«Արդյոք այրվու՞մ են ձեռագրերը»

Թուրքիան խմբագրում եւ զտում է օսմանյան արխիվները. WikiLeaks-յան այս բացահայտումը նորություն չէր հայերիս համար, սակայն եւս մեկ անգամ ապացուցեց միջազգային հանրությանը` հատկապես Հայոց ցեղասպանության մասին ոչ իրազեկ հատվածին, որ թուրքական պետությունը փաստորեն նորովի է գրում սեփական պատմությունը: Թուրքագետ Անուշ Հովհաննիսյանը երեկ «Հենարան» մամուլի ակումբում, անդրադառնալով «մոգական կայքէջի» այս բացահայտումներին, դրանք բաժանեց երկու բլոկի. հայտնի թուրք պատմաբան Հալիլ Բեքթայի վկայությունները, որ օսմանյան արխիվները ոչնչացվում են դեռեւս 1919-ից եւ վարչապետ Օզալի կառավարման ժամանակահատվածը, երբ օսմանյան արխիվները, նորովի խմբագրվելով ու զտվելով, հասցվեցին այսօրվա տեսքին:

Փորձելով հասկանալ, թե ի՞նչ կտա Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացին օսմանյան պահպանված արխիվները, նախ հասկանանք, թե ի՞նչ են դրանք: Ըստ Հովհաննիսյանի` վարչապետ Օզալի ժամանակաշրջանում վերջնականապես խմբագրված օսմանյան արխիվում պահպանվել են հիմնականում սուլթանի, մեծ վեզիրի, տարբեր նախարարների գրագրությունները. «Այսինքն` այդ փաստերը զուտ եւ խիստ պաշտոնական են», նշեց Հովհաննիսյանը: Հետեւաբար պնդել, թե այդ արխիվները լուրջ ազդեցություն կունենան Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացում, իհարկե` ոչ: Բացի դրանից` չմոռանանք, որ Օսմանյան կայսրությունում, Ցեղասպանության ժամանակ հատկապես, հրամանների արձակման հատուկ մեխանիզմ էր գործում. «Այդ ժամանակ պրակտիկան այնպես էր, որ նման կարգի հրամաններն արձակվում էին կամ բանավոր, կամ հատուկ կոդավորված հեռագրերով»,-ընդգծեց թուրքագետը: Այդուհանդերձ` օսմանյան, թեկուզ «մաքրազտված» արխիվի մեծ մասը փոխանցվել է Անկարա եւ այժմ պահվում է Թուրքիայի ԶՈւ գլխավոր շտաբի պահոցներում: Սրանք, Հովհաննիսյանի խոսքերով, «հրապարակման ենթակա չեն կարող լինել խիստ գաղտնի լինելու պատճառով». «Կան վկայություններ, որ օսմանյան արխիվների որոշ մասը անցել է Մեծ Բրիտանիա եւ Գերմանիա: Բացի սրանից` օսմանյան արխիվային փաստաթղթերի մի մասը ժամանակին անցել է Բուլղարիա, որից դրանք գնել է Վատիկանը»,-նշեց Հովհաննիսյանը: Թերեւս Վատիկանը օսմանյան արխիվի հենց այս մասն է պատրաստվում հրապարակել:

Անգամ խմբագրված ու զտված տեսքով օսմանյան արխիվային նյութերն ու փաստաթղթերը, համենայն դեպս` դրանց հրապարակված մասը, ամենեւին էլ չեն հերքում Ցեղասպանության փաստը: Այնինչ, թուրքագետ Հովհաննիսյանի խոսքերով` «այդ զտված արխիվները, փաստորեն, Անկարան այսօր դիտարկում է որպես վերջին զենք Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը տապալելու գործում»: Այս առնչությամբ Անուշ Հովհաննիսյանը կատարեց մեջբերում օսմանյան փաստաթղթերից. «Արխիվային նյութերից մեկում կարդում ենք, որ Օսմանյան կայսրությունը շատ հոգատար վերաբերմունք է դրսեւորել հայ որբերի նկատմամբ` նրանց հանձնելով թուրք ընտանիքներին, որտեղ մեծացել են այդ երեխաները»: Փաստորեն Անկարան այս փաստով ցանկանում է հերքե՞լ Ցեղասպանության եղելությունը. այդ պարագայում երկու հարց. այդ ինչո՞ւ էին հայ երեխաները որբացել եւ այդքան մեծ թվով, եւ երկրորդ` արդյո՞ք մեկ էթնոսի երեխաներին մեկ այլ էթնոսի հանձնելը` դրանով իսկ երեխաների ազգային պատկանելությունն ու դավանանքը բռնի փոխելը ցեղասպանության դրսեւորում չէ…:

Ստացվում է, որ անգամ այսօր առկա օսմանյան արխիվային նյութերը չեն կարող հերքել պատմական եղելությունը: Այս կապակցությամբ Հովհաննիսյանը հիշեց ռուս գրող Բուլգակովի խոսքերը` «Արդյոք այրվո՞ւմ են ձեռագրերը»: Անշուշտ, անհնար է սեփական պատմությունն ու դրանում առկա փաստաթղթերը փոխել եւ զտել անճանաչելիության աստիճանի: Հետեւաբար անհրաժեշտ է այսօր թուրքական ժխտողականության դեմ «պայքարել» նաեւ օսմանյան արխիվի նյութերով ու փաստերով. եթե դրանում բոլորը վերոհիշյալ «հայ որբերի» օրինակին համապատասխան են, ապա դա կնշանակի, որ թուրքական «հերքող» թեզերը կաշխատեն հենց Թուրքիայի դեմ:

Ուշագրավ մի դիտարկում եւս. եթե, ինչպես բարձրաձայնում է Անկարան, «իր արխիվները զուլալ են ու բաց ամեն հետաքննողի ու շահագրգիռի համար», ապա ինչո՞ւ պետական արխիվի պաշտոնական կայքէջում Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերի, հայկական գույքի, Ցեղասպանության եղելության կամ փաստի «հերքման» մասին փոխանակ ընդհանուր տեղեկությունների մեջ խոսելու, բացել են հատուկ էջ` «Էրմենի մեսելեսի»` Հայկական հարց: Չի՞ նշանակում այս փաստը միայն, որ Հայկական հարցի առանձնացումը ընդհանուր արխիվային նյութերից զտելու եւ նորովի շարադրելու նպատակով է արվել:

ՀՈՎԻԿ ԱՖՅԱՆ

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #162

14-09-2011