Վեց օր Դերսիմում

Տիրան Լօքմագյոզյանը Միրաքյան տոհմից մի դերսիմաբնակ հայի հետ

Ո’չ ես, ո’չ հայրս, ո’չ պապս եւ անգամ ոչ պապիս հայրը Վանում չենք ծնվել։ Իմ պապի պապն է եղել վանեցի, բայց ես ինձ վանեցի եմ համարում, ինչպես եւ իմ հայրն էր իրեն վանեցի ասում։ Երեւի դա միայն հայ ազգին է բնորոշ։ Կապը հողի հետ։ Ոչ թե «ինչ-որ մի հողի», այլ «նախահողի» հետ։ Կա եւս մի հանգամանք. թե Արեւմտայան Հայաստանի եւ թե Արեւելյան Հայաստանի տարբեր վայրերի նկատմամբ ունեցել եմ տարբեր զգացումներ։ Դերսիմը եղել է այն վայրերից մեկը, որն առանձնահատուկ ձգողական ուժ է ունեցել իմ հանդեպ։ Ես փորձել եմ այդ երեւույթը վերլուծել, բայցեւայնպես չեմ կարողացել ինչ-որ տրամաբանական բացատրություն գտնել։ Վանը հասկանալի է, բայց ինչո՞ւ Դերսիմ կամ Ղարաբաղ։ Պատասխանը ես չեմ գտել, բայց երեւույթը կա։ Այդ պատճառով շատ էի հուզվել, երբ Դերսիմ այցելելու առիթ ընձեռվեց։ Այնքան էլ հարմար ժամանակ չէր, եւ ես երկընտրանքի մեջ էի։ Ամենավերջին օրը վճռեցի գնալ եւ այժմ վստահորեն կարող եմ ասել, որ դա շատ տեղին որոշում էր։ Ճիշտը՝ առիթը բաց չթողնելն է։

Մենք ծրագրել էինք Դերսիմում միայն 3 օր մնալ եւ մյուս 7 օրերն անցկացնել Դիարբաքըրում, Մուշում, Վանում եւ Կարսում։ Հանգամանքների բերումով Դերսիմում մնացինք 6 օր, եւ կարծում եմ, որ միայն ես չեմ այժմ ափսոսում, որ չունեցանք 16 կամ 26 օր ժամանակ՝ Դերսիմը ավելի լավ ճանաչելու համար։ Լինելով թուրքիացի՝ ես մշտական կապերի մեջ եմ այդ երկրի հետ, եւ, անշուշտ, իմ հայացքը Թուրքիայի հանդեպ տարբերվում էր մյուսներից։ Ես ճանաչում եմ թե Արեւելյան եւ թե Արեւմտյան Թուրքիան։ Ճանաչում եմ մարդկանց, տարբերում եմ նրանց ըստ կրոնական եւ էթնիկ առանձնահատկությունների, ծանոթ եմ նրանց հոգեբանության, մշակույթի հետ եւ այլն, իսկ առաջին անգամ Թուրքիա այցելողների համար Թուրքիան ընդամենը այն է, ինչ նրանք տեսնում են այդ ճանապարհորդության ընթացքում։

Դերսիմը մինչեւ վերջին տարիները եղել է «փակ տարածք», այդ պատճառով էլ խիստ սակավ են տեղեկություններն այդ շրջանի եւ այնտեղ ապրող մարդկանց մասին։ Դերսիմի վերաբերյալ «ամենատեղեկացվածներից» մեկը լինելով հանդերձ՝ ես այնուամենայնիվ զարմացել էի։

Առաջինը՝ ես գտա մի ուրիշ Թուրքիա։ Այս շրջանը եւ այստեղի ժողովուրդը նման չէին երկրի մյուս շրջաններին, հատկապես մշակույթով։ Մշակույթ բառը այստեղ չի օգտագործվում իր նեղ իմաստով։ Մշակույթ ասելով ի նկատի ունեմ հագ ու կապը, վարվելակերպը, կին-տղամարդ հարաբերությունները։ Ազգագրագետների համար հարուստ եւ խոպան դաշտ կա այստեղ, որը սերտորեն առնչվում է նաեւ հայագիտության հետ։

Օսմանյան կայսրության վաղ շրջանից սկսած՝ կան տվյալներ Դերսիմի եւ այնտեղ ապրող զազաների մասին։ Այդ տվյալները, սակայն, հեռու են գիտական ուսումնասիրություններ լինելուց։ Նրանք ներկայացնում են իրենցից արձանագրություններ, թե որ օսմանյան սուլթանը արեւելյան երկրներ արշավելու ժամանակ Դերսիմով անցնելիս «ձեռքի հետ» ինչքան ալեւի-զազա է կոտորել։ Զազաները, որոնց սխալմամբ (եւ գիտակցաբար) անվանում են նաեւ «զազա-քրդեր», ապրել են հիմնականում Դերսիմի անտառապատ լեռներում։

Նրանք դավանում են ալեւի կրոնը։ Դարեր շարունակ ճնշման պատճառով ալեւիները փորձել են իրենց ներկայացնել որպես մուսուլմաններ, որոնք պատկանում են շիա հարանվանության մի ճյուղին։ Զազաները ճնշող մեծամասնությամբ ալեւի են, սակայն գոյություն ունեն նաեւ սուննի զազաներ, որոնք ապրում են Դերսիմի տարածքից դուրս։ Կան նաեւ քուրդ եւ թուրք ալեւիներ։ Ալեւիականության, բեքթաշի-ալեւի հավատքի եւ մշակույթի մասին կարելի է շատ երկար խոսել։ Այստեղ միայն շեշտենք, որ ալեւիականությունը մի ուրույն կրոն է, այլ ոչ մահմեդական ուղղություն։ Ալեւի հավատալիքը, հիմնված լինելով արեւապաշտության վրա, ժամանակի ընթացքում իր մեջ ձուլել է նաեւ քրիստոնեական տարրեր։ Ալեւիները չեն հաճախում մզկիթ, եւ ալեւի կանայք չեն կրում գլխաշոր։ Այս վերջին կետը գուցե ամենահատկանշական տարբերությունն է, որով այդ շրջանը առանձնանում է Թուրքիայի մյուս բոլոր շրջաններից։ Դերսիմի զազաները տարբերվում են նաեւ իրենց ֆիզիկական հատկություններով՝ կազմվածքով եւ դիմագծերով, ի միջի այլոց՝ հատկապես քրդերից, որոնք ապրում են հարեւան շրջաններում, ինչպես, օրինակ, Դիարբաքըրում, Մուշում, Վանում եւ Կարսում։

Մյուս հատկությունը, որով առանձնանում է այս շրջանը, այն է, որ հայ լինելը այստեղ միայն հպարտության առարկա է։ Բերենք մի օրինակ. նախավերջին օրը՝ երեկոյան, հասանք Օվաջըք, որտեղ, ի թիվս մյուս խմբերի, ելույթ պիտի ունենար «Մարաթուկ» պարի համույթը, սակայն քանի որ հետեւյալ օրը ծրագրված էր փակման հանդիսությունը, ապա «Մարաթուկը» որոշեց ուժերը խնայել այդ եզրափակիչ համերգի համար։ Հանդիսատեսներին խիստ հիասթափեցրեց հայկական համույթի բացակայությունը, հատկապես մի աղջիկ էր չափազանց վհատվել. նրան փորձում էինք հազար ու մի փաստարկներ բերել, թե ինչու խումբը չի ներկայացել` ընդհուպ մեղքը բարդելով այդ օրերին հայտնված կարմիր փոշու ամպերի վրա, որոնք թափանցել էին Ափրիկյան անապատներից… Սակայն համոզել աղջկան անհնար էր, նա շարունակ կրկնում էր. «Մենք շատ սիրեցինք հայերին, միայն հայերի պարը տեսնելու համար ենք եկել հարեւան գյուղերից, եթե հայերը չգան, մենք էլ հենց հիմա կգնանք»։

Նման «հայասիրության» դրսեւորումը ստիպեց ինձ հարց տալ, թե կա՞ն արդյոք հայեր իր ընտանիքում։ Պատասխանը ուղղակի ապշեցրեց ինձ, եւ ես մինչ օրս զարմանքով եմ վերհիշում աղջկա այդ սրտաբուխ արտահայտությունը «Չգիտեմ, բայց երանի՛ այդպես լիներ». նման բան չեք կարող լսել Թուրքիայում ոչ մի ուրիշ տեղ։ Ավելացրեց նաեւ, որ ինքը ուսումնասիրելու է իր արմատները՝ «հայ նախնիներ գտնելու հույսով»։

Իսկ մենք գտանք հայեր, այն էլ այնպիսի առատությամբ, որ եթե մեկը ինձ այս ամենը պատմեր մինչ իմ տեսնելը, ես դա կորակեի որպես չափազանցություն։ Ամեն կողմից «ժայթքում» էին հայեր, կամ լսում էինք հայերի մասին։ Չկար մի տեղ, լինի դա գյուղ, անտառ, այգի եւ այլն, որի մասին դերսիմցիները չասեին, թե դա հայկական է, հայերի սարքածն է, հայերի տնկածն է։ Համարյա բոլոր ծառերը (պտղատու) մեզ ներկայացնում էին որպես «հայերի տնկած ծառ», իսկ եթե ծառերը մատղաշ էին, ապա դրանք «հայերի մշակույթի շարունակություն» էին։

Մեզ համար այդ ամենը շատ հուզիչ էր։ Ուրախալի հուզմունք էր պատճառում՝ տեսնել Թուրքիայում մարդկանց, որոնք երախտամոռ չէին… Ավելին՝ հայ լինելը, վզին խաչ կախած՝ փողոցներով քայլելը պատիվ էր այստեղ։ Մարդիկ մեծ սիրով ու հետաքրքրությամբ մոտենում էին, երբ իմանում էին, որ հայ ես։ «Մենք դարերով եղբայրաբար ապրել ենք» արտահայտությունը Թուրքիայում վերջին տարիներին կարծես լոզունգի է վերածվել, սակայն այդ լոզունգին անմիջապես հետեւում է «բայց»-ը, ու մեզ հրամցնում են «պաշտոնական պատմագրության» կաղապարները, որոնք վերաբերում են օտար պետությունների դրդմամբ հայերի դավաճանությանը՝ քիչ թե շատ մեղադրական շեշտադրումով։ Լոզունգի վերածված արտահայտությունն այստեղ ուրիշ կերպ էր հնչում։ Նախ՝ եղբայրության մասին ամենայն անկեղծությամբ էր ասվում, եւ վերջանում էր ոչ թե հայերի դավաճանությամբ, այլ պատմություններով, թե ինչպես են փրկել հայերին, եւ մենք լավ գիտենք դրանց ճշմարտացիության մասին։ Բազմաթիվ էին նրանք, ովքեր պատմում էին մեզ իրենց հայկական արմատների մասին։ Կարելի է անվարան ասել, որ շատ քչերին հանդիպեցինք, ովքեր ասում էին, որ իրենք զտարյուն զազա են, այսինքն՝ չունեն հայկական արմատներ։

Ցավոք քիչ գտանք զտարյուն հայեր։ Տասնյակ տարիների ընթացքում հայերը ոչ միայն կորցրել էին իրենց լեզուն եւ խոսում էին զազաքի, քուրմանչի եւ թրքերեն, կորցրել էին իրենց կրոնը եւ ընդունել ալեւիություն, այլեւ խառնվել էին զազաների հետ ամուսնական կապերով։ Պատճառը, հավանաբար, յուրայինների հետ ամուսնանալու համար մարդ չգտնելն էր։ Չի կարելի անտեսել նաեւ այն հանգամանքը, որ ալեւիներն՝ ընդհանրապես, իսկ զազա-ալեւիները՝ մասնավորապես միշտ հարազատի նման են վերաբերվել հայերին ու մեծ սեր եւ հարգանք տածել նրանց հանդեպ, ինչը մենք զգացինք այդ 6 օրերի ընթացքում։ Կարծես եղբայրների ու քույրերի շրջապատում գտնվեինք։ Ժամանակին ալեւի փիրերն (հոգեւոր առաջնորդներ) ու հայ քահանաները միասին են ծեսեր կատարել, հայերն ու ալեւիները ուխտագնացության նույն վայրերն են այցելել, միասին աղոթել։ Այդ մասին կան բազմաթիվ վկայություններ։ Թուրքիայում այսօր արդեն շատերն են խոսում իրենց ընտանիքներում եղած հայերի մասին, որոնք գերազանցապես «հայ մեծ մայրեր» են։ Մենք՝ հայերս, լավ գիտենք «փրկված» հայ տատիկների պատմությունները։ Դերսիմում խնդիրը տարբեր էր։ Այստեղ «հայ տատիկների» փոխարեն հանդես են գալիս ամբողջ ընտանիքները, այստեղ կարելի է լսել հետեւյալ խոստովանությունը. «Հորական կողմս մաքուր հայ է, իսկ մորական կողմս՝ կիսահայ»:

Դերսիմցիների մեջ կա Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքին անունով ֆենոմենալ մի անձնավորություն։ Օժտված լինելով անսպառ կենսաուժով՝ նա նման է գործող հրաբխի։ Միհրանը այն զազայացած-ալեւիացած հայերից մեկն է, ով որոշեց վերադառնալ իր ակունքներին եւ փոխել անունն ու կրոնը։ Միհրանը հիմնեց «Դերսիմի հայերի միությունը» եւ մեն-մենակ ստանձնեց ողջ միության գործունեությունը։ Մորեխի նման կա ու մեկ էլ չկա. առավոտյան Փարիզում է, երեկոյան՝ Քյոլնում, մյուս օրը՝ Երեւանում, մեկ էլ տեսար՝ հասավ Դերսիմ։ Նա էր կազմակերպել մեր այցելությունը Դերսիմի «Մնձուրի բնության եւ մշակույթի փառատոն»-ին։

Կասկած չկա, որ Դերսիմ այցելությունը ոգեւորություն կառաջացներ ամեն մի հայի մեջ, բայց Միհրանը այնքան էլ չէր մտահոգված հայաստանաբնակ հայերին ոգեւորելով։ Նա համոզված էր, որ հայերի այցելությունը ոգեւորություն կառաջացնի առաջին հերթին Դերսիմի հայության մեջ, որը, գրեթե 100 տարի կտրված լինելով արտաքին աշխարհից, մոռացության մատնած մայրենին, հավատափոխ եղած, պաշարված մտավախություններով, վերջնականապես ընկղմվել էր ուծացման մեջ։ Գիտակցելով հանդերձ իրենց հայկական արմատները՝ համակերպվել են, կարծես, իրենց նոր ինքնության եւ կրոնի հետ։ Միհրանը մեծ ջանք է գործադրում, որպեսզի վերստին արթնացնի այդ մարդկանց մեջ հայ լինելու գիտակցությունը, ինչն ահավոր դժվար գործ է Թուրքիայի պայմաններում, որտեղ մարդիկ խուսափում են իրենք իրենց անգամ որպես ալեւի դրսեւորել, որտեղ ալեւիներից շատերն իրենց ինքնությունը չբացահայտելու համար ստիպված են մզկիթ հաճախել։ Հայերը նույնպես չեն ցանկանում բացահայտվել, եւ մեծ ջանքեր է պետք իրենց համոզելու համար, որպեսզի անդամակցեն «Դերսիմի հայերի միությանը», մասնակցեն ժողովներին ու հավաքույթներին, ապրեն հայեցի եւ շրջապատից չթաքցնեն իրենց հայկական ինքնությունը։

Միհրանը մտածում էր, որ մեծ թվով հայերի այցելության եւ հայկական պարախմբի միջոցով, երբ Դերսիմի լեռներում հնչի հայկական խոսքը, երգն ու պարը, հայերի մեջ ոգեւորություն կառաջանա, եւ նրանց երակներում կարձագանքի հայի արյունը։ Թե որքան դժվարին գործ էր ձեռնարկել Միհրանը, մի անգամ եւս համոզվեցինք, երբ վերադառնում էինք «գյոզեներ»-ից, որտեղ գտնվում են Մնձուր գետի ակունքները։

Միհրանը խոստացել էր մեզ տանել Յեշիլյազը գյուղը՝ բնակեցված հայերով, որոնք չէին ժխտում իրենց ինքնությունը եւ անդամակցում էին Միհրանի հիմնած միությանը։ Երբ հավաքվում էինք ավտոբուսի մոտ, մի տեղացի տարեց կին, առանց հարց ու փորձի, նստեց մեր ավտոբուսը։ Միհրանը ուզում էր կնոջը բացատրել, որ սա միջգյուղական ավտոբուս չէ, ու մի քիչ նրա հետ զրուցելուց հետո վերադարձավ ծիծաղից թուլացած։ Պարզվեց, որ այդ կինը ուղեւորվում էր հենց նրանց մոտ, ում ուզում էինք այցելել։ Ճանապարհին սկսեցինք զրուցել կնոջ հետ։ Լինելով այն ընտանիքի անդամ, որոնք իրենց բացահայտ որպես հայ էին դրսեւորում, նա կտրականապես մերժում էր իր հայ լինելը եւ իրեն ներկայացնում որպես «ալեւի-մուսուլման»։

Գյուղում իր հարազատ որդին՝ 30-ի մոտ մի երիտասարդ, իրեն բացահայտ որպես հայ էր ներկայացնում եւ ասում, որ իր մայրը նույնպես հայ է, սակայն թաքցնում է դա։ Մեր բոլոր ջանքերը ապարդյուն անցան. նա իր «ալեւի-մուսուլմանության» մեջ մնաց անդրդվելի։ Միայն, երբ ներկաներից մեկը խաչակնքեց, մի պահ հանեց ակնոցն ու աննկատելիորեն սրբեց իր խունացած աչքերը։ Իսկ այս կնոջ 10-12 տարեկան թոռը իրեն  համարում էր ո’չ հայ, ո’չ քուրդ եւ ո’չ էլ զազա, այլ… թուրք։ Մենք արդեն պատրաստվում էինք մեկնել, երբ մեզ հասավ կնոջ մյուս որդին՝ խնդրելով, որ գիշերենք իրենց մոտ։ Որքա~ն բան կլիներ խոսելու, իմանալու. ցավո՛ք պիտի մեկնեինք։ Երիտասարդը մեզ հետ ողջագուրվեց, կարծես տարիներ իրարից հեռու մնացած հարազատներ լինեինք, բայց մի՞թե դա իրականում այդպես չէր։ Այդ հարազատության զգացումը թե մարդկանց եւ թե հողի նկատմամբ մեզ ուղեկցեց մինչեւ մեր ճամփորդության վերջ։

Անցնում էինք Խոզաթ բնակավայրով։ Ես, որպես թուրքաբնակ հայ, միտում չունեմ շփվել օտար միջավայրում։ Դա յուրահատուկ ինքնապաշտպանական բնազդ է, հատուկ բոլոր հայերին, որոնք ապրում են Թուրքիայում, եւ որի ծայրահեղ դրսեւորմանը ականատես եղանք տարեց կնոջ օրինակով։ Հայաստանցիները, չունենալով նման «ինքնապաշտպանական» մղումներ, բարյացակամ զրուցում էին բոլորի հետ, բացահայտորեն հայտարարում, որ իրենք հայ են ու եկել են Հայաստանից, անվերապահորեն խոսում էին ազգային խնդիրների շուրջ՝ ոչ մի րոպե չմտածելով խոսակցի ով լինելու մասին։ Ինչպես վերը նշվեց, Դերսիմը կարծես Թուրքիա չլիներ, ու այստեղ իմ «սովորած» խոհեմությունը լրիվ անիմաստ էր, իսկ հայաստանցիների «անխոհեմությունը»՝ տեղին։

Բացօթյա թեյարանում մի խումբ երիտասարդներ, երբ իմացան մեր հայ լինելու մասին, իսկույն մատնացույց արեցին մի աղջկա՝ որպես հայ։ Պարզվեց, որ նա իսկապես հայ էր, այն էլ՝ անխառն։ Սովորում էր Մանիսայի համալսարանում եւ եկել էր իր արձակուրդն անցկացնելու Մնձուրյան փառատոնին։ Առհասարակ այս փառատոնը առիթ է, որպեսզի այստեղ հավաքվեն աշխարհասփյուռ դերսիմցիները, իսկ այդպիսիք քիչ չեն։ 1915 թվականին, երբ յուրօրինակ ձեւով էր լուծվում «հայկական հարցը», տասնյակ հազարներով հայեր ապաստան գտան Դերսիմի անտառածածկ լեռներում։ Դերսիմի զազաները ոչ միայն ապաստան տվեցին հալածյալներին, այլև բազմիցս նրանց պաշտպանեցին պետության ոտնձգություններից։

Նորանկախ թուրքական պետությունը չմարսեց դա, ինչպես նախորդ՝ Օսմանյան պետությունը չէր հանդուրժում դերսիմցիների ազատատենչ ոգին ու պարբերաբար ջարդեր էր իրականացնում նրանց նկատմամբ։ Քեմալական կառավարությունը, որը  փաստորեն իթթիհատականների շարունակությունն էր, չբավարարվեց «սովորական» կոտորածով եւ ծրագրեց մի վերջնական հարված՝ վճռելով վիրահատական գործողությամբ ազատվել այդ «պալարից»։ Ճիշտ այնպես, ինչպես 1915-ին՝ հայերի նկատմամբ։ 1938 թվականին շրջապատվեց ողջ Դերսիմի տարածքը։ Կոտորվեցին շատերը՝ առանց տարիքի եւ սեռի տարբերության։ Մարդկանց գնդակահարում էին, սրախողխող անում, ողջ-ողջ այրում եւ ժայռերից ցած գլորում։

Դերսիմում կան վայրեր, որոնք ժողովուրդը մատնացույց անելով ասում է, թե Ցեղասպանության տարիներին հայերին հազարներով այդ ժայրերից ցած են գցել։ Այդ ժայռերը կոչվում են «հայի ժայռեր»։ Կան նաեւ վայրեր, որտեղից 1938 թականին զազաներին են ցած գցել։ Նույն ձեռագիրը, նույն ճակատագիրը։ 1938-ի կոտորածի պատճառներից մեկն այն էր, որ զազաները հանդգնել էին պաշտպանել հայերին։ Զազաները թանկ վճարեցին դրա համար։ Երբ ժողովրդի մեծ մասը կոտորվել էր, մնացածներին տարագրեցին Թուրքիայի արեւմտյան տարածքներ՝ բաշխելով նրանց սուննի թուրքերի միջեւ։ Հազարներով զազա-ալեւի երեխաներ հանձնվեցին սուննի-թուրք ընտանիքների։

Դերսիմի ջարդը հետապնդում էր մի նպատակ եւս, ինչը մեծ մասավ իրականացավ. վերացնել այնտեղ ապաստանած հազարավոր հայերին։ Երբ 60-ականներին ներում շնորհվեց, ու տարագրյալներին վերադարձի իրավունք տրվեց, մեծ մասը վերադարձավ, եւ այսօր չափազանց դժվար է գտնել մի դերսիմցի, որը աքսորված ու վերադարձած ընտանիքի զավակ չլինի։ Սակայն դերսիմցիների դժբախտությունները սրանով չավարտվեցին։ Շարունակվող հալածանքները առիթ տվեցին նոր ըմբոստությունների, որոնք իրենց հերթին հանգեցրին նոր հալածանքների։ Այս ամենի հետեւանքով բազմաթիվ դերսիմցիներ գաղթեցին Ստամբուլ եւ Եւրոպա, եւ այսօր ամեն մի ընտանիքից, ինչպես Հայաստանի ընտանիքներում, մեկ կամ մի քանի անդամ ապրում են դրսում եւ պահում մնացածներին։ Սակայն կան նաեւ վերադարձողներ։

Միհրանը մեզ տարավ Դերեօվա՝ մի հիասքանչ վայր, որտեղ 50-100 մետր բարձրության վրա ժայռերի ամբողջ երկայնքով ջրեր էին հոսում՝ ներքեւում հավաքվելով եւ ներհոսելով գետը։ Ներքեւում բացօթյա ճաշարան էին բացել։ Այստեղ Միհրանը մեզ ծանոթացրեց մի բազմանդամ ընտանիքի հետ։ Երիտասարդներն ապրում էին ով՝ Ստամբուլում, ով՝ Գերմանիայում, իսկ ընտանիքի հայրը վերադարձել էր Գերմանիայից ու տեր կանգնել իր հողերին։ Իհարկե, այն ամենին, ինչ մնացել էր։ Նա մոտեցավ մեզ՝ հարցնելով՝ «ո՞ւր են գյավուրները»։ Առաջին անգամն էր, որ այս արտահայտությունը, որը Թուրքիայում լսել եմ  տարիներ շարունակ, չվիրավորեց ինձ։ Երեւի արյունը իրավամբ ունի «քաշելու» հատկություն։ Ամբողջ ընտանիքի հետ հավաքվելով՝ սկսեցինք խոսել «ամեն ինչի» մասին։ Որքան պատմում էին, այնքան շատ հարցեր էին առաջանում։ Խոսքը հասավ վերջերս իմ կողմից թուրքերեն թարգմանված մի գրքի, որը 1-2 ամիս առաջ էր հրատարակվել։ Գրքի նյութը Բերդակից մազապուրծ եղած մի տղայի պատմությունն էր, որը ապաստանել էր Դերսիմում։ Հանկարծ ընտանիքի անդամներից մեկը, որն ապրում է Ստամբուլում, պայուսակից հանեց իմ ակնարկած գիրքը. աղջիկն այն բերել էր Ստամբուլից։ Բոլորը զարմանքից քարացան, սակայն ամենահուզումնալին իմ եւ այդ աղջկա համար էր. Դերսիմի լեռներում ինչ-որ մեկը իր պայուսակից հանի քո թարգմանած գիրքը, մյուս կողմից՝ Դերսիմի լեռներում հանդիպես քո ընթերցած գրքի թարգմանչին։

Այնպես էլ չկարողացանք այցելել իր հողերին տեր կանգնելու համար Գերմանիան թողած մարդու գյուղը, տեսնել նրա այգին։ Ժամանակ է պետք Դերսիմի համար, շա~տ ժամանակ։ Այնքան բան կա տեսնելու, լսելու, ընկալելու եւ այդ ամենը համակարգելու՝ նախ եւ առաջ սեփական գիտակցության մեջ, այնքա~ն շատ են տեղեկությունները, այնքա~ն բազմազան են ապրումները։

Երբ գնացել էինք Քեսթուն գյուղ, որտեղ բոլորին մատուցվելու էր նախաճաշ, մեզ դիմավորեցին դհոլով եւ զուռնայով։ Տեղի բնակիչներն ու շրջակա գյուղերից ժամանածները շուրջպար բռնեցին՝ երկար բեղերով, 80-ն անց մի տղամարդու գլխավորությամբ։ Հավաքվեցին նաեւ «Մարաթուկ»-ի տղաներն ու աղջիկները, եւ այս անգամ հնչեց հայկական քոչարին։ Տեղացիների պարն ավարտվեց, եւ նրանցից մի քանիսը տեղափոխվեցին հայերի շրջանի մեջ, այդ թվում՝ բեղավոր պարագլուխը։ Աջից-ձախից մեզ լուր տվեցին, որ նա հայ է, բայց նա երբեք չի ընդունում։ Պարի վերջում, սակայն, տղաները մեզ հայտնեցին, որ նա իրենց գաղտնաբար խոստովանեց, թե ինքը նույնպես հայ է։ Թուրքիայում հայ լինելը  մեղր ուտել չէ, Հայաստան այցելող թուրքահայերին հայախոս չլինելու համար մեղադրողները երբեք դա չեն հասկանա. ինչ արած, հայաստանցիների ձայնը այս դեպքում տաք տեղից է գալիս։

Այնպես, ինչպես որ ամենուրեք պատմում էին ամեն մի գյուղի, ծառի, այգու «հայկական» լինելու մասին, նույնպես էլ ափսոսանք էր հնչում, որ հայերն այլեւս չեն ապրում այդ տարածքներում։ Ըստ դերսիմցիների՝ կյանքն ավելի լավ կլիներ, եթե հայերը դեռ այստեղ լինեին։ Շատերն ուղղակի ասում էին. «Սա ձեր հողն է»եւ ավելացնում՝ «Եկե’ք, տե’ր կանգնեք ձեր հողին»։

Էրկան գյուղում, որտեղ մի հոյակապ եւ հսկա եկեղեցու ավերակներ տեսանք, մեզ պատմեցին, որ դա հայկական գյուղ է եղել, եւ հայերի ժամանակ այստեղ 140 տուն բնակչություն կար, իսկ այսօր միայն 12-ն են։ Ջուրը, ասաց մի բնակիչ, հայերը քաշել են սարերից կավե խողովակների միջոցով, որոնք կոչվել են «հագահ», վերջում ինձ հարց տվեց, թե հայերեն ի՞նչ է դա նշանակում։ Միայն տանը, երբ վերանայում էի իմ նշումներս, գլխի ընկա, որ դա պետք է լինի «հագագ»-ը: Պատմում էին, որ Էրկանն ու շրջակա 47 գյուղեր Խոզաթը ցորենով են մատակարարել, իսկ այսօր… «Հայերի» խաղողի այգիները չորացել են, ու մնացել են միայն ընկույզի ծառերը՝ նորից «հայկական»։ Բայց քանի որ ոչ մի բան չեն կարողանում վաճառքի հանել, ոչ մի նոր բան էլ չեն տնկում։ Այժմ զբաղված են գերեզմաններ քանդելով՝ գանձ գտնելու հույսով։ Այդ գործում այնքան են առաջացել, որ արդեն քանդում են նաեւ իրենց գերեզմանները։ Գերմանիայից արձակուրդ եկած նախկին բնակիչներից մեկը գանգատվում էր, որ քանդել են անգամ իր տատի գերեզմանը՝ ոսկի ատամները գողանալու նպատակով։ Մեծահասակները պատմում էին, որ իրենք մեծացել են վերջին հայ ընտանիքների երեխաների հետ, ու մի կին արտասանեց հայերեն ոտանավոր, որի իմաստը (այսքան տարի հետո) փափագեց իմանալ մեզանից։ Շրջակայքի գերեզմանները՝ ձիու կերպարով շիրմաքարերով, վկայում էին Էրկանի երբեմնի բազմամարդության մասին։

Ինչպես նշեցինք, Դերսիմը Թուրքիո Հանրապետության ողջ ընթացքում եղել է փակ տարածք։ Դա պայմանավորված է եղել հիմնականում դերսիմցիների ընբոստ, չհամակերպվող բնավորությամբ։ Իրոք, դարերի ընթացքում դերսիմցին միշտ գլուխ է բարձրացրել պետության անօրինությունների ու ճնշումների դեմ։ Օսմանյան ժամանակաշրջանում հրաժարվել է հարկ վճարելուց եւ բանակում ծառայելուց։ Հայերին կոտորելու փոխարեն, ինչպես որ հրամայված էր, փրկել է նրանց։ Այսօր էլ Դերսիմը քրդական ազատագրական պայքարի մի օղակն է։ Ինչպես միշտ, դերսիմցին այսօր էլ միացնում է իր ճակատագիրը ուրիշների հետ եւ «ձուլում» իր դարդը ուրիշների դարդի հետ։ Դերսիմը նորից անարդարության դեմ պայքարի դրոշակակիրն է, սակայն այս ընդհանուր պայքարի մեջ ունի իր ուրույն տեղը։ Այս շրջանում քիչ են PKK-ականներ (Քրդական բանվորական կուսակցություն), սակայն շատ են մաոյականներ։

Քաջատեղյակ լինելով Թուրքիայի պայմաններին՝ ինձ բավականին զարմացրեց պետական ապահովության ուժերի, կարելի է ասել, «չգոյությունն» այս շրջանում։ Դեռեւս Դերսիմի տարածք մուտք գործելիս պիտի անցնեինք զինվորական կետից։ Սակայն, հակառակ սովորության, մեզանով չհետաքրքրվեցին։ Մուտքը դեպի Դերսիմ, ո՛վ զարմանք, ազատ էր։ Քաղաք մտնելիս նորից պետք է անցնեինք զինվորական կետից, այստեղ էլ ընդամենը հարցրեցին, թե ո՞վ ենք եւ ո՞ւր ենք գնում։ Մնացած օրերին էլ ոչ մի զինվոր կամ ոստիկան չերեւաց՝ բացի մի փոքր շարասյունից՝ երկու գյուղերի միջեւ։ Զինյալ ուժերն ամբողջովին աներեւութացել էին։ Ընդհանրապես ինչ-որ բան փոխվե՞լ էր արդյոք Դերսիմում ապահովության առումով, թէ՞ դա կապված էր փառատոնի հետ, դժվար է ասել, սակայն մի բան էր ակնհայտ, որ ամբողջ Դերսիմի տարածքում տիրում էր ազատություն՝ կապանքներից։

Փառատոնի փակման համերգի ժամանակ ծափողջյունների ներքո կարմիր դրոշներ եւ Մաոյի նկարներ կրող 100-200 հոգանոց մի խմբի մարզադաշտ դուրս գալու տեսարանը ոչ մի կերպ չի տեղավորվում Թուրքիայի ընդհանուր պատկերի մեջ։ Առհասարակ բոլոր գյուղաքաղաքներում եւ գյուղերում մեզ հանդիպում էին Օջալանի, Մաոյի, Չե Գեվարայի եւ 1938 թվականին կախաղան հանված դերսիմցի առաջնորդ Սեյիթ Ռըզայի նկարները։ Թուրքական իրողության մեջ անհավատալի, բայց՝ իրականություն։ Այսուհանդերձ այդ ամենը չէր նշանակում, որ բանակը հեռացել է Դերսիմից, կամ ռազմական գործողություններն ավարտվել են։ Բանակը պարփակված էր իր զորանոցներում, որոնք շրջապատված են բարձր պարիսպով, փշալարերով եւ ավազապարկերով։ Պետության աչքը դեռ հսկում է ամեն ինչ, եւ բանակը կարող է ակնթարթում նորից պարիպներից դուրս հայտնվել։

Հալվորիի ժայռերի մոտ, որտեղից 1938 թվականին հենց թուրք բանակայինների կողմից էին ցած նետվել հազարավոր զազաներ, կար մի զորանոց, որի պատի վրա դեռ երեւում էր հետեւյալ կարգախոսը. «Երբ հայրենիքն է խնդրո առարկան, մնացածը մանրուք է»։ Դա Թուրքիայում շատ տարածված եւ բազմիցս քննադատության ենթարկված կարգախոս է. այդ «մնացածի» մեջ մտնում են խոսքի ազատությունը, մարդու իրավունքները, մարդկային կյանքը եւ այլն։ Հենց այդ զորանոցի մոտակայքում մեզ ցույց տվեցին մի գետ, որը կոչվում էր Լաչ կամ Լաշ, այսինքն լեշի կամ լացի գետ, որից 1938 թվականին արյուն է հոսել։

Ամենահուզիչ պահերն ապրեցինք Մեծկերտից վերադարձին՝ Քեսթուն գյուղում։ Ճանապարհվելիս թե Միհրանից եւ թե ուրիշներից լսում էինք, որ այդ ճանապարհի վրա դեռեւս կան հայերով բնակեցված գյուղեր, ու որոշեցինք վերադարձին այցելել դրանք։ Միհրանը մեզ տարավ մի վայր, որտեղ հազիվ 1-2 տուն կար։ Մեզ սիրով ու զարմանքով դիմավորեցին, քանի որ նման այցելություն տեղի չէր ունեցել վերջին 100 տարվա մեջ… Մեզ առաջնորդեցին մի սենյակ, որտեղ պառկած էր անդամալույծ մի ծերունի՝ լսելու եւ խոսելու կարողությունից զուրկ. վերջին հայն էր… Ծերունու որդին արդեն խառնուրդ էր եւ իր հերթին ամուսնացած էր զազա կնոջ հետ։ Մենք միաբերան երգեցինք Տերունական աղօթքը վերջին հայրենակցի սենյակում։ Լսե՞ց, հասկացա՞վ, դա ոչ մի նշանակություն չուներ։ Գոհ էինք մեր պարտականությունը կատարած լինելուց, էլ ի՞նչ կարող էինք անել։ Դա մի յուրօրինակ հոգեհանգիստ էր, որն այս մարդու միջոցով ուղղված էր բյուրավորներին, որոնք ոչ աղոթք ունեցան եւ ոչ էլ գերեզման։

Քիչ անց հասանք մի վայր, որը ճանապարհին նշմարել էինք եւ որոշել էինք անպայման այցելել։ Աննկարագրելի մի երեւույթ էր։ Մի հսկա ժայռաբեկոր փորելով՝ մեջը եկեղեցի են կառուցել։ Աշխարհի տարբեր վայրերում կան ժայռափոր եկեղեցիներ, ինչպես, օրինակ, Գեղարդը, սակայն կարծում եմ, որ ոչ մի ուրիշ տեղ չկա մի եկեղեցի, որը փորված լինի  առանձին կանգնած մի ժայռաբեկորի մեջ։ Եկեղեցի մտնելու համար բարձրացանք աստիճաններով։ Անհավատալի էր. այդ փոքր տարածության մեջ մի ամբողջ եկեղեցի կար՝ իր խորանով հանդերձ։ Երեւի միայն հայի գլխում կարող է նման միտք հղանալ։ Նորից կատարեցինք հոգեւոր երգեր, եւ ես չեմ հիշում մի ուրիշ պահ եկեղեցու մեջ շարականներ կատարելիս, որ այսքան հուզված լինեի։ Արցունքները խեղդում էին բոլորիս ու չէին թողնում երգել, սակայն ոչ ոք չէր ամաչում իր արցունքի շիթերից։

Առհասարակ Դերսիմում լինել՝ նշանակում է փոփոխական տրամադրություն ունենալ։ Մեկ տխրությունն է պատում, մեկ թախիծը, մեկ ափսոսանքը, մեկ ցասումը։ Մի օր ուրախանում ես, իսկ մյուս օրը չես կարողանում արցունքներդ զսպել։

Վարդավառը տոնեցինք Դերսիմում։ Այն էլ ինչպե~ս։ Կեսգիշերն արդեն անց էր, ու մենք բոլորս («Մարաթուկ» համույթը, Պոլսից ժամանած ու մեզ միացած մի մեծ խումբ եւ մյուս մասնակիցները) դեռ նստած էինք բացօթյա սեղանների շուրջ, երբ սկսվեց դավադրությունը։ Իր հայկական ինքնությանը վերադարձած Միհրան Փրկիչը չէր բոլորել իր մկրտության մեկ տարին, եւ սա նրա առաջին Վարդավառն էր լինելու, այն էլ՝ ազգակիցների շրջապատում։ Վճռեցինք, որ իր հանդեպ պետք է նաեւ Վարդավառի «մկրտություն» կատարել, որպեսզի դառնա կատարյալ հայ։ «Ակօս»-ի խմբագիր Սարգիս Սերոբյանը, որը ի դեպ նաեւ  Միհրանի կնքահայրն է, նրան բերեց շրջանակի մեջտեղ ու սկսեց նրա մասին պատմել, այդ ընթացքում մեկը մոտեցավ Միհրանին ու ձեռքից վեցրեց բջջային հեռախոսը։ Խեղճ Միհրանը, անտեղյակ ամեն ինչից,  երեւի մտածում էր, թե ինչու է մեր ընկերը խլում իր հեռախոսը, ու չնկատեց, որ կնքահայրը խոսում էր արդեն Միհրանի «երկրորդ մկրտության» անհրաժեշտության մասին, եւ այդ միջոցին գլխին մի դույլ ջուր թափվեց։ Այսպիսով՝ Վարդավառը մեկնարկեց. տեղից վեր թռչողը ջրում էր մյուսին։ Վերջում բոլորս թրջվել էինք մինչեւ ներքնազգեստերը։ Ամբողջ կյանքումս նման Վարդավառ չէի անցկացրել, ինչպես Դերսիմում։ Մենք ուզում էինք Միհրանին «մկրտել» Վարդավառով, իրականում մենք բոլորս «մկրտվեցինք» Դերսիմում եւ Դերսիմով։

Տիրան Լօքմագյոզյան