Վերժինե Սվազլյան. Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես-վերապրողների վկայություններ, 5 (5)

5 (5)

ՄՈՒՇԵՂ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ

ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1908 Թ.

 ՍԱՍՈՒՆԻ ՏԱԼՎՈՐԻԿԻ ՇՐՋ.

ՔԱՐԱՎԱՆՔ Գ.

Մեր ընտանիքը Տալվորիկի Քարավանք գյուղում քառասուներկու շնչից էր բաղկացած, որոնցից ութը աշխատող տղամարդիկ էին, մնացածները՝ հարս, երեխա, ծերեր էին։

Ես, ճիշտ է, ութը տարեկան էի, բայց հայրիկիս հետ միշտ շրջում էի հանդ ու անտառ և բոլորը հիշում եմ այսօրվա պես՝ հողն ու ջուրը, աղբյուրները, ամեն ինչը…

1915 թ. հունիս ամիսն էր, ցանքսը՝ ցորենն ու գարին, հասկակալման շրջանում էին, երբ մեզ տեղահանեցին։ Տեղահանման ժամանակ մենք ամբողջ ընտանիքով անցանք Սասնա բերդից եկող գետը, որը կոչվում էր Զանդուսագյալի, այսինքն՝ Զանդուսից եկող։

Անցանք ջրի մյուս ափը՝ դեպի արևմուտք, տեղավորվեցինք մի մեծ քարայրի մեջ։ Քրդերն արդեն ընկել էին գյուղերը և կոտորում էին հայերին։ Մենք էդ քարաժայռից տեսնում էինք։ Երկու ժամ չանցած՝ քրդերը հասան մեր տուն։ Հասնելուն պես սալոմ, ցախ, փետ հավաքեցին, դրին դռան վրա, տունը պաժար տվին։ Մեր տունն էլ քարաշեն տուն էր, որը կառուցվել էր երկու հարյուր հիսուն տարի առաջ, իմ մեծ պապի օրոք։ Մեր աչքի առաջ մեր պապենական տունը կրակների մեջ այրվեց։ Հայրս, որ ահռելի, հսկա, դիմացկուն մարդ էր, երեխայի պես լաց եղավ ու ասաց.

– Լաո՜, մըր վերջին օրեր էկան, էլ մըզի լավ օրեր չհանդիպի, – ինչքան փող որ ունեինք՝ ոսկի թե արծաթ, հայրս բաժանեց իր եղբայրներին և եղբոր տղաներին ու շարունակեց, – լաո՜, գացեք, ձեր գլխու ճար էրեք, կարող է իրար տեսնանք, կարող է իրար չտեսնանք։

Հաջորդ օրը ամեն մեկը իր կնոջն ու երեխեքին առավ ու գնաց հաց ճարելու՝ կյանք որոնելու։ Մենք ցիրուցան եղանք իրարից։ Մնացինք ես, հայրս ու մայրս, հարսս, քանի որ ախպերս Հալեպումն էր, երկու քույր և հորեղբորս տղան։

Էդպես թաքնվանք անտառներում, քարայրներում, մինչև ուշ աշուն։ Հասունացած արտերից ցորեն, գարի, գիլգիլ, ընկույզ, կաղին էինք հավաքում, պաշար լցնում տոպրակների մեջ։ Թափառում էինք՝ քանի որ քրդերը խումբ-խումբ հարձակվում էին հայերի վրա, որսում էին նրանց ու սպանում։ Դրա համար մենք թաքնվում էինք մաղարաների մեջ։

Մի անգամ մեր հարևան գյուղերից երկու-երեք ընտանիքի հետ մտել էինք մի մաղարայի մեջ, մոտ քառասուն-հիսուն հոգի էինք, օգոստոս ամիսն էր, շոգ օր էր, երեխեքը, մարդիկ ծարավ կոտորվում էին։ Մեր մեջ կային երկու տղա՝ մեկը եղբայրս էր՝ Խաչոն, մյուսը՝ հորեղբորս տղան՝ Տիգրան անունով։ Նրանց ուղարկեցինք գետից տիկով ջուր բերելու, որ ժողովրդին խմցնենք։ Տղաները ջուրը լցրել էին տկերի մեջ, լցրին եկան։ Քրդերի խմբերը, որոնք հեռու էին, հետապնդում էին, դիմացի սարալանջից տեսել էին այդ տղաներին։ Նրանց հետևելով՝ եկան մեր տեղը գտան մաղարայի մեջ։ Բոլորիս հանեցին դուրս, անցկացրին գետը՝ դեպի քրդերի գյուղը տանելու համար։ Տարան մի տեղ, որ տեղավորեն ու գիշերը մնանք, արդեն ուշ երեկո էր։ Արևը մայր էր մտել։ Դեռ տեղ չէինք հասել, քույրս ձեռքին ծծկեր երեխա ուներ, հարսս՝ նույնպես։ Քրդերից մի քանիսը արդեն նպատակ էին դրել նրանց սեփականացնել։ Նրանց կրծքերի երկու երեխաներին մայրերի գրկերից առան, գցեցին լճի մեջ։ Արդեն մութ էր։ Հարսս ու քույրս փախան։ Քրդերը չտեսան, թե որտեղով փախան։ Մեր խումբը հասավ որոշված տեղը։ Քրդերի խմբի ղեկավարը կոչվում էր Թումմո Ամառ, այսինքն՝ Ամառի տղա Թումմո, որը մինչև 1896 թվականը հայ էր եղել, բայց Սասունի կոտորածի ժամանակ քրդացել էր։ Նրանք էլ երդվյալ են, շատ դաժան։

Երկու ժամ չանցած՝ Խաչո եղբորս, որ քսան-քսանմեկ տարեկան տղա էր, հանեցին, ուղարկեցին ժողովրդից դուրս։ Ասեցին. – Նստի արտի թումբի վրա։

Եղբայրս նստավ։ Ութը գնդակով խփեցին։ Եղբայրս գլորվավ։ Քրդերը նրան հարցրին.

– Խաչո՜, ո՞նց ես։

Խաչոն ըսավ.

– Լավ եմ։

Քրդերը ըսին.

– Խաչո՜, արի քո վերքերը բուժենք։

Խեղճ եղբայրս չորեքթաթ եկավ դեպի կանչող քրդերը, բայց նրանք նորից չորս գնդակով խփեցին, և նա մահացավ։

Մորս մոտ մի հատ ոսկի կար։ Տվեցինք էդ քրդացած Ամառին, և նա մեզ՝ հինգ երեխա, ես ու մերս, ազատեց, ասավ՝ գնացեք։

Ախպորս դիակը մնաց գետնին անթաղ։ Եկանք հասանք մեր անտառներում թաքնված տղաներին։ Մի որոշ ժամանակ մնացինք թափառելով անտառներում և քարափներում։ Ամեն մեկը իրենը վերցրեց ու գնաց։ Քույրս իր ամուսնու հետ քոչեց դեպի Բշերիկ, որը ահռելի մեծ դաշտ էր, այնտեղ ապրում էին քրդախոս հայեր, որոնք նույնիսկ տերտեր ունեին։

Հարսս գնացել էր դեպի քրդական գյուղը։ Բռնել, տարել, քրդացրել էին, կնության վերցրել։ Էն էլ էդպես գնաց… Ինձ ու մի քրոջս մայրս տարավ քրդական գյուղ՝ ծանոթ քրդերի մոտ, Սինոր կոչված գյուղը։ Քյուրդ քիրվաները մեզի վերցրին ու թաքցրեցին։ Էդպես ձմեռը վրա հասավ։ Մնացել են հորեղբորս տղան, հայրս ու մայրս։ Ապրում էին քարայրների մեջ։ Էդպես մնացին մինչև փետրվար ամիսը։

Փետրվարին ռուսը թուրքերից գրավեց Մուշ քաղաքը։ Սասունից ինչքան մարդ որ գաղտագողի փախել էր, միանում է ռուսական զորքին, գալիս Մուշ քաղաք, որտեղ ռուսներ էին։

Հայկական դաշնակցական ազգային կոմիտեն տարբեր տեղերից եկած հայերին ընդունում էր, նպաստ էր տալիս։ Հայերը Մուշում նպաստ էին ստանում։

Ես ու քույրս մնացինք էդ քրդական գյուղում։ Հորեղբորս տղան օգոստոս ամսի կեսերին էկավ ինձ ու քրոջս բերելու Մուշ։ Քրոջս չտվեցին։ Նա տասը տարեկան էր, իրենց տղաների հետ ամուսնացրին։ Հորեղբորս տղան ինձ բերեց Մուշ։ Դա արդեն օգոստոսի 18-ն էր։

Օգոստոսի 19-ին գնացինք ռուսական զորքի մեջ, հաց, շաքար, տվեցին մեզ։ Էդ գիշերը տրիվոգ տվեցին, թե ռուսը նահանջում է։ Մենք էլ նրանց հետ գաղթեցինք։

Հայրս մինչև իմ գալը արդեն մահացել էր։ Մնացել էինք ես, մերս, հորեղբորս տղան, ախպորս կինը։ Էդպես գաղթեցինք էկանք, Մուրադ գետը անցանք, Չարբուհուր գյուղը հասանք։ Էնտեղ մի օր մնացինք հանգստանալու։ Հետո քոչեցինք դեպի Խնուս՝ թալանվելով, մահանալով, ողբալով, սովածությունով, տիֆով, քոչվորական ձևով էկանք Ալաշկերտի բերդը հասանք։ Հետո՝ Կաղզվան, Կողբ, Ղարաղալի կամուրջով էկանք Արաքս կայարանը, որը կենտրոնական կայարան էր։ Էլի ազգային կոմիտեի միջոցով մեզ տեղափոխեցին, ֆուրգոններով, եզի սայլերով հասանք Վերին Թալին։ Թե քանի հատ անասուն էին մորթել, սեղան էին դրել, որ մեզ դիմավորեն, էլ հաշիվ չկար։ Մեզ կերակրեցին։ Մենք երեք հարյուր-չորս հարյուր հոգի էինք։ Տեղավորեցին Մաստարա (Վերին Փերթիկան), Սողուկսու, այսինքն՝ Սառնաղբյուր գյուղը։ Ժողովրդին բաժանեցին Թալինի շրջանի գյուղերի վրա։ Մեզ տարան Թալիբօղլի գյուղը։ Հորեղբորս տղան Անդրանիկի զինվոր էր։ Ինձ տարան ամերիկյան որբանոց։ Մի օրիորդ էր ղեկավարը։ Մինչև 1918 թ. մայիսը եղել եմ որբանոցում։ Որբանոցի ընկերներս էին Սերոբ Դեմիրճյանը՝ Կարեն Սերոբովիչ Դեմիրճյանի հայրը, Համո Իսրայելյանը, Նիկողոս Դանիելյանը, Մուշեղ Խաչատրյանը և ուրիշներ։

1918 թ. ապրիլին, երբ թուրքը Կարսը վերցրեց, Արևմտյան Հայաստանից գաղթողները՝ տեսնելով թուրքերի վտանգը՝ հավաքվեցին, դեպի Վրաստան քոչեցին։ Գնացին հասան Թիֆլիս։ Մի շաբաթ էնտեղ մնալուց հետո քոչեցին Կազբեկ սարով դեպի Հյուսիսային Կովկաս։ Մեկ ամիս Վլադիկավկազ մնալուց հետո ցրվեցինք Հյուսիսային Կովկասով մեկ, մինչև Կրասնոդարի մարզ, Արմավիր քաղաքը։ Մինչև 1922 թ. ապրեցինք էնտեղ՝ մուրացկանություն անելով, ապրուստի միջոցներ հայթայթելով։

1922 թ. փետրվար ամսին էկանք Թալինի շրջան Շղարշիկ գյուղ։ Շղարշիկ է կոչվում գյուղը, քանի որ միշտ մշուշներով է շղարշված։ 1922 թվից բնակվել եմ Շղարշիկում։ Մինչև 1929 թ. եղել եմ հոտաղ, գառնարած, հովիվ։

1929-32 թթ. եղել եմ հողագործ։ 1932-ից ընդունվել եմ կոլխոզ. կոլխոզի կազմակերպիչ էի, ունեինք տասնութ տնտեսություն։ Սկզբում աշխատել եմ պահեստապետ, բրիգադավար, ֆերմայի վարիչ, կոլխոզի նախագահ եմ եղել տասնչորս տարի, նաև գյուղատնտես՝ մինչև 1972 թ.։ Հետո քոչեցի, գնացի Երևան, տղայիս մոտ։ Մեկ ձմեռ մնալուց հետո քաղաքի պայմաններին չհամակերպվեցի, քանի որ ես դաշտ ու դուրան ման եկող մարդ եմ, եկա էս գյուղը՝ Ներքին Սասնաշեն, իմ բարեկամների մոտ։ Տուն շինեցի։ Ունեմ մի տղա, մի աղջիկ, երեք թոռ, երկու ծոռ։ Փա՜ռք Տիրոջը։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=5

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: