեսել։

1915 թ. ռուսը գալիս էր արդեն։ Քրդերը փախչում են դեպի Բիթլիս՝ արևմուտք։ Բայց լցվան ժողովրդի մեջ, սկսին թալանել, նույնիսկ վրի շորերը հանում, տանում էին։ Օսմանյան ասկյարները եկան քրդերին քշեցին։

Մենք մտածեցինք, որ Ղարաքեշիշ գյուղը գնանք, էնտեղ ավելի ապահով էր, քանի որ ճանապարհից դուրս էր։ Դեպի արևելք ենք գնում։ Քրդերը սկսեցին կրակել մեզ վրա։ Մի ջահել հարս ազատվավ, երկու երեխա բերեց։ Երեխեքին թողեց հողի վրա ու փախավ։

Հասանք Ղարաքեշիշ գյուղը։ Էնտեղ էլ սիրուն աղջիկներին փախցնում էին։ Մեր հինգ երեխեքը՝ երեք տղա, երկու աղջիկ՝ Սամսոնը, Ենոքը, Սուրենը, Ազնիվը, Հայկանուշը մեկ օրում սովից մեռան։ Մերս գնաց ասկյարի մոտ, խնդրեց, որ թույլ տա թաղել իր երեխեքին, բայց նա ասաց, որ գերեզման չի կարելի։ Ստիպված ձեռքերով հողը փորեցինք, հինգին էլ մեջը լցրինք։

Մի օր տեսանք ասկյար չկա։ Մեր գյուղի մի աղջիկ բորոզան փչող ասկյարը տարել էր իրան կին։ Մեր գյուղից յոթ աղջիկ էին տարել։ Հորեղբորս աղջկան էլ մերս պահում էր սալոմի մեջ, գիշերը վրեն էր պառկում, որ չիմանան։

Ես ոչ միայն մեր գյուղի կոտորումն եմ տեսել, այլ նաև մեր բոլոր գյուղերի փախեփախն եմ տեսել։ Խսիրի պես համատարած գետնին փռված դիակներ էին։ Վերջը բոլորը լցրին ծովը, որ խոլեր չլինի։

Մեկ էլ տեսանք՝ ծովի կողմից մի մարդ եկավ, ասաց.

– Ռուսական զորքը Սիփանա սարի ետևից, Մանազկերտից եկել է Բիթլիսն է վերցրել, իսկ ծովի հարավային ափով Անդրանիկն ու ռուսական զորքը Վանն են վերցրել, արդեն հասել են Տիգրանակերտի մոտ։

Մի դավաճան հայ կար։ Թուրքացել էր, գնացել խաբար էր տվել, որ տղամարդիկ թաքնվել են թունելի մեջը։ Թուրք ասկյարները էդ դավաճան հային տանում են, որ ցույց տա, դու մի ասա՝ Արամ Մանուկյան* փաշան գիշերով եկել էր ու բոլորին տարել։ Էդ դավաճան հային բերին Ղարաքեշիշ գյուղ, կայնացրին, խփին, խփին, խփին։ Մերս ասաց. – Ինչի՞ կխփիք։

– Էս որ ձեր ազգից է ու ձեզ դավաճանել է, ավելի լավ է՝ թող մեռնի։

Գյամիք բերին մեզ տարին։ Բիթլիսից, Սասունից, Բաղեշից բոլոր հայերին տարին Վան։

Հերս որ վնասվել էր, գնաց ռուսական բժշկի մոտ, բայց հենց այդ օրն էլ մահացավ։

Մենք տասնութ հոգի էինք։ Մեր հարյուր հիսուն հոգիանոց ազգուտակից միայն ես ու հորեղբորս տղան՝ Թաթոսն ենք ազատվել։

Մեկ էլ ռուսը հրամայեց, թե ես ետ եմ նահանջում, գնացեք Ռուսահայաստան։ Մինչև Օլթի ռուսական գրանիցն էր։ Ճանապարհին ռուսական զորքը մեզ տերություն արեց, բերեց մինչև Իգդիր։ Ռուսը սկսեց մեզ նպաստ տալ։ Մեշոկներով ալյուրը խոտի դեզերի պես կիտված էին իրար վրա։

Եկանք։ Ես որբ էի։ Ես գնացի ամերիկյան որբանոց, Թաթոսը գնաց Էջմիածին։

1920 թվին Սերոբ Դեմիրճյանը, Նաիրի Զարյանը և շատ ուրիշներ որբանոցում էին։ Չարենցը մեր դաստիարակն էր։ Նիհար-նիհար որբ տղա էր, բայց գրագետ էր։

Մեր որբանոցը բերին Երևան, որ տանեն Ամերիկա։ Մի մասին տարան, մեզ էլ պիտի տանեին, բայց չհասցրին։ Հայաստանի դաշնակցական կառավարության՝ Խատիսյանի հետ, թուրքերը ստոր պայմանագիր կնքեցին։ Ջուլֆայի ու Ղարաքիլիսայի գիծը տվեցին թուրքին։

1920 թ. նոյեմբերի 29-ին Սարգիս Կասյանի** հետ տասնմեկերորդ բանակը մուտք գործեց Իջևան և հեռագիր տվեց Լենինին. «Աչքդ լույս, Հայաստանը Սովետական է»։

Էդպես տարիներ անցան։ Ես մեծացա, կամավոր գնացի սովետական բանակ։ Պոլկովնիկը կանչեց, ասաց. – Տղա ջան, բանակ ես ուզում գնալ, բայց փոքր ես։

Ես էլ ասի. – Ես որբ տղա եմ, ուզում եմ գնամ, տուն չունեմ։

Գնացի հայկական երկրորդ դիվիզիա, որի հրամանատարը Բագրատ Ավագյանն էր, իսկ հայկական դիվիզիայի հրամանատարը Մելիք-Շահնազարովն էր։ Առաջին գունդը Երևանում էր։ Բաղրամյանը գնդի հրամանատարն էր։

Բանակից եկա։ Երևանում միլիցիայի դպրոց գնացի։ Նշանակեցին Մեղրի։ Չորս տարի միլիցապետի տեղակալ եմ եղել։ 1935 թվից հետո սովորել եմ Թիֆլիսում։ Հետո ընտանիքս տարա Թիֆլիս, էնտեղ սովորա, ավարտեցի։ Եկանք Երևան։

Քառասուն հոգի կուրսանտների միջից ինձ նշանակեցին Հայաստանի երկաթուղու պետ։ Էն ժամանակ երկաթգիծը Վրաստանին էր պատկանում։

1941 թ. Հայրենական պատերազմն սկսվեց։ Մոսկվայից բրոնյա եկավ, ինձ ֆրոնտից ազատեցին։

1945 թ. իմացանք, որ Գերմանիան կապիտուլյացիայի է ենթարկվել։

Պատերազմի ժամանակ թիկունքում լավ ծառայության համար պարգևատրվել եմ և՛ Կարմիր աստղ, և՛ Կարմիր դրոշ, և՛ Լենինի շքանշանով. քսան հատ մեդալ ունեմ։

* Արամ Մանուկյան (Արամ փաշա) (1879, Զեյվա – 1919, Երևան) – պետական, հասարակական գործիչ: Կազմակերպել ու ղեկավարել է 1915 թ. Վանի հերոսամարտը, որի հաղթական ավարտից հետո ղեկավարել է Վանի նահանգապետությունը (70 օր):
** Սարգիս Կասյան (1876, Շուշի – 1937) – հայ կուսակցական և պետական գործիչ: Նրա ստորագրությամբ 1920 թ. հրապարակվել է Հայաստանում Խորհրդային կարգեր հաստատվելու վերաբերյալ Դեկլարացիան:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=9

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: