Հալիդե Էդիպի՝ Սիրիայի հուշերը

Այշե Հյուր

Ինչպես գիտեք վերջին օրերին արյունոտ իրադարձությունների բեմահարթակ դարձած Սիրիան մի ժամանակ օսմանյան պետության էյալեթ էր: 1914 թ. նոյեմբերի 18-ին օսմանյան պետության` Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցելուց մեկ շաբաթ անց, Ռազմածովային նախարար Ջեմալ փաշան անգլիացիների դեմ նեղուցների արշավանք իրականացնելու և որոշ ժամանակ խտրական քաղաքականություն հետապնդող ազգայնական շարժումները հսկելու համար ստանձնում է 4-րդ բանակի հրամանատարությունը, ինչպես նաև նշանակվում է Սիրիայի, Պաղեստինի, Հիջազի և Կիլիկիայի շրջանների ընդհանուր նահանգապետ:

Ջեմալ փաշան պատմության մեջ հիշվեց Սիրիայում և Լիբանանում ոչ մուսուլմանների և արաբ ազգայնականների դեմ վարած կոպիտ քաղաքականությամբ: Նույնիսկ պնդում են, թե այն, որ Ջեմալ փաշան Դամասկոսում և Բեյրութում 32 արաբ ազգայնականի կախել տվեց, Մեքքե Շերիֆիի սկսած «արաբական ապստամբության» հիմնական պատճառն է հանդիսացել: Անշուշտ, իրականությունն այդքան էլ պարզ չէ: Ինչևէ, այս հոդվածում անդրադառնալու ենք ոչ թե այս թեմային, այլ Ջեմալ փաշայի` շրջանը «կոնիացնելու» (Կոնիայի վերածելու-փաշան թուրքացնելու փոխարեն օգտագործում էր այս եզրը) ուղղությամբ ծավալած կրթական գործունեությանը:

Շարժում Հայդարփաշա կայարանում

Գրականագետ և քաղաքական գործիչ տիկին Հալիդե Էդիփը (Ադըվար) 1916 թ. ամռանը Ջեմալ փաշայից նամակ է ստանում: Համհարզ Ֆալիհ Ռըֆքըի (Աթայ) բերած նամակում Ջեմալ փաշան «Թուրք կնոջ հպարտություն» տիկին Հալիդեի հետ խոսում էր Բեյրութի ամերիկյան և ֆրանսիական քոլեջների նման դպրոցներ բացելու երազանքից` հրավիրելով նրան Սիրիա և Լիբանան: Հայդարփաշա կայարանից ճանապարհ ընկած խմբի մեջ Ֆալիհ Ռըֆքըի, Հալիդե Էդիփի, տիկին Նաքիյեի (Էլգյուն), Համդուլլահ Սուփհիի (Թանրըովեր) հետ ուսուցչուհիներ կային, որոնց Ֆալիհ Ռըֆքըն անվանում էր «չարշաֆավոր գթության քույրեր»: Ջեմալ փաշան ցանկացել էր, որ Համդուլլահ Սուփհին Սիրիայի նախկին թուրք-իսլամական ճարտարապետական կոթողների վերաբերյալ աշխատանք կատարի: Համաձայն Ֆալիհ Ռըֆքըի` այսպիսով Ջեմալ փաշան երազում էր «Լիբանանը կոնիացնել (թուրքացնել)»:

Հայի մարդասպան Բահաեդդին Շաքիրը

Կայարաններից մեկում գնացք էր նստել դոկտոր Բահաեդդին Շաքիրը, ով մասնակցություն է ունեցել 1915 թ. հայերի կոտորածներին: Հալիդե Էդիփն ու Բահաէդդին Շաքիրը ողջ ճանապարհին խոսել են իրար հետ: Բահաեդդին Շաքիրն այնպիսի հպարտությամբ է պատմել իր կատարածների մասին, որ հետագայում Հալիդե Էդիփը, Ֆալիհ Ռըֆըքըին կշտամբելով, ասել է. «Չիմանալով՝ ինձ մարդասպանի ձեռքը սեղմել տվեցիր»: Ինչպես ասում է Ֆալիհ Ռըֆքըն, Բահաեդդին Շաքիրն էլ իրեն ասել է. «Քեզ պես երիտասարդներին պետք է արգելել այս կնոջ հետ կապեր ունենալ»: Ըստ Ֆալիհ Ռըֆքըյի` երկուսն էլ իրար ատում էին:

Երբ տիկին Հալիդեն ու տիկին Նաքիյեն հասել են Լիբանան, փաշային այցելության են գնացել Սոֆարում գտնվող նրա պալատում: Ինչպես ասում են, փաշայի կինը` տիկին Սենիյեն, այնտեղ չի եղել, երեխայի բուժման պատճառով գտնվել է Շվեցարիայում: Այդ օրերին բամբասում էին, թե փաշան «Լիբանանի գեղեցկուհի» հռչակված Լինդա Սյուրսոքի հետ միասին է եղել: Համաձայն տիկին Հալիդեի` տանը եղել են Ջեմալ փաշայի քույրն ու զոքանչը: Նրա քույրը չափազանց լուրջ և բարեսիրտ, բավականին տարիքն առած թուրք կին էր:

Իսկ զոքանչը 60 տարեկան, նիհար, էներգիայով լեցուն, շքեղ կին էր: Տան անդամները միմյանց չափազանց հարգանքով էին վերաբերվում: Պարզ է դառնում, որ Հալիդե Էդիփը ջանք էր թափում նման անձնական բացատրություններով ընթերցողների աչքում բարձրացնել Ջեմալ փաշային, ով հայերի կոտորածների պատճառով կորցրել էր հարգանքը:

Այցելություն Այնթուրայի որբանոց

Հալիդե Էդիփը, ով Ջեմալ փաշայի ցանկությամբ երկու շաբաթվա ընթացքում Բեյրութում հանդիպում է հարցին առնչվող անձանց հետ, Ջեմալ փաշային զեկույց է ներկայացնում, համաձայն որի` Լիբանանի, Բեյրութի և Դամասկոսի վիլայեթները համատեղ կրթական համակարգի մեջ են միավորվելու, երեք վիլայեթից յուրաքանչյուրում բացվելու է նախակրթարան, որը լինելու է մինչև 6-րդ դասարան: Այս նախակրթարանների պարտականությունն է լինելու աշակերտներին պատրաստել սովորական դպրոցների և վարժարանների համար: Դպրոցներում երեք լեզու` թուրքերեն, արաբերեն և ֆրանսերեն են սովորեցնելու:

Զեկույցը ներկայացնելուց հետո Հալիդե Էդիփը այցելել է Երուսաղեմի սուրբ վայրեր և Ջեմալ փաշայի բացած Այնթուրայի որբանոց: Որբանոցում ապրում էին պատերազմի և 1915 թ. կոտորածների ժամանակ ծնողներին կորցրած հայ երեխաները: Ինչպես հայտնի է, Սիրիան և Լիբանանը 1915 թ. մահվան ճանապարհորդության կանգառներից էին: Երբ Հալիդե Էդիփն իմացել է, որ երեխաներին թուրքական անուններ են տալիս, առարկել է, սակայն Ջեմալ փաշան նրան համոզել է, որ այլ ճանապարհ չկա:

1916 թ. սեպտեմբերի 16-ին ավարտելով Սիրիայի ուսումնասիրությունները` Հալիդե Էդիփն ու տիկին Նաքիյեն վերադառնում են Ստամբուլ, սակայն Հալիդե Էթդիփը կարճ ժամանակ անց՝ Ջեմալ փաշայի համառ հրավերից հետո, կրկին գնալու էր Սիրիա: Այս անգամ գնալուց առաջ խորհրդակցում է վստահելի մի քանի անձանց հետ, որոնցից մեկը` բանաստեղծ Յահյա Քեմալը, հետագայում ճամփորդության վերաբերյալ նրա խոհերը հետևյալ կերպ է պարզաբանել. «Երբ Անատոլիան ամբողջությամբ դափ-դատարկ է, միայն Ջեմալ փաշայի ժամանակավոր իշխանությունը զարդարելու համար մեզ և մեր լեզվին այդքան էլ չկարոտող Սիրիայում ազգային լուսավորության մոլեգին ցանկությունը հատկապես այդ աղետների մեջ բազմաթիվ մարդկանց դառնագին ժպտացնում էր…»:

Մարդկությանն օգնելու համար

Իսկ Հալիդե Էդիփն ինքնակենսագրական «Մանուշակագույն թիթեռնածաղկե տուն» ստեղծագործության մեջ հետևյալ կերպ է բացատրում, թե ինչու՞ է ընդունել գնալու առաջարկը. «1916 թ. սեպտեմբերը լի է մարդկանց անհուսության գիրկը տարած պատերազմի տառապանքներով ու աղքատությամբ: Ըստ իս` այն օրերին խմբագրական կյանքս կորցրել էր իր նշանակությունը: Նույնիսկ մի տող չէի կարողանում գրել: Եթե մեզ մոտ էլ լիներ միանձնուհիների կյանք, որով կարող էին ապրել մուսուլման կանայք, անպայման ես այդ կյանքով կապրեի: Ինչևէ, այս իրադրության մեջ յուրաքանչյուր մարդ անպայման ցանկանում է մարդկության համար անել այն, ինչ ձեռքից գալիս է: Ինձ համար միակ ասպարեզը կարող էր լինել կրթության ասպարեզը: Այդ ծառայության ասպարեզն ինձ համար բացեցին Լիբանանն ու արաբական աշխարհը: Երբ Այնթուրայի որբանոցի երեխաների թիվը հասել էր ութ հարյուրի, և թե’ այնտեղ, և թե’ Լիբանանում ու Սիրիայում պատրաստված ծրագրի համաձայն` պարտավորված էի դպրոց բացելու գործունեություն ծավալել, երբ Ջեմալ փաշան առաջարկեց, առանց մտածելու ընդունեցի»:

Ջեմալ փաշայի և նրա միջև ի՞նչ կար

Հալիդե Էդիփն իր այս երկրորդ ճանապարհորդության ժամանակ տանում է նաև իր քույրերին` տիկին Նիգարին ու տիկին Բելքըսին: Իսկ երկու որդիներին թողնում է ավագ քրոջ` Մահմուրեյի մոտ: Բացի այդ՝ պատվիրակության կազմում մոտ 50 ուսուցչուհիների հետ միասին մի քանի ուսուցիչ էլ է եղել: Այս ճանապարհորդությունը Ստամբուլում բամբասանքի տեղիք տվեց: Ոմանք կարծում էին, թե Հալիդե Էդիփի և Ջեմալ փաշայի միջև սիրային կապ կար: Հակառակ դեպքում տուն-տեղ ունեցող կինը, երեխաներին թողելով,, նման դժվարին ճանապարհորդության կգնա՞ր: Զույգին մոտիկից հետևելու հնարավորություն ունեցած Ֆալիհ Ռըֆքըի մեջբերման համաձայն` նրանց միջև նման հարաբերություն չկար, սակայն Հալիդե Էդիփը Ջեմալ փաշայի վրա մեծ ազդեցություն ուներ: Ջեմալ փաշան առանց նրա հետ խորհրդակցելու, առանց նրա համաձայնությունը ստանալու ոչ մի փաստաթուղթ չէր կարող ստորագրել: Հալիդե Էդիփի` տղամարդկանց վրա ունեցած ազդեցությունը հայտնի էր: Մեկն էր, ով հաջողել էր ազդեցություն ունենալ բազմաթիվ տղամարդկանց վրա՝ առանց նրանց երես տալու: Օրինակ` ենթադրվում է, որ Յահյա Քեմալի 1918 թ. «Büyük Mecmua»-ում (Մեծ ամսագիր) լույս տեսած «Հանդիպում» բանաստեղծության մեջ հիշատակվող անձը Հալիդե Էդիփն է եղել:

«Ճանապարհներին մնացած աչքիս լույսը հոգեմաշ արեցի,

Ո՞վ է նա, ինչպիսի՞ն է նա,- հարցրեցի քամիներին:

Երազանքս պահող մի կախարդանք կա նրա մեջ,- ասում էի:

Տեսա. էգ ընձառյուծի դարչնագույն աչքեր ուներ…»

Արդյունքում՝ զույգը բավականին սերտ համագործակցել է, և Հալիդե Էդիփը Սիրիայում և Լիբանանում մի շարք դպրոցներ է բացել: Առաջինը, որ մարդու միտքն են գալիս, Բեյրութի «Դար ուլ Նասըրաթ» կոչված օրիորդաց գիշերօթիկ դպրոցն ու վարժապետաց դպրոցն է, Բեյրութի, Դամասկոսի և Լիբանանի տարբեր վայրերում գտնվող գիշերօթիկ և սովորական օրիորդաց նախակրթարաններն են, 3-4 հազար աղջիկների ու կանանց շարունակած՝ Բեյրութի արդյունաբերական դպրոցներն ու Սիրիայի Թանայիլ գյուղատնտեսական դպրոցն է:

Ջեմալ փաշայի հանձնարարությամբ սիրիացի հայտնի հայ երաժիշտ Վեդի Սաբրան այս դպրոցներում երաժշտության դասեր է տալիս: Վեդի Սաբրան երաժշտություն էր գրելու Հալիդե Էդիփի «Քենանի հովիվները» ներկայացման համար: Ներկայացման թեման է Յուսուֆ (Հովսեփ) մարգարեն և նրա եղբայրները: Ներկայացումը Այնթուրայի որբերը բեմադրելու էին 13 անգամ: Թեև Վեդի Սաբրան Ֆրանսիայի օգտին լրտեսություն կատարելու պնդմամբ աքսորվեց Էրզրում, սակայն այս և նմանատիպ շքեղությունների շնորհիվ դպրոցները տեղացի ժողովրդների մոտ մեծ հետաքրքրություն առաջացրեցին: Լիբանանի դպրոցներ ավելի շատ դիմում էին քրիստոնյա ընտանիքները, իսկ Դամասկոսի դպրոցներ` մուսուլման ընտանիքները:

«Իմ երկիրն ամենաշատը ես եմ քննադատում»

Այս ճամփորդության ժամանակ Հալիդե Էդիփը ավելի մոտիկից հետաքրքրվեց Այնթուրայի որբանոցով: Դոկտոր Լյութֆիի (Քըրդար) հետ միասին, ում կանչել էր Ջեմալ բեյը, փորձեց երեխաներին պաշտպանել վարակիչ հիվանդություններից: Ըստ նրա` Ջեմալ փաշան «հայերի դեմ աքսորը նախկին օսմանյան պետության մարդուն է սազական դիրքորոշում էր որդեգրել», և հայ կանայք Ջեմալ փաշային իրենց կապվածությունը ցույց էին տալիս թաշկինակներով, որոնց վրա նրա անուն էին ասեղնագործել: Սակայն այս ճանապարհորդության ժամանակ հետևյալ խոստովանությունն է արել. «Ոչ ոք չի կարող իր երկիրն այնքան սիրել, որքան ես եմ սիրում, բացի այդ՝ ոչ ոք չի կարող ինձ չափ խստորեն քննադատել իր երկիրը: Իմ ժողովրդի վրայից այս կոտորածների բիծը ոչ մի բան չի կարող մաքրել»:

Այս զրույցին ներկա եղած անձը միսիոներ Հարրիեթ Ֆիշեր էր, ով աշխատել է Բեյրութում՝ Հալիդե Էդիփի բացած դպրոցներից մեկում: Միանձնուհի Ֆիշերի այն հարցին, թե «առաջնորդներն այս վայրագությունը շարունակել տալիս են, թե ոչ», Հալիդե Էդիփը, պաշտպանելով իր քաղաքական ուղեկիցներին, պատասխանում է. «Ոմանք կատարել են սա, և դեռ շարունակում են: Դեռևս չի վերջացել: Ոմանք չմասնակցեցին: Սակայն նրանք վարչական ուժ չունեին: Բացի այդ՝ ասում էին. «Պատերազմի մեջ ենք, ամենուրեք շրջապատված ենք թշնամիներով: Եթե բաժան-բաժան եղած երևանք, ամեն ինչ կկորցնենք: Կա’մ մեր ազգը, կա’մ էլ հայերը…»»:

«Անունս Շյուքրյու է, ազգանունս` 535»

Նույն զրույցի ժամանակ Հալիդե Էդիպը Այնթուրայի հայ որբերի համար Ջեմալ փաշայի քաղաքականությունն այսպես է պաշտպանում. «Այո’, անունները փոխել են, սակայն նրանք երեխա էին, չգիտեին, թե ինչ է կրոնը: Հիմա անհրաժեշտ է նրանց կերակրել, հագցնել և ապահովել նրանց անվտանգությունը»: Մինչդեռ հայ էթնոլոգ Վերժինե Սվազլյանի հավաքած բանավոր պատմություններից պարզ էր դառնում, որ որբ երեխաները ամեն ինչ նկատել են: Օրինակ` տարիներ անց Հարություն Ալպոյաճյանը, ով ծնվել է 1904 թ. Ֆընդաջըք գյուղում, ասել է. «Ծնողներիս սպանելուց հետո ինձ և ինձ պես անչափահաս երեխաներին հավաքելով տանում են Ջեմալ փաշայի թուրքական որբանոց: Իմ ազգանունը 535 էր, իսկ անունս` Շյուքրու: Իմ հայ ընկերն էլ ստացավ Էնվեր անունը: Մեզ թլպատեցին: Մի շարք երեխաներ կային, ովքեր չգիտեին թուրքերեն, նրանք շաբաթներով չէին խոսում, որպեսզի իրենց հայ լինելը չհասկացվի: Եթե սերժանտներն այդ մասին իմանային, նրանց կպատժեին. ոտքի ներբանին 20-30-50 հարված կհասցնեին կամ էլ կստիպեին ժամերով արևին նայել: Մեզ ստիպում էին աղոթել. անհրաժեշտ էր, որ երեք անգամ կրկնեինք «Կեցե իմ փադիշահը» նախադասությունը: Մեզ թուրքական հագուստ էին հագցնում` սպիտակ էնթարի (երկար հագուստ, որը արաբական աշխարհում կրում են տղամարդիկ հագուստի վրայից), սև ջուբբե: Մեկ տնօրեն և մի քանի կին ուսուցչուհի ունեինք: Ջեմալ փաշան հրամայել էր, որ մեզ լավ նայեն, որովհետև շատ էր գնահատում հայերի խելքն ու ընդունակությունները, հավատում էր, որ պատերազմում հաղթելու դեպքում հազարավոր թրքացած հայ երեխաներ իրենց ժողովրդից իրենց վեր են դասելու, ապագայում իրենց աջակցելու ենք»:

Երեխաներ, ովքեր անապատներում խոտ են ուտում

Հալիդե Էդիփը միանձնուհի Ֆիշերի մոտ պաշտպանել է Ջեմալ փաշային, սակայն եթե նայենք Ստամբուլում կազմավորված նոր կաբինետի Ֆինանսների նախարար, իր ընկեր Ջավիդ բեյին գրած այն նամակին, նկատելի է նրա ողբերգությունը.

«…Ըստ էության այս երկիրն այս օրերին ողբալի վիճակում է: Նրանց տառապանքի մեջ մի խորը և ճնշված բան կա: Հատկապես հայերը. այստեղ ապրելու իրավունք ստացած մի խումբ դժբախտ հայեր կան, որոնք երդվում են բացառապես Ջեմալ փաշայի թանկագին գլխով և Ալլահով: Դպրոցին կից մի շենքում բազմաթիվ հայեր կան: Անապատներում խոտ ուտելով` ստամոքսները փքվելուց հետո, ոմանք՝ մորը, ոմանք՝ հորը, շատերն էլ իրենց երեխաներին կորցնելուց հետո այստեղ են ընկել: Ավելի ճիշտ` Ջեմալ փաշան է այստեղ բերել: …Դրսից մի 12 տարեկան հայ աղջիկ եկավ, ում մայրը սովից մահացել էր, իսկ հորը իր աչքի առաջ սպանել էին, ապաստան գտավ… Մեծ աչքերը բացած` շուրջս էր պտտվում, պատեհ և անպատեհ ձեռքս համբուրելով` լալիս: Այգում տեղի է ունենում նաև մեկ այլ դժբախտություն: …Հանկարծակի խոսելու կարողությունը կորցրած մի դժբախտ չի կարողանում տեղեկանալ, թե մյուս որդին ու ընտանիքը ուր են ընկել: Ոտաբոբիկ, աչքերում` կսկիծ, անդադար նշաններով գոռում է իր ողբերգության մասին: Երբեմն գիշերները, որդեկորույս կնոջ նման գլուխն ափերի մեջ առած, հարվածում, հարվածում է: Ցերեկները գրելիս երբեմն ուզում եմ հեկեկալ: Վազում եմ պատուհանի մոտ, ներքևում` այգում, ձեռքերը թափահարում են: … Ահա նրանցից հազարավոր, հարյուրավորները կան: Որբանոցները լի են դժբախտ, կիսաքաղցած երեխաներով, ովքեր կորցրել են այն ամենը, ինչը կյանքում այլևս երբեք չի վերադարձվի:

Նոր կաբինետը չի՞ կարող գոնե այս՝ նմանը չունեցող բռնության ու ոճրագործության արդյունքները թեթևացնել: Այժմ այսօր ապրողներին չի՞ կարող վերադարձնել մարդկային իրավունքները: Եթե ես կարողանայի իմ կյանքով վճարել այս վատ և տգեղ բաների համար, կվճարեի, սակայն իմ կյանքն ի՞նչ է որ… ոչինչ, այն էլ շատ փոքր ու ծիծաղելի ոչինչ»:

Որոշ աղբյուրների համաձայն` Հալիդե Էդիփը Սիրիայից հեռացել է մարտի 4-ին, որոշ աղբյուրների համաձայն էլ` մարտի վերջին: Ջեմալ փաշայի գործունեությունը վերջացել է 1917 թ. դեկտեմբերի 12-ին: Իսկ Սիրիայի և Լիբանանի հայ որբերի տառապանքները երբեք վերջ չունեցան:

Աղբյուրներ` İpek Çalışlar, Halide Edip, Biyografisine Sığmayan Kadın (Everest Yayınları, 2011, s. 135-142; Halide Edip, Mor Salkımlı Ev, Can Yayınları, 2007; Nevzat Artuç, Cemal Paşa, Askeri ve Siyasi Hayatı, TTK Yayınları, 2008; Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Bateş Yayınevi, 1981.

«Ակօս»

թիվ 802