Հայտնի եւ անհայտ Արման Կոթիկյանը

                                                                                      Սերգեյ  Վարդանյան

Հայաստանում ո՞վ չգիտի նշանավոր դերասան, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ Արման (Առաքել) Կոթիկյանին: Բայց քչերին է հայտնի, որ նա տրապիզոնցի է: Ծնվել է 1896-ին: Նա Անանիայի և Մաքրուհու յոթ երեխաներից վեցերորդն էր: Նախնական կրթությունը ստացել է Տրապիզոնից արևմուտք գտնվող ծովափնյա Էլևի ավանում, որտեղ ապրում էր Կոթիկյանների ընտանիքը: Ապա, բնակվելով Տրապիզոնում` ավագ եղբոր` Գևորգի մոտ, ուսումը շարունակել է Ազգային վարժարանում:  Նրանց բազմանդամ ընտանիքը ևս տեսել է Մեծ Եղեռնի սարսափները, փրկվել են միայն Արմանը, քույրը` Վարդուհին և եղբայրը` Գևորգը: Արմանը և Գևորգն իրենց ընկերոջ` Ղազար Հարությունյանի (Մակունց) հետ ապաստանել են Տրապիզոնից հարավ-արևմուտք գտնվող, քաղաքամերձ թուրքաբնակ և հունաբնակ Զյուրմելա գյուղի մոտակա անտառում, ուր նրանց 11 ամիս գաղտնի սնունդ է հասցրել Զոյի անունով մի երիտասարդ հույն կին: Հույն կնոջ արարքի ողջ ինքնազոհությունն ու հերոսականությունը գնահատելու համար պետք է նշենք, որ հայերի տեղահանության մասին 1915թ. հունիսի 13-ին թուրքերեն հրապարակված պաշտոնական հայտարարության հինգերորդ կետը զգուշացնում էր, որ «Կառավարության հրամանին չհնազանդող, տեղափոխութենէն խուսափող և այս ու այն կողմը պահուողները, պահողները, կերակրողները և անոնց պահուիլը ապահովողները կախաղան բարձրացնելու համար զինուորական ատեանին առջև պիտի ղրկուին»: Բայց մահապատժի սպառնալիքի դեպքում անգամ շատ հույներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայերին: Սակայն շուտով` 1919-ին, Տրապիզոնի վիլայեթում սկսվեց հույների կոտորածը. ի՞նչ եղան Զոյին և նրա ընտանիքի անդամները, ցավոք, մեզ անհայտ է:

1916-ին ռուսական զորքի կողմից Տրապիզոնի գրավումից հետո Ա. Կոթիկյանը զբաղվել է որբահավաքով, մասնակցել է Տրապիզոնի Աղջկանց վարժարանի շենքում որբանոց-դպրոցի ստեղծմանը, Մեծ Եղեռնի վերապրողներից գրի է առել նրանց վկայությունները, հայոց լեզու և պատմություն է անվճար դասավանդել Մխիթարյան վարժարանում, ուր իր սաներից կազմել է եռաձայն երգչախումբ և համերգներ տվել: Ի դեպ` նրա աշակերտների թվում էր նաև ապագա ամերիկյան նշանավոր գրող և գրականագետ Լևոն-Զավեն Սյուրմելյանը:

1917-ին` ռուսական զորքի հեռանալուց հետո, Ա. Կոթիկյանը տեղափոխվել է Սուխում` քրոջ մոտ: Այնուհետև` 1918-ին, Ստավրոպոլի նահանգի Եսենտուկի ամառանոցային քաղաքում, ծանոթանալով նշանավոր դերասան, բեմադրիչ և թատերական գործիչ Օվի Սևումյանի հետ, նրա թատերախմբի հետ հյուրախաղերով շրջագայել է Հյուսիսային և Հարավային Կովկասի հայաշատ քաղաքներով: 1919-ին 23-ամյա Արման Կոթիկյանը Ա. Արման գրական կեղծանունով Թիֆլիսում հրատարակել է 1914-18թթ. Տրապիզոնում, Սուխումում, Թիֆլիսում և Հյուսիսային Կովկասում գրած իր բանաստեղծությունների «Մխացող շուշաններ» ժողովածուն: Նույն թվականին Օ. Սևումյանի հետ Բաթումից մեկնել է Կ. Պոլիս: Կարճ ժամանակ անց նա հաստատվել է Փարիզում, ուր մինչև 1925թ. ուսանել է իրավաբանություն և Սորբոնի համալսարանում` գրականություն:

ՄԵծ Եղեռնի ահասարսուռ հուշերը չէին սպիանում և Արման Կոթիկյանը 1924-ին գրել է «Մեր տունը» բանաստեղծությունը:

Ծուխն երկնքեն քուլա˜ – քուլա˜,

Քաղցր օրհնությունն գեղի մեր տան…

– Երդիքն հիմա նստեր կուլա,

Ճիտ են ծռեր մաճ ու գութան…

 Հաց կը թխե մայրըս աղվոր,

Խմորն առա˜տ, հարսս է շաղվեր…

– Փուռն է սառած դամբան մը խոր,

Ուր մորս օրհնյալ ձեռքն է թաղվեր…

Երինջն անուշ կը բառաչե,

Քույրս իր լեզուն կը հասկընա…

Ոչ ոք լեզուն կը հասկընա…

Գիշեր է զով- կալի գիշեր-

Հասկն է արծաթ, լուսեն լուսնի…

Արտերուն մեջ- տխու˜ր հուշեր-

Ցորենի տեղ փուշ կը բուսնի…

Նա Փարիզում ևս բազմիցս հանդես է եկել հայ թատերասերների առաջ, համագործակցել է Փարիզի «Հայ դրամատիկի» հետ, 1932-ին հիմնել է «Հայ ժողովրդական թատրոնը»: Հայրենիքից հեռու, օտար ափեր նետված հուսաբեկ արվեստագետը չէր կարող մոռանալ իրենց տունը, զոհված մորը, անցյալի կորուսյալ մտերիմներին, և Սենայի մեջ իր գլխիվայր արտացոլանքը դիտելով 1933-ին գրել է «Կրկնատեսիլ» բանաստեղծությունը:

Կյանքից դառնացած երկրում այս օտար,

Սենայի ափին կանգնած հուսաբեկ,

Դիտում եմ երկար պատկերս անկատար

Գլխիվայր ընկած ջրի մեջ բեկբեկ:

Դիտում եմ գետը ու միտք եմ անում,

Ինքըս ինձ խոսում, ժպտում ու լալիս,

Հիշում եմ հազար մտերիմ անուն,

Հիշում եմ տունըս, հիշում ու լալիս…

 Տեսնում եմ մորըս, մի քարի վըրա

Նստել ափունքում բուրդ է լվանում.

Լսում եմ տխուր երգն իր հնօրյա,

Լսում եմ մի ձայն… ՙբարի˜ աջողում՚…

Սենան աչքերիս դարձել է երազ,

Դյութիչ մի երազ, անծայր, անմեկին.

Ու այդ երազում տենչանքով անհաս

 Ուզում եմ կարծես համբուրել մեկին…

 Փոխվում է հանկարծ պատկերն անցյալի,

Դեմքերը ծանոթ կորչում են մեկ-մեկ,

Անհուն կարոտի կըրակն անձկալի

Այրում է կուրծքս, հոգիս վշտաբեկ:

 Մի բարակ շղարշ ծածկում է կամաց

Հուշերիս դեղնած էջերը տրտում,

Եվ ահա նորից գորշ ջրում ընկած

Գլխիվայր, բեկբեկ պատկերս է դողում…

 1936-ին հայրենադարձվելով՝ Արման Կոթիկյանն աշխատել է Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում, ուր խաղացել է բազմաթիվ դերեր Վ. Շեքսպիրի «Համլետ», «Օթելլո» և «Վինձորի զվարճասեր կանայք», Լոպե դը Վեգայի «Շունը դեզի վրա», Ա. Պուշկինի «Քարե հյուրը», Շիլլերի «Սեր և խարդավանք», Բոմարշեի «Ֆիգարոյի ամուսնությունը», Հ. Իբսենի «Նորա», Հ. Պարոնյանի «Պաղտասար աղբար» և «Մեծապատիվ մուրացկաններ», Վ. Փափազյանի «Ժայռ՚» Շիրվանզադեի «Նամուս», «Պատվի համար» և այլ ներկայացումներում:

Նա նկարահանվել է նաև կինոյում` «Դավիթ բեկ» (1944), «Անահիտ» (1947), «Հասցեատիրոջ որոնումները» (1955), «01-99» (1959), «Նվագախմբի տղաները» (1960), «Տժվժիկ» (1961), «Մսյո Ժակ և ուրիշները» (1963), «Կարինե» (1967): Արման Կոթիկյանի բարձր տաղանդի և հյութեղ խաղի շնորհիվ Էկրանից կամ բեմից արտասանած նրա խոսքերն ու արտահայտությունները դառնում էին թևավոր, նմանակվում և տարբեր առիթներով կրկնվում ժողովրդի կողմից:

Ա. Կոթիկյանը նաև ֆրանսերենի հրաշալի գիտակ էր. շատերը տեղյակ չեն, որ հենց նրա թարգմանությամբ են հայ ընթերցողները կարդացել Գի դը Մոպասանի պատմվածքները (1950) և ՙՍիրելի բարեկամ՚ վեպը (1953), Էդմոն Ռոստանի ՙՍիրանո դը Բերժըրակ՚ չափածո պիեսը (1951, Ավ. Իսահակյանի առաջաբանով), Լուի Արագոնի բանաստեղծությունները (1959), Էմիլ Զոլայի ՙԹերեզ Ռաքեն՚ վեպը (1964):

Նա թարգմանել է նաև Վիկտոր Հյուգոյի բանաստեղծությունները, որոնք ցարդ անտիպ են: Ի դեպ, Կոթիկյանը հայերենից ֆրանսերեն է թարգմանել Վահան Տերյանի և Ավետիք Իսահակյանի մի քանի բանաստեղծություններ, որոնք նույնպես անտիպ են: Ընդհանրապես Ա. Կոթիկյանը մեծ սեր ուներ պոեզիայի հանդեպ, այն նրա համար պատանեկան հրապուրանք չէր, նա բանաստեղծություններ է գրել ողջ կյանքի ընթացքում: 1946-ին հրատարակվել է նրա ՙԽութեցի Հովնան՚ պոեմը, 1965-ին` ՙԱկոսներում՚ չափածո ստեղծագործությունների ժողովածուն, որում տպագրված է նաև ՄԵծ Եղեռնի օրերին նրան փրկած Զոյիին նվիրված ՙՎերհուշ՚ վերնագրով մի բանաստեղծություն:

Մի անհուն թախիծ տանջում է նորից,

Տանջում է անվերջ հոգիս ալեկոծ.

Ո՞վ էր բաց արավ վարագույրը գոց,

Երբ փակել էի այն ահեղ օրից…

Ինչու՞ հիշեցի Սև ծովը հանկարծ,

Մանուկ օրերի հիշատակն անեղծ,

Թե՞ մի այլ կարոտ սրտումըս զարթնեց…

Ինչու՞ հիշեցի Սև ծովը հանկարծ…

 Ճիշտ է, ծնվել եմ Պոնտոսի ափին

Ու երգն եմ լսել մի հույն աղջկա,

Երգն այն սիրային- ՙԹալասա մավրա՚,

 Բայց չէ՞ որ կորավ հուշատետրըս հին…

Օ˜, չքնաղ երազ, օ˜, կիզիչ ամառ,

Ի՞նչ ես շաղ տալիս կըրակըդ հոգուս.

Չէ՞ որ դժվար է լաց լինել անհույս

Արդեն ծերացած մի մարդու համար:

Ոչինչ չի կապում այլևս հիմա ինձ

Ծննդավայրիս հողին ու մարդուն,

Մինչդեռ այն տունը, ուր ծնվել ես դու,

Ասում են թանկ է ամենայն բանից:

 Հիշում եմ սակայն մի դեմք սրբանուշ,

Մի քույր մտերիմ- անունը Զոյի-

Նրան նվիրած երգս այս կուզեի

Որ մնար հավետ, որպես անմեռ հուշ…

Մեծանուն դերասանը նաև լուրջ գիտնական էր, այդ են վկայում դեռևս 1935թ. Փարիզում, Ավետիք Իսահակյանի առաջաբանով նրա հրատարակած ՙՖերդոուսի Թուսի եւ իր Շահնամէն՚ աշխատասիրությունը, ինչպես նաև ՀՍՍՌ  ԳԱ «Տեղեկագիր» հանդեսի 1962թ. 7-րդ համարում տպագրված նրա «Դպրոցա-թատերական կյանքը Տրապիզոնում (1815-1915)» հոդվածը, որն այդ թեմային նվիրված եզակի ուսումնասիրություն է` գրված մի շարք աղբյուրների և իր` ականատեսի, վկայությունների հիման վրա:

«Ձայն համշենական» ամսաթերթ

2007թ. N 11-12 (40-41)