Առաքելոց վանքը. Տարոնի հայկական անցյալի անխոս, խոնարհվող վկան

ԹԱԹՈՒԼ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

Լրագրող,

Սիվիլիթաս

հիմնադրամի

փորձագետ

Սեպտեմբերյան մի առավոտ ուղևորվեցի Մշո Առաքելոց վանք: Պատմության գրքերում այս անունը շատ էր հանդիպել: Նախ հասա քրդաբնակ Առաք անունով նախկին հայկական գյուղը, որը Մուշից յոթ-ութ կիլոմետր է հեռու: Ավտոբուսի վարորդը, ով Մուշից հասցրել էր Առաք, օգնեց գտնել գյուղացիներից մեկին, ով համապատասխան վճարի դիմաց հայ ուխտավորներին առաջնորդում է դեպի Տավրոսի լեռնաշղթայի Տիրնկատար կամ Ծիրնկատար լեռան լանջի գոգավորության վրա հայ հավատացյալներին սպասող Մշո Առաքելոց:

Այդըն Սումերը քառասունամյա հողագործ գյուղացի է` չորս երեխաների հայր: Նա նախ ուղեկցեց գյուղի կենտրոնում պահպանվող կիսաքանդ եկեղեցի, որը վերածվել է գոմի: Երբ մտա կիսաքանդ եկեղեցի, կովեր ու ոչխարներ չկային: Թեկուզ ախոռի վերածված, բայց Արևմտահայաստանի շատ գյուղական բնակավայրերում այսպես պահպանվել են հայկական եկեղեցիներ: Այդընը ճանապարհի համար, որ տևում է մի քանի ժամ, գյուղի խանութից գնեց քաղցրավենիք: Ես էլ որոշեցի ջուր գնել, սակայն Այդընն ասաց, որ լեռան լանջին սառն աղբյուրներ կան, և անիմաստ է ավելորդ ծանրություն վերցնել:

Ճանապարհը դեպի Առաքելոց վանք դժվար էր: Սեպտեմբերյան արևի տակ մոտ չորս կիլոմետր պիտի բարձրանալ լեռն ի վեր: Մի քանի աղբյուրներ կան ճանապարհին, նստում էինք, լվացվում, ջուր խմում, զրուցում, ապա կրկին շարունակում: Այդընն իր գյուղի պատմությունը բաժանում էր երկու ժամանակների` այսօր (shimdi) և հայերի ժամանակ (Ermeni zaman): Նա իր պապից լսել էր, որ Առաքի հայերը սարից հոսող գետակի վրա յոթ ջրաղաց են ունեցել:

«Հայերի ժամանակ գյուղը սարի լանջին էր, իսկ դաշտավայրը, որտեղ հիմա մեր տներն են, մշակելի դաշտեր էին: Հայերը խելացի են եղել: Հիմա մեր տները բարեբեր հողերի վրա տարածքներ են զբաղեցնում»,- ասաց Այդընը: Նա շատ դանդաղ էր խոսում, որպեսզի հասկանամ թուրքերենը: Երբեմն երկու անգամ էր ասում, ձեռքի շարժումով հասկացնում, նայում դեպի ինձ ու հարցնում. «Anladi», այսինքն` «Հասկացա՞ր»: Գլխով էի անում, ցածր ձայնով, ջախջախված թուրքերեն բառերով պատասխանում ու հևիհև շարունակում դեպի վեր տանող տանջալի ճանապարհը` անկախ նրանից լավ էի հասկացել, թե` ոչ:

«Հայրենագիտական էտյուդներ» գրքում և պատմական այլ աշխատություններում կարդացել էի, որ ըստ ավանդության՝ Մշո Առաքելոցը 312 թվականին հիմնել է Գրիգոր Լուսավորիչը և վանքում տեղավորել տասներկու առաքյալներից մի քանիսի մասունքները։ Այսպես, ի հիշատակ առաքյալների, կոչվել է նաև Տասներկու առաքելոց վանք։ Տարբեր ժամանակներում կոչվել է նաև Ղազարու կամ Եղիազարու վանք: Ըստ ավանդության՝ վանքի առաջին վանահայրը եղել է Եղիազար անունով մի հոգևորական։

Արդեն հաղթահարել էինք ճանապարհի կեսը: Մշո դաշտն իր ամբողջ գեղեցկությամբ բացվել էր մեր առաջ: Այդընը ձեռքով ցույց տվեց շրջակա նախկին հայկական գյուղերը` Բերդակ, Առաք, Տիգրեվանք: Նա նաև ասաց, որ այս կողմերում գտնվել է Հայաստանի նախկին վարչապետներից Անդրանիկ Մարգարյանի պապական տունը:

Մշո Առաքելոցը հարյուրամյակներ եղել է հայկական Տարոնի կարևորագույն կրոնական կենտրոններից: Այն դիմացել է երկրաշարժերին, տարբեր նվաճողների հարձակումներին, սակայն չդիմացավ երիտթուրքական սպանդին: 1915 թվականին վանքը ենթարկվեց հարձակման ու կողոպուտի, իսկ վերջին վանահայրը` Հովհաննես վարդապետը, սպանվեց: Եղեռնից հետո այն լքված է մինչև օրս:

Եվս մի վերջին ճիգ, ու մեր առաջ՝ լեռան ստորոտին, բացվում է արդեն կիսավեր եկեղեցին: Առաջին բանը, որ ինձ զարմացրեց, եկեղեցու կառուցման համար օգտագործված քարն էր` գրեթե ամբողջությամբ կարմրավուն աղյուս: Հիմնադրվելուց հետո եկեղեցին հավանաբար վերանորոգվել է միջնադարում` 10-13-րդ դարերի ընթացքում: Այսօր Մշո Առաքելոցից շատ բան չի մնացել: Դեռ կիսականգուն է Սուրբ Թադեի զանգակատունը, իսկ պարսպապատ վանական համալիրից ավերակներն են մնացել: Շատերն ասում են, որ մի մասն էլ տեղի քրդերն են ավերել` ոսկի գտնելու նպատակներով: 1950-ական թթ. արված լուսանկարներում պարսպապատ վանական համալիրը կանգուն է իր ամբողջությամբ: Խաչքարները այլևս չկան: Ըստ ավանդության՝ համալիրի բակում է թաղված պատմահայր Մովսես Խորենացին: Ափսոսացի, որ մոմ չեմ բերել:

Մինչև 1915 թվականը Առաքելոց վանքում էր պահվում «Մշո ճառընտիրը»` հայ գրչության արվեստի ամենախոշոր հուշարձաններից մեկը, որը աչքի է ընկնում իր հարուստ և ինքնատիպ մանրանկարչությամբ։ Այն հնարավոր է եղել փրկել, և այսօր պահվում է Մատենադարանում:

Այսօր Առաքելոցի հարևանությամբ քրդական յայլաներ են: Անասնապահները ամռան ամիսներին ոչխարի հոտերը քշում են սարերը և մի քանի ամիս մնում վրաններում: Լուսանկարելուց, դեռ կանգուն պատերի վրա արձանագրություններ որոնելուց և հանգստանալուց հետո ես ու Այդընը պետք է սարից իջնենք: Թվում է, թե բարձրանալն է դժվար, իջնելը հեշտ կլինի: Բայց այդպես չէ: Իջնելը ևս դժվար է, հոգնած ոտքերդ ուղղակի առաջ են ընկնում ու ամեն պահի պատրաստ ես ընկնել:

Այդընի բարեկամներից մեկի մեքենայով վերադարձանք Մուշ: Ապա Այդընի հետ այցելեցինք նրա ընկերներից մեկի` Ջան Յըլմազի խանութը, որտեղ կտոր շաքարով մի քանի բաժակ թեյ խմեցինք: Յըլմազն ասաց, որ Մուշում շատ հայեր կան, ավելի ճիշտ՝ քրդեր, որոնց մեծ հայրը կամ մայրը հայ են եղել: Պատրաստակամություն հայտնեց ծանոթացնել նրանցից մի քանիսի հետ:

Երեկոյան «Պարկ Լոկանտասը» ճաշարանում ծանոթացա նրանցից մի քանիսի հետ, որոնց թվում էր նաև տերը` Աբդուռահմանը, որին Աբո են կոչում: Նրանք ընդամենը մի քանի հայերեն բառ գիտեին, որ ակնհայտորեն նոր են սովորել: Մեր զրույցի ընթացքում Աբոն, որ հայկական դիմագծեր ունի, հեռացավ մի քանի մետր հեռու, ծնկաչոք իջավ ու սկսեց աղոթքը: Երեկոյան նամազի ժամանակն է: Քիչ անց նա կրկին վերադարձավ ու առաջարկեց հաջորդ առավոտյան միասին իր մեքենայով գնալ Սուլուխի կամուրջ:

http://report.am/news/society/arakeloc-vanq.html